Μερικές διευκρινίσεις για τα ομολογιακά Μαθήματα των Θρησκευτικών στις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης

Πηγή:  http://pi-schools.gr/content/index.php?lesson_id=2&ep=38

Όλγα Γριζοπούλου

Στο διάλογο γύρω από το ελληνικό Μάθημα των Θρησκευτικών (ΜΘ) συχνά διατυπώνεται το επιχείρημα πως η ομολογιακή θρησκευτική εκπαίδευση είναι «κανόνας» στις ευρωπαϊκές χώρες. Ωστόσο εδώ χρειάζεται λίγη προσοχή, καθώς – όπως φαίνεται – συχνά εννοούμε διαφορετικά αυτή την «ομολογιακότητα» σε σχέση με τα κριτήρια χρήσης του όρου από τους ευρωπαίους συναδέλφους μας. Πιο συγκεκριμένα:

i)       Στη χαρτογράφηση των ευρωπαϊκών ΜΘ διαπιστώνουμε πως πράγματι οι 22 από τις 29 ευρωπαϊκές χώρες αναπτύσσουν ομολογιακό ΜΘ ενώ μόνον 7 μη ομολογιακό (ΠΙΝΑΚΑΣ 1). Ωστόσο χρειάζεται να προσέξουμε (ΠΙΝΑΚΑΣ 2) ότι στις περισσότερες απ’ αυτές η δυνατότητα οργάνωσης ομολογιακού ΜΘ προσφέρεται όχι αποκλειστικά σε μία θρησκεία/ομολογία, αλλά σε όλες τις επίσημα αναγνωρισμένες θρησκευτικές κοινότητες. Έτσι στη Γερμανία λ.χ., καθώς το δικαίωμα αυτό εκχωρείται σε 5 θρησκευτικές κοινότητες, διαπιστώνουμε ότι στο γερμανικό σχολείο μπορούν να οργανώνονται 5 ΜΘ διαφορετικών θρησκειών/ομολογιών. Συνολικά λοιπόν οι 14 από τις 22 «ομολογιακές» χώρες προσφέρουν περισσότερα του ενός ομολογιακά ΜΘ. Κι αυτήν ακριβώς τη διάσταση της «ομολογιακότητας» χρειάζεται να επισημάνουμε, καθώς μ’ αυτήν το κράτος προσφέροντας τη δυνατότητα στις διάφορες θρησκευτικές κοινότητες να οργανώνουν το δικό τους (ομολογιακό) ΜΘ εκφράζει τη διασφάλιση της κρατικής ουδετερότητας και τον σεβασμό της ατομικής θρησκευτικής ελευθερίας του κάθε πολίτη. Από την άλλη μεριά, οι 8 χώρες που προσφέρουν μόνον 1 ομολογιακό ΜΘ (ανάμεσά τους και η Ελλάδα) είναι οι χώρες με ισχυρή παρουσία της «κρατικής, επίσημης θρησκείας» και ήδη σε κάποιες απ’ αυτές (π.χ. ακόμη και στη Β. Ιρλανδία όπου υπάρχουν σκληρές θρησκευτικές αντιπαραθέσεις και μεγάλη ένταση μεταξύ των θρησκευτικών και κοσμικών επιδράσεων στην εκπαίδευση) έχει αρχίσει να αναπτύσσεται εκτεταμένος θρησκειοπαιδαγωγικός διάλογος για μια πιο διευρυμένη θρησκευτική εκπαίδευση[1].

ii)     Είναι γεγονός ότι την ευθύνη των ομολογιακών ευρωπαϊκών ΜΘ (σχετικά με τα Αναλυτικά Προγράμματα, το διδακτικό υλικό, τους δασκάλους κ.ά.) την έχουν οι θρησκευτικές κοινότητες – σε συνεργασία συνήθως με το κράτος (ΠΙΝΑΚΑΣ 3). Ωστόσο αυτή η εμπλοκή των θρησκευτικών κοινοτήτων στην εκπαίδευση θεωρείται περισσότερο ως υπηρεσία στην κοινωνία και ως ένα πεδίο στενής συνεργασίας με την πολιτεία παρά ως μέσο καλλιέργειας πίστης, κατήχησης ή εθνικής ταυτότητας. Έτσι βλέπουμε λ.χ. στην Αυστρία, το ομολογιακό ΜΘ να θεωρείται μεν στα πλαίσια της συνευθύνης πολιτείας – θρησκευτικών κοινοτήτων για την οργάνωση της σχολικής θρησκευτικής εκπαίδευσης αλλά η «ομολογιακότητα» να μην αναφέρεται σε κάποιο αναμενόμενο αποτέλεσμα[2] (ενστάλαξη ή ενδυνάμωση πίστης). Γι’ αυτό και η Αυστρία δίνει τη δυνατότητα οργάνωσης έως και 13 ΘΜ! Ομολογιακό ΜΘ με την αποκλειστική ευθύνη της πολιτείας έχουν μόνον η Ελλάδα, η Κύπρος και η Βουλγαρία.

iii)  Ως προς τα περιεχόμενα του ΜΘ πράγματι τα ομολογιακά κινούνται στα όρια μιας και μοναδικής θρησκευτικής παράδοσης – συχνά μάλιστα αυτής που από το κράτος ορίζεται ως «επικρατούσα» (π.χ. στην Ιρλανδία ο Καθολικισμός). Ωστόσο κι εδώ χρειάζεται προσοχή, καθώς στα πρόσφατα στοιχεία που δίνουν οι ίδιες οι χώρες[3] διαπιστώνουμε πως και σε κατεξοχήν ομολογιακά ΜΘ (π.χ. Ιταλία, Ισπανία) παρατηρείται πραγματικό άνοιγμα στη γνωριμία και διδασκαλία των παγκόσμιων θρησκειών και στον διάλογο. 

iv)   Τα «καυτά» ζητήματα (διαποτισμού, παραβίασης θρησκευτικής συνείδησης[4] κ.ά.) που αναπόφευκτα προκύπτουν στα όρια της ομολογιακής θρησκευτικής εκπαίδευσης φαίνεται να αντιμετωπίζονται με την προαιρετικότητα.  Έτσι σε κανένα από τα 22 ομολογιακά ΜΘ δεν μπορούμε να αναγνωρίσουμε απόλυτη υποχρεωτικότητα (ΠΙΝΑΚΑΣ 4). Σε όλα διαπιστώνεται προαιρετικότητα κάποιου τύπου (είτε με τη δυνατότητα απαλλαγής ή εξαίρεσης είτε με την επιλογή εναλλακτικού μαθήματος). Ειδικότερα ως προς τα εναλλακτικά μαθήματα (ΠΙΝΑΚΑΣ 5) είναι ενδιαφέρον να επισημάνουμε ότι οι χώρες που προσφέρουν εναλλακτικό μάθημα είναι αυτές που παρέχουν τη δυνατότητα οργάνωσης ΜΘ σε πολλές θρησκευτικές κοινότητες, άρα οι χώρες όπου είναι βαθύτατα εμπεδωμένη η διαφύλαξη του δικαιώματος της θρησκευτικής ελευθερίας! Εναλλακτικό μάθημα επίσης υπάρχει σε χώρες με ισχυρή την παρουσία της Καθολικής Εκκλησίας (Ισπανία, Πορτογαλία, Πολωνία).

v)     Καθώς η ευρωπαϊκή θρησκευτική εκπαίδευση προβάλλει ως ένα αρκετά πολυεπίπεδο ζήτημα, κάθε χώρα της Ευρωπαϊκής Ένωσης είναι ελεύθερη και υπεύθυνη να επιλέξει τον χαρακτήρα και τις κατευθύνσεις της σχολικής θρησκευτικής εκπαίδευσης που αναπτύσσει. Και είναι φυσικό ότι αυτή η επιλογή σχετίζεται στενότατα με τη συνάφειά της (context): πολιτικοί λόγοι, το θρησκευτικό τοπίο της χώρας, ο ρόλος και οι αξίες της θρησκείας στη συγκεκριμένη κοινωνία, η δομή και η ιστορία του εκπαιδευτικού συστήματος, η εκπαιδευτική πολιτική[5]. Έτσι στις χώρες του τέως υπαρκτού σοσιαλισμού (π.χ. Βουλγαρία, Εσθονία) φαίνεται «φυσικό» το ομολογιακό ΜΘ να επιχειρεί να συνεισφέρει στη διαμόρφωση ταυτότητας – και μάλιστα εθνικής. Ταυτόχρονα ωστόσο είναι απόλυτα φυσικό, αυτός ο όρος ταύτισης εθνικής-θρησκευτικής ταυτότητας να υπερβαίνεται σε δημοκρατικά κράτη τα οποία – έχοντας από χρόνια ελεύθερα αναπτύξει σχολική θρησκευτική εκπαίδευση – ό,τι επιχειρούν σήμερα είναι η διεύρυνση και ο εμπλουτισμός της (π.χ. Γερμανία, Ισπανία).

vi)   Στις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες, καθώς φαίνεται πλέον εμπεδωμένη η αντίληψη ότι η θρησκεία πρέπει να διδάσκεται με τα κριτήρια της δημόσια εκπαίδευσης, είναι εμφανής η τάση υπέρβασης της αποκλειστικότητας της μιας ομολογίας ακόμη και στα πλαίσια των ομολογιακών ΜΘ.  Στη μάλιστα παραδοσιακά «ομολογιακή» Γερμανία – ιδιαίτερα από τη δεκαετία του 90 – εκφράζεται η ανάγκη δημιουργίας κοινών μαθημάτων (“Religionsuterricht für alle”) όπου οι μαθητές να συναντούνται και να γνωρίζουν τους θρησκευτικά και πολιτιστικά «άλλους»[6], επιχειρούνται διδακτικές προσεγγίσεις σε ομολογιακά μικτές τάξεις και διαπιστώνεται η ανάγκη διεύρυνσης και πολλαπλασιασμού τέτοιων προσεγγίσεων.

ΠΙΝΑΚΑΣ 1

Τα ΜΘ στα σχολεία της Ευρωπαϊκής Ένωσης

 Ομολογιακά ΜΘ  Μη ομολογιακά ΜΘ
 

  1. Αυστρία
  2. Βέλγιο
  3. Β. Ιρλανδία
  4. Βουλγαρία
  5. Γερμανία
  6. Ελλάδα
  7. Ιρλανδία
  8. Ισπανία
  9. Ιταλία
  10. Κύπρος
  11. Λετονία
  12. Λιθουανία
  13. Λουξεμβούργο
  14. Μάλτα
  15. Ολλανδία 
  16. Ουγγαρία
  17. Πολωνία
  18. Πορτογαλία
  19. Ρουμανία
  20. Σλοβακία
  21. Τσεχία
  22. Φινλανδία
 

  1. Αγγλία
  2. Δανία
  3. Εσθονία
  4. Ουαλία
  5. Σκωτία
  6. Σλοβενία
  7. Σουηδία

 

ΠΙΝΑΚΑΣ 2

Ο αριθμός των ομολογιακών ΜΘ στα σχολεία της Ευρωπαϊκής Ένωσης

 Ένα

ομολογιακό ΜΘ 

στο σχολείο

 Περισσότερα του ενός ομολογιακά ΜΘ (διαφόρων θρησκευτικών κοινοτήτων)

στο σχολείο

 

 

  1. Β. Ιρλανδία
  2. Βουλγαρία
  3. Ελλάδα
  4. Ιρλανδία
  5. Ιταλία
  6. Κύπρος
  7. Λουξεμβούργο
  8. Μάλτα

 

 

  1. Αυστρία (13)
  2. Βέλγιο (6)
  3. Γερμανία (5)
  4. Ισπανία (4)
  5. Λετονία (5)
  6. Λιθουανία (2)
  7. Ολλανδία
  8. Ουγγαρία (3)
  9. Πολωνία
  10. Πορτογαλία
  11. Ρουμανία(4)
  12. Σλοβακία (13)
  13. Τσεχία
  14. Φινλανδία

 

 ΠΙΝΑΚΑΣ 3

Η ευθύνη των ομολογιακών ΜΘ στις χώρες της Ευρώπης 

 Ευθύνη

της πολιτείας

 Ευθύνη  των διαφόρων θρησκευτικών κοινοτήτων  Ευθύνη   πολιτείας – θρησκευτικών κοινοτήτων

(σε συνεργασία)

 

 

  1. Βουλγαρία
  2. Ελλάδα
  3. Κύπρος

 

 

  1. Βέλγιο
  2. Β. Ιρλανδία
  3. Ιρλανδία
  4. Ιταλία
  5. Λουξεμβούργο
  6. Μάλτα
  7. Ουγγαρία
  8. Πολωνία
  9. Πορτογαλία
  10. Σλοβακία
  11. Τσεχία

 

 

  1. Αυστρία
  2. Γερμανία
  3. Ισπανία
  4. Λετονία
  5. Λιθουανία
  6. Ρουμανία
  7. Φινλανδία

 

ΠΙΝΑΚΑΣ 4

Η υποχρεωτικότητα των ομολογιακών ΜΘ της Ευρώπης

   Υποχρεωτικό

(με δυνατότητα απαλλαγής)

 

 Προαιρετικό / υποχρεωτικό*  Προαιρετικό

 

 

  1. Αυστρία
  2.  Β. Ιρλανδία
  3. Γερμανία
  4.  Ελλάδα
  5. Κύπρος
  6. Ιρλανδία
  7. Ρουμανία
  8. Φινλανδία

 

 

  1. Βέλγιο
  2. Βουλγαρία
  3. Ισπανία
  4. Λετονία
  5. Λιθουανία
  6. Λουξεμβούργο
  7. Ολλανδία 
  8. Πορτογαλία
  9. Σλοβακία

 

 

  1. Ιταλία
  2. Μάλτα
  3. Ουγγαρία
  4. Πολωνία
  5. Τσεχία

 

* Ο μαθητής αφού επιλέξει υποχρεούται να παρακολουθήσει το επιλεγμένο ΜΘ

ΠΙΝΑΚΑΣ 5

Τα εναλλακτικά μαθήματα στα ευρωπαϊκά ΜΘ

    Χωρίς εναλλακτικό μάθημα   Με εναλλακτικό μάθημα

 

 1.  Β. Ιρλανδία2.  Βουλγαρία3.  Ελλάδα

4.  Ιρλανδία

5.  Ιταλία

6.  Κύπρος

7.  Μάλτα

8.  Ολλανδία

9.  Ουγγαρία

10. Ρουμανία

11.  Τσεχία

 

 1.  Αυστρία 2.  Βέλγιο 3.  Γερμανία

4.  Ισπανία

5.  Λετονία

6.  Λιθουανία

7.  Λουξεμβούργο

8.  Πολωνία

9.  Πορτογαλία

10. Σλοβακία

11. Φινλανδία

 


[1] Βλ. L. Ph. Barnes, “Religion, education and conflict in Northern Ireland”, Journal of Beliefs & Values, 26,2 (2005), σ. 123-138.

[2] Βλ. F. Schweitzer, CoGREE Conference 2005: “Education that takes account of religion:  How can this contribute to democratic citizenship?”.

[3] Βλ. E. Kuyk, R. Jensen, D. Lankshear, E. Löh Manna, P. Schreiner (Eds), Religious Education in Europe. Situation and current trends in schools, IKO, Oslo 2007.

[4] Βλ. Toledo Guiding Principles on teaching about religions and beliefs in public schools, OSCE / ODIHR 2007, σ. 16, σημείο 5.

[5] Βλ. R. Jackson, “European Institutions and the Contribution of Studies of Religious Diversity to Education for Democratic Citizenship”, στο: R. Jackson, S. Miedema, W. Weisse, J-P. Willaime (Eds.), Religion and Education in Europe. Developments, Contexts and Debates, Waxmann, Münster 2007, σ. 28-30.

[6] Βλ. Th. Knauth, Religious Education in Germany: Contribution to Dialogue or Source of Conflict?”, στο: R. Jackson, S. Miedema, W. Weisse, J-P. Willaime (Eds.),  ό.π.,  σ. 243-265.

Τι είναι ζωή;

Πηγή: Το Βήμα,  Κυριακή 7 Ιανουαρίου 2007

ROBERT HAZEN 

Καμία ανθρώπινη ανακάλυψη δεν θα έχει τόσο σημαντικές συνέπειες όσο το να ανακαλύψουμε αυτό που στον τομέα μας είναι γνωστό ως μια «δεύτερη γένεση» – μια πηγή ζωής διαφορετική από αυτήν που υπάρχει στη Γη. Διαθέτοντας προς το παρόν μόνο ένα δείγμα έμβιου κόσμου – τον δικό μας – το ενδεχόμενο η Γη να είναι μοναδική και εμείς να είμαστε απόλυτα μόνοι στο Σύμπαν παραμένει πιθανό. Αν όμως ανακαλύψουμε μια δεύτερη γένεση στον κοντινό μας κοσμικό χώρο, τότε θα ξέρουμε ότι η ζωή είναι μια οικουμενική επιταγή. Η μη αποδεδειγμένη πεποίθηση ότι το Σύμπαν είναι γεμάτο ζωή οδηγεί πολλούς από εμάς στον εκκολαπτόμενο τομέα της αστροβιολογίας – την οποία κάποιος ευφυολόγος έχει περιγράψει ως τη «μόνη επιστήμη χωρίς αντικείμενο».

Οι βιολόγοι που ασχολούνται με τη Γη είναι εξαιρετικά ικανοί στο να ανακαλύπτουν τη ζωή. Ενα μεμονωμένο κύτταρο, ένα ψήγμα DNA, ακόμη και ένα παράξενο σύμπλεγμα μορίων βασισμένων στον άνθρακα μπορεί να αποδείξει ξεκάθαρα την ύπαρξη ζωντανών οργανισμών. Αυτά όμως είναι δείγματα της γήινης ζωής. Πώς μπορούμε να ξέρουμε ότι η ζωή σε άλλα μέρη δεν είναι διαφορετική, βασισμένη σε μιαν εντελώς ξένη προς εμάς, εξωγήινη ανατομία και βιοχημεία; Αντίθετα με τον δικαστή Πίτερ Στιούαρτ, ο οποίος στην απόφασή του περί προσβολής των ηθών στο Ανώτατο Δικαστήριο το 1964 είχε καυχηθεί, αναφερόμενος στο πορνογραφικό υλικό, «ξέρω να το αναγνωρίζω μόλις το δω», νομίζω ότι είναι πολύ πιθανόν να μην αναγνωρίσουμε την εξωγήινη ζωή όταν τη δούμε. Τι είναι λοιπόν ακριβώς η ζωή και πώς μπορούμε να την ανιχνεύσουμε;

Οι ειδικοί δίνουν ιδιαίτερη σημασία στους ορισμούς, γι’ αυτό και συνέρχονται σε συνέδρια προκειμένου να συζητήσουν επ’ αυτού του θέματος. Μια πρόσφατη τέτοια συνάντηση με τον τίτλο «Τι είναι ζωή;» προσείλκυσε εκατοντάδες επιστήμονες, φιλοσόφους και θεολόγους. Η διάσταση των απόψεων ήταν τεράστια, αλλά οι πιο έντονες διαμάχες σημειώθηκαν μέσα στους ίδιους τους κόλπους των επιστημόνων. Ενας βετεράνος ειδικός στα μόρια των λιπιδίων υποστήριξε ότι η ζωή ξεκίνησε με την πρώτη ημιδιαπερατή λιπιδική μεμβράνη. Μια εξίσου αξιοσέβαστη αυθεντία στα ζητήματα του μεταβολισμού αντιπαρέθεσε την άποψη ότι η ζωή άρχισε με τον πρώτο αυτοσυντηρούμενο μεταβολικό κύκλο. Το αντίθετο, ισχυρίστηκαν αρκετοί μοριακοί βιολόγοι, η πρώτη έμβια οντότητα θα πρέπει να ήταν ένα γενετικό σύστημα παρόμοιο με το RNA το οποίο μετέφερε και αναπαρήγε βιολογικές πληροφορίες. Ενας μεταλλειολόγος έφθασε να προτείνει την απόλυτα μειοψηφική άποψη ότι η ζωή δεν ξεκίνησε ως οργανική οντότητα αλλά ως αυταναπαραγόμενο ορυκτό.

Αυτή η χωρίς λύση διαμάχη θυμίζει την κλασική ιστορία των τυφλών και του ελέφαντα. Οταν τους ζήτησαν να περιγράψουν το ζώο, η άποψη του καθενός ήταν διαφορετική, ανάλογα με το ποιο χαρακτηριστικό μπόρεσε να αγγίξει – τη λεπτή, σαν σχοινί ουρά, τα δυνατά, σαν κορμούς δέντρων πόδια, τη στριφογυριστή, φιδίσια προβοσκίδα και ούτω καθ’ εξής. Ολες οι εκδοχές ήταν λάθος, όλες τους όμως διέθεταν ένα στοιχείο της – πιο σύνθετης – ελεφάντειας αλήθειας. Ισως οι διαφορετικές απόψεις γύρω από το τι αποτελεί τη ζωή είναι και αυτές απλώς τμήματα της πιο σύνθετης αλήθειας της ταυτότητας και της προέλευσης της ζωής.

Η επιστήμη δεν είναι ο μόνος τομέας ο οποίος ταλανίζεται από το ερώτημα «τι είναι ζωή;». Οι ειδικοί της βιοηθικής και οι θεολόγοι το συζητούν σε σχέση με την έναρξη της ανθρώπινης ζωής: πότε αρχίζει η ζωή; τη στιγμή της σύλληψης, όταν ο εγκέφαλος του εμβρύου έχει τις πρώτες αντιδράσεις ή όταν η καρδιά του αρχίζει να χτυπά; Στο άλλο άκρο της ανθρώπινης διαδρομής, γιατροί και δικηγόροι απαιτούν έναν ορισμό της ζωής προκειμένου να αντιμετωπίσουν δεοντολογικά τους εγκεφαλικά νεκρούς ασθενείς.

Οι επιστημονικές προσπάθειες ορισμού της ζωής δεν είναι τόσο ηθικά πολύπλοκες και συναισθηματικά φορτισμένες, αλλά η έλλειψη επιστημονικής συμφωνίας αποτελεί ένα εμφανές πρόβλημα. Είναι δύσκολο να είναι κανείς βέβαιος ότι έχει ανακαλύψει τη ζωή σε άλλους κόσμους – ή ότι έχει συναγάγει τη διαδικασία της προέλευσής της στη Γη – όταν δεν μπορεί να ορίσει τι είναι. Παρά τις εργασίες γενεών και εκατοντάδων χιλιάδων βιολόγων, παρά τις αναρίθμητες μελέτες επί ζωντανών οργανισμών σε κάθε κλίμακα, ένας γενικός ορισμός ο οποίος διακρίνει κάθε νοητό ζωντανό αντικείμενο από τις μυριάδες μη ζωντανά εξακολουθεί να μας διαφεύγει.

Οι επιστήμονες που μελετούν τη ζωή επιθυμούν έναν σαφή ορισμό και υιοθετούν δύο συμπληρωματικές προσεγγίσεις στις προσπάθειές τους να ξεχωρίσουν το έμβιο από το μη έμβιο. Πολλοί ακολουθούν τη λεγομένη «από επάνω προς τα κάτω» προσέγγιση. Ερευνούν εξονυχιστικά κάθε πλευρά των ζωντανών οργανισμών και των απολιθωμάτων για να εντοπίσουν χαρακτηριστικά των πλέον πρωτόγονων οντοτήτων που υπήρξαν ή εξακολουθούν να είναι ζωντανές. Η στρατηγική αυτή είναι ωστόσο περιορισμένη, επειδή όλες οι γνωστές μορφές ζωής, είτε ζωντανές είτε απολιθωμένες, βασίζονται στα εξελιγμένα κύτταρα που περιέχουν DNA και πρωτεΐνες. Κάθε ορισμός της ζωής που βασίζεται στην από επάνω προς τα κάτω έρευνα είναι επομένως κοντόφθαλμος.

Αντιθέτως, μια μικρή στρατιά ερευνητών ακολουθεί τη λεγομένη «από κάτω προς τα επάνω» προσέγγιση. Πραγματοποιούν πειράματα για να μιμηθούν τη χημεία που επικρατούσε στα παλαιά περιβάλλοντα της Γης. Στόχος τους είναι κάποτε να μπορέσουν να δημιουργήσουν εξαρχής ένα ζωντανό χημικό σύστημα στο εργαστήριο – γεγονός το οποίο θα μπορούσε να διαφωτίσει τη μετάβαση από τη μη ζωή στη ζωή. Οι έρευνες αυτού του είδους οδηγούν σε μια διασκεδαστική σειρά απόψεων, επειδή κάθε επιστήμονας τείνει να ορίζει τη ζωή με τους όρους της ειδικότητας που έχει επιλέξει – κυτταρικές μεμβράνες, μεταβολικοί κύκλοι, RNA, ιοί, ακόμη και τεχνητή νοημοσύνη βασισμένη στο πυρίτιο, όλα έχουν τους ένθερμους υποστηρικτές τους.

Σε αυτό το συνονθύλευμα, οι φιλόσοφοι και οι θεολόγοι εισάγουν μια πιο αφηρημένη άποψη και μιλούν για μια σειρά φαινόμενα που θα μπορούσε να πει κανείς ότι είναι ζωντανά – τη ζωή των ρομπότ και των ηλεκτρονικών υπολογιστών, ακόμη και για ένα Internet που έχει συνείδηση της ατομικότητάς του. Ολες αυτές οι συζητήσεις μπορεί να ακούγονται σαν επιστημονική φαντασία, ο ορισμός της ζωής δεν είναι όμως μια άσκοπη ενασχόληση. Στο κάτω κάτω, αν η NASA πρόκειται να διερευνήσει την ύπαρξη ζωής σε άλλους κόσμους, ένας ξεκάθαρος ορισμός είναι απαραίτητος για τον σχεδιασμό των μελλοντικών αποστολών.

Οι επιστήμονες διαπρέπουν σε πολλά πράγματα, αλλά ο συμβιβασμός δεν περιλαμβάνεται πάντοτε σε αυτά. Παρ’ όλα αυτά ο Τζέραλντ Τζόις του Ερευνητικού Ινστιτούτου Σκριπ, ο οποίος συντόνισε ένα πάνελ της NASA με θέμα την εξωβιολογία, προσπάθησε να επιτύχει μια συμβιβαστική λύση προτείνοντας ως «ορισμό εργασίας» της ζωής για το πλαίσιο των διαστημικών εξερευνήσεων έναν από αυτούς που περιλαμβάνονται στον κατάλογο του Λαχάβ: «ζωή είναι ένα αυτοσυντηρούμενο χημικό σύστημα ικανό να υποστεί τη δαρβινική εξέλιξη».

Αυτή η συνοπτική φράση συνδυάζει τρία διαφορετικά χαρακτηριστικά: Πρώτον, κάθε μορφή ζωής πρέπει να αποτελεί ένα χημικό σύστημα. Επομένως τα προγράμματα των ηλεκτρονικών υπολογιστών, τα ρομπότ ή άλλες ηλεκτρονικές οντότητες δεν είναι ζωντανά. Η ζωή επίσης αναπτύσσεται και συντηρείται συγκεντρώνοντας ενέργεια και άτομα από το περιβάλλον της – το ουσιαστικό στοιχείο του μεταβολισμού. Τέλος, οι ζωντανές οντότητες πρέπει να επιδεικνύουν ποικιλία. Η φυσική επιλογή των πιο ισχυρών ατόμων αναπόφευκτα οδηγεί στην εξέλιξη και στην εμφάνιση πιο σύνθετων οντοτήτων. Ο ορισμός της NASA είναι ίσως ο πιο γενικός, χρήσιμος και συνοπτικός στον οποίο μπορούμε να καταλήξουμε – τουλάχιστον έως ότου ανακαλύψουμε περισσότερα σχετικά με το τι υπάρχει πραγματικά εκεί έξω.

Με όπλο έναν τέτοιο ορισμό μπορούμε να φανταστούμε ότι η πρώτη ζωή στον πλανήτη μας ίσως ήταν απείρως διαφορετική από οτιδήποτε γνωρίζουμε σήμερα. Πολλοί ειδικοί υποπτεύονται ότι η πρώτη έμβια οντότητα δεν ήταν ένα μεμονωμένο κύτταρο όπως το γνωρίζουμε, γιατί ακόμη και το απλούστερο κύτταρο διαθέτει εκπληκτική πολυπλοκότητα. Αυτή η πρώτη μορφή ζωής μάλλον δεν χρησιμοποιούσε το DNA – δεδομένης της πολυπλοκότητας του γενετικού κώδικα – ούτε βασιζόταν απαραίτητα στις πρωτεΐνες, το βασικό εργαλείο της κυτταρικής ζωής.

Ως γεωλόγου εκπαιδευμένου στη συμπεριφορά των πετρωμάτων, η αγαπημένη μου υπόθεση είναι ότι η πρώτη οντότητα που θα ταίριαζε στον δοκιμαστικό ορισμό της NASA ίσως ήταν ένα κυτταρικό στρώμα επικάλυψης στην επιφάνεια πετρωμάτων. Μια τέτοια «επίπεδη ζωή» θα πρέπει να αναπτυσσόταν σε πάχος μόλις ελάχιστων νανομέτρων, εκμεταλλευόμενη πλούσιες σε ενέργεια ορυκτές επιφάνειες ενώ απλωνόταν σαν λειχήνα από το ένα πέτρωμα στο άλλο. Αν μια τέτοια μορφή ζωής εξακολουθεί να υπάρχει στη Γη σήμερα, αλλά δεν έχει DNA ή πρωτεΐνες, πώς θα την αναγνωρίσουμε;

Παρ’ όλες τις καλές προθέσεις, οι προσπάθειες ορισμού της ζωής ίσως είναι καταδικασμένες στην αποτυχία για τον απλό λόγο ότι η μετάβαση από τον μη έμβιο στον έμβιο κόσμο ήταν εγγενώς σταδιακή. Ο γάλλος ανθρωπολόγος Κλοντ Λεβί-Στρος, ο οποίος διερεύνησε τις μυθολογίες πολλών πολιτισμών, είχε διαπιστώσει μια βαθιά τάση των ανθρώπων να συμπτύσσουν τις σύνθετες καταστάσεις σε υπεραπλουστευμένες διχοτομήσεις: φίλος και εχθρός, παράδεισος και κόλαση, καλό και κακό. Η ιστορία της επιστήμης αποκαλύπτει ότι οι επιστήμονες δεν ξεφεύγουν από αυτή τη λογική. Τον 18ο αιώνα οι Ποσειδώνιοι, οι οποίοι υποστήριζαν την υδάτινη προέλευση των πετρωμάτων, αντιπαρατέθηκαν με τους Πλουτώνιους, η οποία θεωρούσαν γενεσιουργό αιτία τους τη φωτιά. Και οι δύο, όπως αποκαλύφθηκε, είχαν σε γενικές γραμμές δίκιο. Μια εξίσου εριστική και τελικά παραπλανητική διχοτόμηση είχε σημειωθεί τον 18ο αιώνα ανάμεσα σε εκείνους που υποστήριζαν ότι η γεωλογική ιστορία της Γης ήταν σύντομη και καταστροφική και σε εκείνους που έλεγαν ότι οι γεωλογικές διαδικασίες είναι σταδιακές και συνεχιζόμενες. Πιο πρόσφατα, οι άλλοτε δογματικές διχοτομήσεις ανάμεσα σε φυτά και ζώα ή μονοκύτταρους και πολυκύτταρους οργανισμούς έχουν αρχίσει να θολώνουν. 

Οποιαδήποτε προσπάθεια διατύπωσης μιας απόλυτης διάκρισης ανάμεσα σε ζωή και μη ζωή αποτελεί μιαν εξίσου εσφαλμένη διχοτόμηση. Το πρώτο κύτταρο δεν εμφανίστηκε έτσι ξαφνικά, πλήρως σχηματισμένο. Είναι πιθανότερο η ζωή να προέκυψε μέσω μιας αλληλουχίας γεγονότων – διαφορετικές διαδικασίες οργανικής σύνθεσης ακολουθούμενες από μοριακή επιλογή, συγκέντρωση, εγκλωβισμό και οργάνωση σε διάφορες μοριακές δομές. Η εμφάνιση αυτοπολλαπλασιαζόμενων μορίων αυξανόμενης πολυπλοκότητας και μεταλλαξιμότητας οδήγησε στη μοριακή εξέλιξη μέσω της διαδικασίας της φυσικής επιλογής, με κινητήρια δύναμη τον ανταγωνισμό για τις περιορισμένες πρώτες ύλες.

Το τεράστιο χάσμα που φαίνεται να υπάρχει σήμερα ανάμεσα στη μη ζωή και στη ζωή αποκρύπτει το γεγονός ότι η χημική εξέλιξη της ζωής συντελέστηκε σε αυτή τη βήμα προς βήμα αλληλουχία διαδοχικά περισσότερο σύνθετων σταδίων. Οταν εμφανίστηκαν τα κύτταρα, γρήγορα κατέφαγαν κυριολεκτικά όλα τα ίχνη των προγενέστερων σταδίων της χημικής εξέλιξης. Η «πρωτοζωή», μια πλούσια πηγή τροφής, εξαφανίστηκε από την αδηφάγο κυτταρική ζωή. Η πρόκληση για μας, λοιπόν, αντί να ορίσουμε τη ζωή με απόλυτους όρους, είναι να βρούμε μια προοδευτική ιεραρχία στα βήματα που οδήγησαν από μια προβιοτική Γη πλούσια σε οργανικά μόρια στην κυτταρική ζωή. Η φύση και η αλληλουχία αυτών των βημάτων μπορεί να ποικίλλουν στα διαφορετικά περιβάλλοντα και ίσως να μη μάθουμε ποτέ την ακριβή αλληλουχία – ή τις αλληλουχίες – που συντελέστηκε στη Γη. Πολλοί ωστόσο από εμάς υποπτεύονται ότι το χημικό μονοπάτι έχει μια παρόμοια, ανεπίσχετη κατεύθυνση σε οποιονδήποτε κατοικήσιμο πλανήτη ή δορυφόρο.

Το σενάριο των διαδοχικών βημάτων πρέπει να καθοδηγεί τις προσπάθειες για τον ορισμό της ζωής. Ο εντοπισμός του ακριβούς σημείου στο οποίο ένα τέτοιο σύστημα σταδιακά αυξανόμενης πολυπλοκότητας γίνεται «ζωντανό» είναι εγγενώς αυθαίρετος. Το «τι είναι ζωή;» γίνεται λοιπόν εννοιολογικό ερώτημα. Η φύση διαθέτει μια πλούσια ποικιλία σύνθετων χημικών συστημάτων και οι επιστήμονες μαθαίνουν όλο και περισσότερο να κατασκευάζουν τέτοια συστήματα στο εργαστήριο. Ωστόσο, όσο παράξενη και πρωτόγνωρη κι αν είναι η συμπεριφορά τους, κανένα δεν έρχεται με τη σαφή ετικέτα «ζωή» ή «μη ζωή».

Πώς θα φθάσουμε πιο κοντά σε έναν ορισμό της ζωής; Τελικά το κλειδί για να ορίσουμε τα διαδοχικά στάδια από τη μη ζωή στη ζωή βρίσκεται στις πειραματικές μελέτες σχετικών χημικών συστημάτων σε ευλογοφανή γεωχημικά περιβάλλοντα, σε συνδυασμό με εστιασμένη εξερεύνηση των πλησιέστερων πλανητικών γειτόνων μας. Η έννοια της εμφάνισης της ζωής απλοποιεί το πειραματικό εγχείρημα συμπυκνώνοντας μιαν απέραντα σύνθετη ιστορική διαδικασία σε μια πιο συνοπτική διαδοχή μετρήσιμων βημάτων: την εμφάνιση του μεταβολισμού, των γενετικών πολυμερών ή των αυτοαναπαραγόμενων μοριακών συστημάτων. Η καθεμία από αυτές προσφέρει ένα εστιασμένο σημείο για πειράματα στο εργαστήριο και κατασκευές θεωρητικών προτύπων.

Ο ίδιος ασαφής ορισμός ισχύει επίσης και για την αναζήτηση της ζωής σε άλλα σημεία του Σύμπαντος. Είναι πιθανόν, για παράδειγμα, ο Αρης, η Ευρώπη – ο δορυφόρος του Δία – και άλλα σώματα του ηλιακού μας συστήματος να προχώρησαν μόνο σε ένα τμήμα του μονοπατιού προς την κυτταρική ζωή. Αν αυτό συνέβη, αποτελεί ένα σημαντικό στοιχείο για τους αστροβιολόγους της NASA. Αν κάθε βήμα στην προέλευση της ζωής πρόσφερε διακριτές και μετρήσιμες μοριακές, ισοτοπικές και δομικές «υπογραφές», και αν τέτοιοι δείκτες μπορούν να προσδιοριστούν, τότε αυτά τα χημικά χαρακτηριστικά μπορούν να αποτελέσουν στόχους παρατήρησης για τις διαστημικές αποστολές. Είναι πιθανόν, για παράδειγμα, οι πρωτόγονες προβιοτικές, μοριακές, ισοτοπικές και δομικές μορφές να τρώγονται αναπόφευκτα από πιο εξελιγμένα κύτταρα και να επιβιώνουν ως «απολιθώματα» μόνο αν η κυτταρική ζωή δεν αναπτύχθηκε ποτέ σε αυτά τα περιβάλλοντα. Ετσι, τα προβιοτικά χαρακτηριστικά θα μπορούσαν να χρησιμεύσουν ως εξωγήινοι «αβιοδείκτες» – δηλαδή ως μια σαφής ένδειξη ότι η μοριακή εξέλιξη δεν προόδευσε πέρα από ένα συγκεκριμένο προ-κυτταρικό στάδιο. Καθώς οι επιστήμονες θα αναζητούν τη ζωή αλλού στο Σύμπαν, ίσως μπορέσουν να χαρακτηρίσουν τα εξωγήινα περιβάλλοντα ανάλογα με τον βαθμό προόδου τους σε αυτό το μονοπάτι.

Ο νεφοσκεπής Τιτάν, δορυφόρος του Κρόνου, ίσως αποτελεί μια δελεαστική τέτοια περίπτωση. Η ατμόσφαιρά του είναι πλούσια σε μεθάνιο και μιάμιση φορά πιο πυκνή από της Γης. Οργανικά μόρια, τα οποία δίνουν στην ατμόσφαιρά του ένα θολό πορτοκαλί χρώμα, πέφτουν σαν βροχή στην επιφάνειά του σχηματίζοντας συσσωρεύσεις οργανικής γλοιώδους λάσπης. Λίμνες μεθανίου και αιθανίου βρίσκονται δίπλα δίπλα με εκτάσεις παγωμένου νερού σκληρού σαν πέτρωμα, αλλά οι συνθήκες είναι υπερβολικά ψυχρές για την ύπαρξη νερού σε υγρή μορφή ή για κάποια σημαντική χημική πρόοδο προς τη ζωή.

Παρ’ όλα αυτά η πρόσκρουση, από καιρού εις καιρόν, κάποιου μεγάλου κομήτη ή αστεροειδούς ίσως έλιωσε σημεία του πάγου. Για περιόδους εκατοντάδων ή και χιλιάδων ετών οι καλυμμένες με πάγους λίμνες ίσως υποστήριξαν τα πρώτα βήματα στο μονοπάτι προς τη ζωή, προτού παγώσουν ξανά. Μια τέτοια πρωτόγονη βιοχημεία έχει χαθεί από την επιφάνεια της Γης, ίσως όμως επιζεί στη βαθιά κατάψυξη του Τιτάνος.

Το ερώτημα «τι είναι ζωή;» προσφέρει ένα επιστημονικό σημείο αναφοράς. Μπορούμε να πούμε ότι κάθε άκαμπτος διαχωρισμός του φυσικού κόσμου σε έμβια και μη έμβια αποτελεί μια πλαστή διχοτόμηση. Κατανοούμε τώρα ότι η ζωή εμφανίστηκε ως μια σταδιακή, διαδοχική διαδικασία βημάτων από τη γεωχημική απλότητα στη βιολογική πολυπλοκότητα. Είμαστε έτοιμοι να αναπαραγάγουμε αυτές τις μεταβατικές καταστάσεις στο εργαστήριο και, με λίγη τύχη, ίσως τις ανακαλύψουμε παγωμένες σε άλλους κόσμους. Ετσι, ίσως σε μερικές δεκαετίες μπορέσουμε τουλάχιστον να ξέρουμε τι είναι αυτό που αναζητάμε.

Η φιλόσοφος Κάρολ Κλίλαντ του Πανεπιστημίου του Κολοράντο στο Μπόλντερ και ο πλανητικός επιστήμονας Κρίστοφερ Τσάιμπα του Πανεπιστημίου Πρίνστον παρομοιάζουν τις πρόσφατες προσπάθειες ορισμού της ζωής με τις άκαρπες απόπειρες του 18ου αιώνα για τον ορισμό του νερού πριν από την ανακάλυψη των μορίων και την ατομική θεωρία. Κανένας ορισμός με βάση τα μη μοναδικά χαρακτηριστικά του δεν μπορούσε να ορίσει την ουσία του νερού ­ του μορίου που αποτελείται από δύο άτομα υδρογόνου και ένα οξυγόνου. Παρομοίως, υποστηρίζουν, οι επιστήμονες του 21ου αιώνα δεν είναι σε θέση να ορίσουν τη ζωή. Καλύτερα λοιπόν να κρατήσουμε το μυαλό μας ανοιχτό και απλώς να περιγράψουμε τα χαρακτηριστικά όσων ανακαλύπτουμε. Αν η ζωή προέκυψε μέσα από μιαν αλληλουχία βημάτων, τότε ίσως το καθένα τους εκπροσωπεί ένα ταξινομικά ξεχωριστό, θεμελιωδώς σημαντικό στάδιο στην εμφάνιση της ζωής. Στην περίπτωση αυτή, κάθε βήμα αξίζει τον δικό του χαρακτηρισμό.

Ο κ. Ρόμπερτ Χέιζεν είναι καθηγητής των Επιστημών της Γης στο Πανεπιστήμιο Τζορτζ Μέισον του Φέρφαξ της Βιρτζίνια, επιστημονικός συνεργάτης στο Γεωφυσικό Εργαστήριο του Ιδρύματος Κάρνεγκι στην Ουάσιγκτον και συγγραφέας του βιβλίου «Genesis: The scientific quest for life’s origins» (Γένεσις: Η επιστημονική αναζήτηση της προέλευσης της ζωής).

Κοσμολογική φάση μετάβασης:Ένα νέο μοντέλο προτείνει ότι η Σκοτεινή Ενέργεια 'πάγωσε' το Σύμπαν

Πηγή: Science Daily, 10 Μαΐου 2009Φανταστείτε μια εποχή που πάγωσε ολόκληρο το σύμπαν – σύμφωνα με ένα νέο μοντέλο για την σκοτεινή ενέργεια, που ουσιαστικά είναι αυτό που συνέβη περίπου πριν 11,5 δισεκατομμύρια χρόνια πριν, όταν το σύμπαν είχε το ένα τέταρτο του σημερινού του μεγέθους.Μια κοσμολογική φάση μετάβασης, παρόμοια με την φάση της πήξης, είναι ένα από τα διακριτικά στοιχεία μιας τελευταίας προσπάθειας για να εξηγηθεί τι είναι η σκοτεινή ενέργεια. Η μυστηριώδης, αόρατη αρνητική δύναμη (δηλαδή μια αντιβαρυτική δύναμη), που ορισμένοι κοσμολόγοι λένε ότι αποτελεί πάνω από το 70% του συνόλου της ενέργειας και της ύλης στο σύμπαν και που αναγκάζει το σύμπαν να διαστέλλεται με ένα ολοένα και ταχύτερο ρυθμό.Ένα άλλο χαρακτηριστικό που διακρίνει τη νέα θεωρία, όπως λένε οι συγγραφείς της, είναι ότι κάνει ελέγξιμη πρόβλεψη όσον αφορά το ρυθμό διαστολής του σύμπαντος. Επιπλέον, οι μικρο-εκρήξεις που δημιουργούνται στους μεγαλύτερους επιταχυντές σωματιδίων θα πρέπει να διεγείρει το πεδίο της σκοτεινής ενέργειας και αυτές οι διεγέρσεις θα μπορούσαν να εμφανιστούν ως εξωτικά, που ποτέ δεν έχουμε δει ως τώρα, υποατομικό σωματίδια.

Το θεωρητικό αυτό μοντέλο δημοσιεύθηκε στο Physical Review D από τους Sourish Dutta και Robert Scherrer του Πανεπιστημίου Vanderbilt, σε συνεργασία με τους Stephen Hsu και David Reeb στο Πανεπιστήμιο του Όρεγκον.

“Πολλές από τις υπάρχουσες εξηγήσεις για την σκοτεινή ενέργεια είναι δύσκολο να τις ελέγξουμε”, λέει ο Scherrer, “Σχεδιάσαμε όμως ένα μοντέλο που μπορεί αυτή να αλληλεπιδράσει με την κανονική ύλη και έτσι έχει παρατηρήσιμες συνέπειες.”

Το μοντέλο συνδέει την σκοτεινή ενέργεια με την ενέργεια του κενού. Όπως και αρκετές από τις υπάρχουσες θεωρίες, κι αυτή προτείνει ότι ο ίδιος ο χώρος είναι η πηγή της απωστικής ενέργειας που αναγκάζει το σύμπαν να διαστέλλεται. Για πολλά χρόνια, οι επιστήμονες θεωρούσαν ότι η ενέργεια του κενού χώρου κατά μέσο όρο είναι μηδέν. Όμως, η ανακάλυψη της κβαντομηχανικής άλλαξε αυτή την άποψη. Σύμφωνα με την κβαντική θεωρία, ο κενός χώρος είναι γεμάτος με ζεύγη «εικονικών» σωματιδίων που αυθόρμητα γεννιούνται και σβήνουν πολύ γρήγορα προτού να ανιχνευθούν.

Αυτή η υπο-ατομική δραστηριότητα είναι μια λογική πηγή για την σκοτεινή ενέργεια, διότι τα δύο (σκοτεινή ενέργεια και κενός χώρος) κατανέμονται ομοιόμορφα σε όλο το διάστημα. Αυτή η κατανομή είναι σύμφωνη με στοιχεία που αποδεικνύουν ότι η μέση πυκνότητα της σκοτεινής ενέργειας παραμένει σταθερή, καθώς το σύμπαν επεκτείνεται. Η χαρακτηριστική αυτή ιδιότητα έρχεται σε άμεση αντίθεση με την συνήθη ύλη και την ενέργεια, η οποία καθίσταται όλο και πιο αραιή, με την διαστολή του σύμπαντος.

Η νέα θεωρία είναι από αυτές που αποδίδουν την σκοτεινή ενέργεια σε ένα εντελώς νέο πεδίο που ονομάζεται πεμπτουσία. Η πεμπτουσία είναι συγκρίσιμη με άλλα βασικά πεδία, όπως η βαρύτητα και ο ηλεκτρομαγνητισμός, αλλά έχει μερικές μοναδικές ιδιότητες. Εν πρώτοις, έχει την ίδια ισχύ σε όλο το σύμπαν. Ένα άλλο σημαντικό χαρακτηριστικό είναι ότι ενεργεί σαν ένα μέσον αντιβαρύτητας, αναγκάζοντας τα αντικείμενα να απομακρύνονται το ένα από το άλλο, αντί να να έλκει, όπως η βαρύτητα.

Στην απλούστερη μορφή της, η ισχύς του πεδίου της πεμπτουσίας παραμένει σταθερή με την πάροδο του χρόνου. Στην περίπτωση αυτή παίζει το ρόλο της κοσμολογικής σταθεράς, ένας όρος που προστέθηκε από τον Άλμπερτ Αϊνστάιν, στη θεωρία της γενικής σχετικότητας, ώστε το σύμπαν να παραμείνει στατικό και να μην συστέλλεται κάτω από την δύναμη της βαρύτητας. Όταν αποδείχθηκε ότι το σύμπαν επεκτείνεται ο Αϊνστάιν εγκατέλειψε αυτή την ιδέα, καθώς το διαστελλόμενο σύμπαν είναι μια λύση στις εξισώσεις της γενικής σχετικότητας. Έπειτα, στα τέλη του ’90, μελέτες των σουπερνόβα (οι θεαματικές αστρικές εκρήξεις που είναι τόσο ισχυρές ώστε να μπορούν πολύ σύντομα να είναι ορατές σε όλο τον γαλαξία που αποτελείται από εκατομμύρια αστέρια) ανέφεραν ότι το σύμπαν όχι μόνο διαστέλλεται, αλλά και ότι ο ρυθμός της διαστολής επιταχύνεται αντί να επιβραδύνεται όπως οι επιστήμονες ανέμεναν.

Το γεγονός αυτό έριξε τους κοσμολόγους σε μια ατέρμονη συζήτηση επειδή αυτοί θεωρούσαν ότι η βαρύτητα ήταν η μόνη δύναμη μεγάλων αποστάσεων, που δρα μεταξύ των αστρονομικών αντικειμένων. Έτσι, δεν είχαν ιδέα τι θα μπορούσε ενδεχομένως να αναγκάζει τα πάντα να απομακρύνονται. Ο απλούστερος τρόπος να εξηγήσουν αυτό το περίεργο φαινόμενο, ήταν να φέρουν πίσω την κοσμολογική σταθερά Αϊνστάιν με τις αντιβαρυτικές της ιδιότητες. Δυστυχώς, η εξήγηση αυτή πάσχει από ορισμένα σοβαρά μειονεκτήματα, έτσι οι φυσικοί ψάχνουν με πείσμα για άλλους παράγοντες αντιβαρύτητας.

Οι εν λόγω παράγοντες αντιβαρύτητας (που ονομάζονται από τους φυσικούς ‘μοντέλα σκοτεινής ενέργειας’) συνήθως επικαλούνται την πεμπτουσία ή ακόμη πιο εξωτικά πεδία. Επειδή δεν έχουν εντοπιστεί στη φύση κανένα από αυτά τα εξωτικά πεδία, γι αυτό οι  υποστηρικτές τους γενικότερα υποθέτουν ότι δεν αλληλεπιδρούν σημαντικά με την κοινή ύλη και την ακτινοβολία.

Η φάση μετάβασης του πεδίου της πεμπτουσίας και η σκοτεινή ακτινοβολία

Μία από τις λογικές συνέπειες που επιτρέπει να αλληλεπιδρά η πεμπτουσία με την κοινή ύλη είναι η πιθανότητα αυτό το πεδίο να πέρασε από μια φάση μετάβασης – να πάγωσε – όταν το σύμπαν είχε θερμοκρασία που να αντιστοιχεί σε μια ηλικία 2,2 δισεκατομμύρια χρόνια μετά το Big Bang. Ως αποτέλεσμα αυτής της κατάστασης, η ενεργειακή πυκνότητα του πεδίου της πεμπτουσίας θα παρέμεινε σε ένα σχετικά υψηλό επίπεδο έως ότου η ενέργεια της φάσης μετάβασης μειώθηκε απότομα σε ένα σημαντικά χαμηλότερο επίπεδο, που από τότε έχει παραμείνει εκεί.

Η μετάβαση αυτή με τη μείωση της ενέργειας του πεδίου θα έχει ελευθερώσει ένα κλάσμα της σκοτεινής ενέργειας που υπήρχε μέσα στο πεδίο, με τη μορφή της σκοτεινής ακτινοβολίας Σύμφωνα με το νέο θεωρητικό μοντέλο, η σκοτεινή ακτινοβολία είναι πολύ διαφορετική από το φως, τα ραδιοκύματα, τα μικροκύματα και τα άλλα είδη των απλών ακτινοβολίας: Αυτή είναι απολύτως μη ανιχνεύσιμη με κάθε γνωστό μέσο στον άνθρωπο.

Ωστόσο, η φύση μας προσφέρει μία μέθοδο ανίχνευσης της σκοτεινής ακτινοβολίας. Σύμφωνα με τη θεωρία της γενικής σχετικότητας, η βαρύτητα προκύπτει από την κατανομή της ενέργειας και της ορμής. Έτσι, οι μεταβολές της καθαρής ενέργειας και η ορμή που προκλήθηκε από την ξαφνική εισαγωγή της σκοτεινή ακτινοβολία θα πρέπει να έχουν επηρεάσει το βαρυτικό πεδίο του σύμπαντος με τρόπο που να έχει επιβραδυνθεί η διαστολή με ένα χαρακτηριστικό (διακριτό) τρόπο.

Για τα επόμενα 10 χρόνια, οι μεγάλες αστρονομικές έρευνες που θα χαρτογραφήσουν την διαστολή του σύμπαντος μετρώντας τη φωτεινότητα των πιο απομακρυσμένων υπερκαινοφανών, θα πρέπει να είναι σε θέση να ανιχνεύσουν αυτή την επιβράδυνση του ρυθμού διαστολής που προβλέπει το μοντέλο. Ταυτόχρονα, ο Μεγάλος Επιταχυντής Αδρονίων – που πλησιάζει η έναρξη λειτουργία του – έχει πολύ μεγάλη ενέργεια, που θεωρητικά είναι αρκετή ώστε να διεγείρει το πεδίο της πεμπτουσίας και οι διεγέρσεις του θα μπορούσαν να εμφανίζονται με τη μορφή νέων εξωτικών σωματιδίων, λένε οι οι ερευνητές.


Πολλοί κοσμολόγοι πιστεύουν ότι η σκοτεινή ενέργεια είναι η ενέργεια του κενού, που εκφράζεται από την κοσμολογική σταθερά Λ. Όμως στο σημείο αυτό πρέπει να αναφέρουμε το λεγόμενο πρόβλημα της κοσμολογικής σταθεράς Λ (cosmological constant problem).Σύμφωνα με την αρχή της αβεβαιότητας, όλα τα κβαντικά πεδία, ακόμα και όταν βρίσκονται στη βασική μη διεγερμένη  κατάσταση, έχουν μη μηδενική ενέργεια. Απλοί υπολογισμοί της κβαντικής θεωρίας πεδίου οδηγούν σε τιμές για την πυκνότητα της ενέργειας του κενού (δηλαδή για την κοσμολογική σταθερά Λ), να είναι 120 τάξεις μεγέθους (10120) μεγαλύτερη από την πυκνότητα της συνηθισμένης ύλης (όπως παρατηρείται σήμερα στο σύμπαν).Όμως πρώτον, μια τόσο μεγάλη πυκνότητα ενέργειας του κενού χώρου θα προκαλούσε πολύ νωρίς στην ιστορία του Κόσμου μια εκθετικά επιταχυνόμενη κοσμική διαστολή, που θα διέλυε όλους τους ηλεκτροστατικούς και πυρηνικούς δεσμούς, οι οποίοι συγκρατούν τους πυρήνες, τα άτομα και τα μόρια.Και δεύτερον μετρήσεις στο χώρο της κοσμολογίας δίνουν ένα αρνητικό αποτέλεσμα, δείχνοντας έτσι έναν ανώτερο όριο της κοσμολογικής σταθεράς Λ, που είναι

edens8

 

 

 Ωστόσο, η τελευταία τιμή υπονοεί ότι στην συνολική κλίμακα του σύμπαντος, τα φαινόμενα των διακυμάνσεων του κενού ακυρώνονται. Κι αυτή η αξιολόγηση έρχεται και σε μία εποχή, που οι θεωρητικοί υπολογισμοί υποδεικνύουν συνεισφορές της διακύμανσης του κενού από τα κουάρκ με μια τάξη 10-6 m-2.

Και το ερώτημα παραμένει: Τι είναι η σκοτεινή ενέργεια;

 Πηγή: http://physics4u.gr/news/2009/scnews3775.html

Δοκίμια ψυχολογίας της θρησκείας

Τὸ Σύμβολον τῆς Πίστεως σὲ πολλὲς γλῶσσες (The Symbol of Faith – Creed in many languages)

Σημείωσις: Σὲ ὁρισμένες γλωσσικὲς ἀποδόσεις ἔχει συμπεριληφθεῖ γιὰ λόγους μόνον γραμματολογικοὺς ἡ φραγκικὴ αἱρετικὴ προσθήκη «καὶ ἐκ τοῦ Υἱοῦ». 


 

Albanian

Besonj në një Perëndi, Atë të tërëpushtetshëm, krijues të qiellit e të dheut e të gjithë të dukaravet e të padukuravet.

Dhe në një Zot, Jisu Krishtin, Birin e Perëndisë, të vetemlindurin, që leu prej Atit para gjithë jetëvet. Dritë prej Dritje, Perëndì të vertetë prej Perëndije të vërtetë, të lerë, jo të bërë, të njëqënëshëm me Atin, me anën e të cilit u bënë të gjitha. Që për ne njerëzit e për shpëtimin tonë zbriti prej qielvet dhe mori kurm prej Shpiritit të Shejtë edhe Virgjërës Mari e u bë njerì. Dhe u kryqëzua për ne nën Ponc Pillatin dhe pësoi dhe u varrëzua. Dhe u ngjall të tretën ditë sipas Shkronjavet. Dhe u hyp në qiell dhe rri në të djathtën e Atit. Dhe do të vinjë përsëri me lavdi të gjykonjë të gjallët e të vdekurit, rregjëria e të cilit nuk do të ketë mbarim.

Dhe në Shpirtin e Shejtë, Zot e jetëbërës, që buron prej Atit, që adhurohet e lavdërohet bashkë me Atin e me Birin, që foli me anën e Profitëvet.

Në një Kishë të shejtë, katholike dhe apostolike. Rrëfenj një pagëzim për ndjesën e mëkatevet. Pres ngjalljen e të vdekurvet. Dhe gjellën e jetës s’ardhshme. Amìn.


Basque

Sinisten dot Jaungoiko bat bakarra, Aita guztiz altsu, zeru-lurren Egille, agiri diran eta ez diran guztiena.

Sinisten dot Jaun bat bakarra, Jesukristo, Jainkoaren Seme bakar, mende guztiak baino len Aitagandik sortua, Jainkoagandik Jainko, argitik argi, egiazko Jainkoagandik egiazko Jainko; sortua, ez egina; Aitaren izate berekoa, Aren bidez dira eginak gauza guztiak; gu gizonokaitik eta gu salbatzeko jatsi zan zerutik eta Espiritu Santuaren egitez, Maria Birjinagandik gorputz-arturik, gizon egin zan, Pontzio Pilatoren menpean gugaitik gurutzeratua izan zan, oinazetan illa eta obiratua; irugarren egunean biztu zan, liburu santuak esan ebenez; zerura igo eta Aitaren eskui-aldean jarririk dago; aintzaz etorriko da barriz, biziak eta illak epaitzera eta Aren Erregetzak ez dau azkenik izango.

Sinisten dot Espiritu Santua, Jaun eta bizi-emoillea, Aitagandik eta Semeagandik dana, Aitarekin eta Semearekin batean agur eta gorespen ber-bera artzen dauana eta Profeten agoz itz egin ebana.

Sinisten dot Eliza, bat, santu, katoliku ta apostoluena; autortzen dot bateo bakarra, pekatuak parkatzeko; itxaroten dot illen biztuera eta datorren munduko bizitza. Amen.


Belarussian

Веру ў адзінага Бога, Айца ўсемагутнага, Творцу неба і зямлі, усяго бачнага і нябачнага.

І ў адзінага Госпада Ісуса Хрыста, Сына Божага адзінароднага, які з Айца народжаны перад усімі вякамі, Бога ад Бога, Сьвятло ад Сьвятла, Бога сапраўднага ад Бога сапраўднага, народжанага, а не створанага, адзінасутнага Айцу, празь яго ўсё сталася. Ён дзеля нас людзей і дзеля нашага збаўленьня зыйшоў зь неба. І прыняў цела за справай Духа Сьвятога зь Дзевы Марыі і стаў Чалавекам; укрыжаваны за нас пры Понцкім Пілаце, цярпеў і быў пахаваны, на трэці дзень уваскрос паводле Пісаньня, узыйшоў на неба, сядзіць праваруч Айца, зноў прыйдзе ў хвале судзіць жывых і памерлых, а Валадарству Яго ня будзе канца.

Веру у Духа Сьвятога, Госпада жыватворчага, які ад Айца і Сына паходзіць, якому разам з Айцом і Сынам таксама належыць пакланеньне і хвала, які прамаўляў праз прарокаў.

Веру у адзіную сьвятую каталіцкую і апостальскую Царкву. Прызнаю адзіны хрост для адпушчэньня грахоў і чакаю ўваскрасеньня памерлых і жыцьця ў будучым сьвеце. Амэн.


Bulgarian

Вярвам в един Бог Отец, Вседържител, Творец на небето и земята, на всичко видимо и невидимо.

И в един Господ Иисус Христос, Сина Божий, Единородния, Който e роден от Отца преди всички векове: Светлина от Светлина, Бог истинен от Бог истинен, роден, несътворен, единосъщен с Отца и чрез Когото всичко e станало; Който заради нас, човеците, и заради нашето спасение слезе от небесата и се въплъти от Дух Светий и Дева Мария, и стана човек; и бе разпнат за нас при Понтия Пилата, и страда, и бе погребан; и възкръсна в третия ден, според Писанията; и се възнесе на небесата, и седи отдясно на Отца; и пак ше дойде със слава да съди живи и мъртви и царството Му не ше има край.

И в Духа Светаго, Господа, Животворящия, Който от Отца и Сина изхожда, Комуто се покланяме и Го славим наравно с Отца и Сина, и Който e говорил чрез пророците.

В една света вселенска и апостолска Църква. Изповядам едно кръщение за опрощаване на греховете. Чакам въскресение на мъртвите и живот в бъдещия век! Амин!


Catalan

Crec en un sol Déu, Pare totpoderós, creador del cel i de la terra, de totes les coses visibles i invisibles.

I en un sol Senyor, Jesucrist, Fill Unigènit de Déu, nascut del Pare abans de tots els segles. Déu nat de Déu, Llum resplendor de la Llum, Déu veritable nascut del Déu veritable, engendrat, no pas creat, de la mateixa naturalesa del Pare: per ell tota cosa fou creada. El qual per nosaltres, els homes, i per la nostra salvació davallá del cel. I, per obra de I’Esperit Sant, s’encarnà de la Verge Maria, i es féu home. Crucificat després per nosaltres sota el poder de Ponç Pilat; patí i fou sepultat, i ressuscità el tercer dia, com deien ja les Escriptures, i se’n pujà al cel, on seu a la dreta del Pare. I tornarà gloriós a judicar els vius i els morts, i el seu regnat no tindrà fi.

Crec en l’Esperit Sant, que és Senyor i infon la vida, que procedeix del Pare i del Fill. I juntament amb el Pare i el Fill és adorat i glorificat; que parlà per boca dels profetes.

I en una sola Església, santa, catòlica i apostòlica. Professo que hi ha un sol baptisme per perdonar el pecat. I espero la resurreccíó dels morts, i la vida de la glória. Amén.


Chinese (尼西亞信經)

信獨一上帝,全能的父,創造天地和有形無形萬物的主。

信獨一主耶穌基督,上帝的獨生子,在萬世以前為父所生,
出于神而為神,出于光而為光,出于真神而為真神,受生
而非被造,與父一體,萬物都是借著瓷造的;
為要拯救我們世人,從天降臨,因著聖靈,並從童女馬利
亞成肉身,而為人;
在本丟彼拉多手下,為我們釘于十字架上,受難,埋葬;
照聖經第三天復活;
並升天,坐在父的右邊;
將來必有榮耀再降臨,審判活人死人;瓷的國度永無窮盡;

信聖靈,賜生命的主,從父(和子)出來,與父子同受敬拜,
同受尊榮,瓷曾借眾先知說話。

信獨一神聖大公使徒的教會;
我認使罪得赦的獨一洗禮;
我望死人復活;
並來世生命。


Croatian

Verujem u jednoga Boga. Oca svemogućega, stvoritelja neba i zemlje, svega vidljivoga i nevidljivoga.

I u jednog Gospodina Isusa Krista, jedinorođenoga Sina Božjega. Rođenog od Oca prije svih vjekova. Boga od Boga, svjetlo od svjetla, pravoga Boga od pravoga Boga. Rođena, ne stvorena, istobitna s Ocem, po kome je sve stvoreno. Koji je radi nas Ijudi i radi našega spasenja sišao s -nebesa. I utjelovio se po Duhu Svetom od Marije Djevice: i postao čovjekom. Raspet također za nas: pod Poncijem Pilatom mučen i pokopan. I uskrsnuo treći dan, po Svetom pismu. I uzašao na nebo: sjedi s desne Ocu. I opet će doći suditi žive i mrtve, i njegovu kraljevstvu neće biti kraja.

I u Duha Svetoga, Gospodina i životvorca; koji izlazi od Oca i Sina. Koji se s Ocem i Sinom skupa časti i zajedno slavi; koji je govorio po prorocima.

I u jednu svetu katoličku i apostolsku Crkvu. Ispovijedam jedno krštenje za oproštenje grijeha. I iščekujem uskrsnuće mrtvih. I život budućega vijeka. Amen.


Czech

Věřím v jednoho Boha, Otce všemohoucího, Stvořitele nebe i země, všech bytostí viditelných a neviditelných.

I v jednoho Pána Ježíše Krista, Syna Božího jednorozeného. A zrozeného z Otce před všemi věky. Boha z Boha, Světlo ze Světla, Boha pravého z Boha pravého. Zplozeného, nestvořeného, téže podstaty s Otcem, skrze něhož všecko učiněno jest. Jenž pro nás lidi a pro naši spásu sestoupil s nebes. A vtělil se duchem svatým z Marie Panny; a člověkem se stal. Ukřižován také za nás pod Pontským Pilátem, trpěl a pohřben byl. A vstal z mrtvých třetího dne podle Písem. A vstoupil do nebe; sedí na pravici Otcově. A zase přijde se slávou soudit živých i mrtvých, jehož království nebude konce.

I Ducha svatého, Pana a Oživovatele, jenž z Otce i Syna vychází. Jenž z Otcem i Synem zároveň jest uctíván a oslavován, jenž mluvil skrze proroky.

A jednu, svatou, obecnou a apoštolskou Církev. Vyznávám jeden křest na odpuštění hříchů. A očekávám vzkříšení mrtvých. A život příštího věku. Amen.


Danish

Jeg tror på én Gud, den almægtige Fader, himmelens og jordens, alt det synliges og usynliges skaber.

Og på én Herre, Jesus Kristus, Guds enbårne Søn, som er født af Faderen før alle tider, Gud af Gud, lys af lys, sand Gud af sand Gud, født, ikke skabt, af samme væsen som Faderen, ved hvem alt er skabt, som for os mennesker og for vor frelse steg ned fra himlene og blev kød ved Helligånden af Jomfru Maria og blev menneske, som også blev korsfæstet for os under Pontius Pilatus, blev pint og begravet og opstod på tredje dagen ifølge skrifterne og opfor til himmels, sidder ved Faderens højre hånd og skal komme igen i herlighed for at dømme levende og døde, og der skal ikke være ende på hans rige.

Og på Helligånden, som er Herre, og som levendegør, som udgår fra Faderen og fra Sønnen, som tilbedes og æres tillige med Faderen og Sønnen, som har talt ved profeterne.

Og på én, hellig, almindelig og apostolisk kirke. Jeg bekender én dåb til syndernes forladelse og forventer de dødes opstandelse og den kommende verdens liv. Amen.


Dutch

Ik geloof in één God: De Vader, de Albeheerser, de Schepper van hemel en aarde, van al het zichtbare en onzichtbare.

En in één heer, Jezus Christus, de eniggeboren Zoon van God, Die uit de Vader geboren is vóór alle eeuwen. Licht uit Licht, ware God uit de ware God, geboren, niet geschapen, wesenseen met de Vader; En door Wie alles geworden isL Die voor ons mensen en om onze redding uit de hemelen is nedergegaald en vlees heeft aangenomen door de heilige Geist uit de Maagd Maria, en mens is geworden. Die voor ons gekruisigd is onder Pontius Pilatus, en geleden heeft en begraven is; Die opgestaan is op de derde dag volgens de Schriften, en opgevaren is naar de hemelen; Die zetelt aan de rechterhand van de Vader, en zal wederkomen met heerlijkheid om levenden en doden te oordelen; aan Wiens Rijk geen einde zal zijn.

En in de Heilige Geest, Die Heer is, de levendmakende, Die uitgaat van de Vader en de Zoon; Die samen met de Vader en de Zoon aanbeden en verheerlijkt wordt, Die gesproken heeft door de profeten.

In één heilige, katholieke en apostolische Kerk; Ik belijd één doop toto vergeving van zonden; Ik verwacht de opstanding van de doden, en het leven in de komende eeuwigheid. Amen.


English

We believe in one God, the Father the Almighty, maker of heaven and hearth, of all that is, seen and unseen.

We believe in one Lord, Jesus Christ, the only Son of God, eternally begotten of the Father, God from God, Light from Light, true God from true God, begotten, not made, of one Being, with the Father. Through him all things were made. For us men and for our salvation he came down from heaven: by the power of the Holy Spirit he became incarnate from the Virgin Mary, and was made men. For our sake he was crucified under Pontius Pilate; he suffered death and was buried. On the third day he rose again in accordance with the Scriptures; he ascended into heaven and is seated at the right hand of the Father. He will come again in glory to judge the living and the dead, and their kingdom has no end.

We believe in the Holy Spirit, the Lord, the giver of life, who proceeds from the Father and the Son. With the Father and the Son he is worshipped and glorified. He has spoken through the Prophets.

We believe in one holy Catholic and Apostolic Church. We acknowledge one baptism for the forgiveness of sins. We look for the resurrection of the dead, and the life of the world to come. Amen.


Finnish

Uskon yhteen Jumalaan, Isään kaikkivaltiaaseen, taivaan ja maan, kaikkien näkyväisten ja näkymättömien Luojaan.

Ja yhteen Herraan, Jeesukseen Kristukseen, Jumalan ainosyntyiseen Poikaan, joka ennen aikojen alkua on Isästä syntynyt, Jumala Jumalasta, valkeus valkeudesta, tosi Jumala tosi Jumalasta, syntynyt eikä luotu, joka on samaa olemusta kuin Isä ja jonka kautta kaikki on tehty.Meidän ihmisten tähden ja meidän pelastuksemme tähden hän astui alas taivaista, tuli lihaksi Pyhästä Hengestä ja Neitsyt Mariasta ja tuli ihmiseksi; meidän edestämme ristiinnaulittiin Pontius Pilatuksen aikana, kärsi ja haudattiin, nousi kuolleista kolmantena päivänä kirjoitusten mukaan, astui ylös taivaisiin, istuu Isän oikealla puolella ja on kunniassa tuleva takaisin tuomitsemaan elävät ja kuolleet ja hänen valtakunnallaan ei ole loppua.

Ja Pyhään Henkeen, Herraan ja eläväksi tekijään, joka Isästä ja Pojasta lähtee, jota yhdessä Isän ja Pojan kanssa palvotaan ja kunnioitetaan ja joka on puhunut profeettojen kautta.

Ja yhteen, pyhään, katoliseen ja apostoliseen kirkkoon. Tunnustan yhden kasteen syntien anteeksi antamiseksi, odotan kuolleiden ylösnousemusta ja tulevaisen maailman elämää. Aamen.


French

Je crois en un seul Dieu, le Père tout-puissant, créateur du ciel et de la terre, de l’univers visible et invisible.

Je crois en un seul Seigneur, Jésus-Christ, le Fils unique de Dieu, né du Père avant tous les siècles : Il est Dieu, né de Dieu, lumière, née de la lumière, vrai Dieu, né du vrai Dieu, Engendré, non pas créé, de même nature que le Père ; et par Lui tout a été fait. Pour nous les hommes, et pour notre salut, Il descendit du ciel ; Par l’Esprit Saint, Il a pris chair de la Vierge Marie, et S’est fait homme. Crucifié pour nous sous Ponce Pilate, Il souffrit Sa passion et fut mis au tombeau. Il ressuscita le troisième jour, conformément aux Écritures, et Il monta au ciel ; Il est assis à la droite du Père. Il reviendra dans la gloire, pour juger les vivants et les morts ; et son règne n’aura pas de fin.

Je crois en l’Esprit Saint, qui est Seigneur et qui donne la vie ; Il procède du Père et du Fils; Avec le Père et le Fils, Il reçoit même adoration et même gloire ; Il a parlé par les Prophètes.

Je crois en l’Église, une, sainte, catholique et apostolique. Je reconnais un seul baptême pour le pardon des péchés. J’attends la résurrection des morts, et la vie du monde à venir. Amen.


FYROM

Верувам во единиот Бог Отец, Седржител, Творец на небото и земјата и на се видливо и невидливо.

И во единиот Господ Исус Христос, Син Божји, единороден, Кој од Отецот е роден пред сите векови; Светлина од Светлина, Бог вистински од Бога вистински, роден, не створен, единосуштен на Отецот, преку Кого се настанало; Кој заради нас луѓето и заради нашето спасение, слезе од небото и се воплоти од Светиот Дух и од Марија Дева и стана човек. И беше распнат заради нас во времето на Понтиј Пилат, и страдаше и беше погребен; И воскресна во третиот ден, според Писмото и се вознесе на небото и седи оддесно на Отецот. И пак ќе дојде со слава да им суди на живите и мртвите и Неговото Царство не ќе има крај;

И во Светиот Дух, Господ, Животворец, Кој исходи од Отецот, Кому заедно со Отецот и Синот Му се поклонуваме и го славиме и Кој говорел преку пророците.

Во една, света, соборна и апостолска Црква. Исповедам едно Крштение за простување на гревовите; Го чекам воскресението на мртвите, И животот на идниот век. Амин.


Galician

Creo en Deus, Pai todo poderoso, creador do ceo e máis da terra.

Creo en Xesucristo, o seu único Fillo, o noso Señor, que foi concebido por obra e gracia do Espíritu Santo e naceu da Virxe María. Padeceu no tempo de Poncio Pilato foi crucificado, morto e sepultado, descendeu ós infernos. O terceiro dia resucitou de entre os mortos, subiu ó ceo, onde está a direita do Pai, e de alí virá xulga-los vivos e os mortos.

Creo no Espíritu Santo na Santa Igrexa Católica, na comunión dos Santos, no perdón do pecados, na resurrección da carne e na vida eterna. Amén.


Georgian

(you may need to install the Georgian Font geodumba.ttf)

mrwams erTi RmerTi, mama yovlisa mpyrobeli, Semoqmedi caTa da queyanisa, xilulTa yovelTa da ara xilulTa;

da erTi ufali – ieso qriste, Ze RmrTisa, mxolodSobili, mamisagan Sobili uwinares yovelTa saukuneTa, naTeli naTlisagan, RmerTi WeSmariti RmrTisagan WeSmaritisa, Sobili da ara qmnili, erTarsi mamisa, romlisagan yoveli Seiqmna; romeli CuenTvis, kacTaTvis, da Cuenisa cxovrebisaTvis gardamoxda zeciT da xorcni Seisxna sulisagan wmidisa da mariamisagan qalwulisa da gankacna. da juars-ecua CuenTvis pontoelisa pilates ze da ivno da daeufla; da aRsdga mesamesa dResa msgavsad werilisa; da amaRlda zecad da mjdomare ars marjueniT mamisa; da kualad momaval ars didebiT gansjad cxovelTa da mkudarTa, romlisa sufevisa ara ars dasasrul;

da suli wmida, ufali da cxovels-myofeli, romeli mamisagan gamovals, mamisa Tana da Zisa Tana Tayuanis-icemebis da ididebis, romeli ityoda winaswarmetyuelTa mier;

erTi wmida kaTolike da samociqulo eklesia. Q aRviareb erTsa naTlisRebasa mosateveblad codvaTa. moveli aRdgomasa mkudreTiT. da cxovrebisa mermisa mis saukunisasa, amin.


German

GLAUBENSBEKENNTNIS

Ich glaube an den einen Gott, den Vater, den Allmächtigen, der alles geschaffen hat, Himmel und Erde, die sichtbare und die unsichtbare Welt.

Und an den einen Herrn Jesus Christus, Gottes eingeborenen Sohn, aus dem Vater geboren vor aller Zeit: Gott von Gott, Licht vom Licht, wahrer Gott vom wahren Gott, gezeugt, nicht geschaffen, eines Wesens mit dem Vater; durch ihn ist alles geschaffen. Für uns Menschen und zu unserem Heil, ist er vom Himmel gekommen, hat Fleisch angenommen durch den Heiligen Geist von der Jungfrau Maria und ist Mensch geworden. Er wurde für uns gekreuzigt unter Pontius Pilatus, hat gelitten und ist begraben worden, ist am dritten Tage auferstanden nach der Schrift und aufgefahren in den Himmel. Er sitzt zur Rechten des Vaters und wird wiederkommen in Herrlichkeit, zu richten die Lebenden und die Toten; seiner Herrschaft wird kein Ende sein.

An den Heiligen Geist, der Herr ist und lebendig macht, der aus dem Vater und dem Sohn hervorgeht, der mit dem Vater und dem Sohn angebetet und verherrlicht wird, der gesprochen hat durch die Propheten.

An die die eine, heilige, katholische und apostolische Kirche. Wir bekennen die eine Taufe zur Vergebung der Sünden. Wir erwarten die Auferstehung der Toten, und das Leben der kommenden Welt. Amen.


Greek

Πιστεύω εἰς ἕνα Θεόν, Πατέρα, παντοκράτορα, ποιητὴν οὐρανοῦ καὶ γῆς, ὁρατῶν τε πάντων καὶ ἀοράτων.

Καὶ εἰς ἕνα Κύριον Ἰησοῦν Χριστόν, τὸν Υἱὸν τοῦ Θεοῦ τὸν μονογενῆ, τὸν ἐκ τοῦ Πατρὸς γεννηθέντα πρὸ πάντων τῶν αἰώνων· φῶς ἐκ φωτός, Θεὸν ἀληθινὸν ἐκ Θεοῦ ἀληθινοῦ, γεννηθέντα οὐ ποιηθέντα, ὁμοούσιον τῷ Πατρί, δι᾿ οὗ τὰ πάντα ἐγένετο. Τὸν δι᾿ ἡμᾶς τοὺς ἀνθρώπους καὶ διὰ τὴν ἡμετέραν σωτηρίαν κατελθόντα ἐκ τῶν οὐρανῶν καὶ σαρκωθέντα ἐκ Πνεύματος ἁγίου καὶ Μαρίας τῆς Παρθένου καὶ ἐνανθρωπήσαντα. Σταυρωθέντα τε ὑπὲρ ἡμῶν ἐπὶ Ποντίου Πιλάτου καὶ παθόντα, καὶ ταφέντα. Καὶ ἀναστάντα τῇ τρίτῃ ἡμέρᾳ κατὰ τὰς Γραφάς. Καὶ ἀνελθόντα εἰς τοὺς οὐρανοὺς καὶ καθεζόμενον ἐκ δεξιῶν τοῦ Πατρός. Καὶ πάλιν ἐρχόμενον μετὰ δόξης κρῖναι ζῶντας καὶ νεκρούς, οὗ τῆς βασιλείας οὐκ ἔσται τέλος.

Καὶ εἰς τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον, τὸ κύριον, τὸ ζωοποιόν, τὸ ἐκ τοῦ Πατρὸς ἐκπορευόμενον, τὸ σὺν Πατρὶ καὶ Υἱῷ συμπροσκυνούμενον καὶ συνδοξαζόμενον, τὸ λαλῆσαν διὰ τῶν προφητῶν.

Εἰς μίαν, ἁγίαν, καθολικὴν καὶ ἀποστολικὴν Ἐκκλησίαν. Ὁμολογῶ ἓν βάπτισμα εἰς ἄφεσιν ἁμαρτιῶν. Προσδοκῶ ἀνάστασιν νεκρῶν. Καὶ ζωὴν τοῦ μέλλοντος αἰῶνος. Ἀμήν.


Hungarian

Hiszek az egy istenben, mindenható Atyában, mennynek és földnek Teremtőjében.

Hiszek az egy Úrban, Jézus Krisztusban, Isten egyszülött Fiában, aki az Atyától született az idő kezdete előtt. Isten az Istentől, világosság a világosságtól, valóságos Isten a valóságos Istentől. Született, de nem teremtmény, az Atyával egylényegű és minden általa lett. Értünk emberekért, a mi üdvösségünkért, leszállott a mennyből. Megtestesült a Szentlélek erjéből Szűz Máriától és emberré lett. Poncius Pilátus alatt keresztre feszítették, kínhalált szenvedett és eltemették. Harmadnapra föltámadott az Írások szerint, fölment a mennybe, ott ül az Atyának jobbján, de újra eljön dicsőségben ítélni élőket és holtakat és országának nem lesz vége.

Hiszek a Szentlélekben, Urunkban és éltetőnkben, aki az Atyától és Fiútól származik, akit éppúgy imádunk és dicsőítünk mint az atyát és a Fiút, Ő szólt a próféták szavával.

Hiszek az egy, szent, katolikus és apostoli Anyaszentegyházban. Vallom az egy keresztséget a bűnök bocsánatára. Várom a holtak föltámadását és az eljövendő örök életet. Amen.


Indonesian

Aku percaya akan Allah Bapa yang maha kuasa Pencipta langit dan bumi.

Dan akan Yesus Kristus PuteraNya yang tunggal, Tuhan Kita Yang dikandung dari Roh Kudus Dilahirkan oleh Perawan Maria Yang menderita sengsara … dalam pemerintahan Ponsius Pilatus Disalibkan, wafat dan dimakamkan Yang turun ke tempat penantian Pada hari ketiga bangkit dari antara orang mati.

Yang naik ke surga, Duduk di sebelah kanan Allah Bapa yang maha kuasa Dari situ Ia akan datang mengadili orang yang hidup dan yang mati.

Aku percaya akan Roh Kudus Gereja Katolik yang kudus. Persekutuan para kudus, Pengampunan dosa Kebangkitan badan, Kehidupan kekal, Amin.


Icelandic

Ég trúi á einn Guð Föður almáttugan, skapara himins og jarðar, alls hins sýnilega og ósýnilega.

Og á einn Drottin Jesúm Krist, Guðs son eingetinn og af föðrunum fæddur fyrir allar aldir. Guð af Guði, ljós af ljósi, sannan Guð af sönnum Guði, getinn, ekki gjörðan, sameðlis Föðurnum; sem hefur gjört allt. Sem vor mannanna vegna og vegna sáluhjálpar vorrar sté niður af himnum. Og fyrir Heilagan Anda íklæddist holdi af Maríu mey og gjörðist maður. Hann var einnig krossfestur vor vegna undir valdi Pontíusar Pílatusar, leið og var grafinn. Og reis upp á þriðja degi samkvæmt ritningunum. Sté upp til himna og situr Föðurnum til hægri handar. Og mun koma aftur í dýrð, til þess að dæma lifendur og dauða, og á hans ríki mun enginn endir verða.

Og á Heilagan Anda, Drottin og lífgara, Sem útgengur frá Föðurnum og Syninum, og er tilbeðinn og dýrkaður ásamt Föðurnum og syninum, og hefur talað fyrir munn spámannanna; og á eina, heilaga, kaþólska og postulega kirkju.

Ég játa eina skírn til fyrirgefningar syndanna. Og vænti upprisu dauðra, og lífs um ókomnar aldir. Amen.


Irish

Creidim in aon Dia amháin, an tAthair uilechumhachtach, a rinne neamh agus talamh agus an uile ní sofheicthe agus dofheicthe.

Agus in aon Tiarna amháin, Íosa Críost, AonMhac Dé, an té a rugadh ón Athair sula raibh aon saol ann, Dia ó Dhia, solas ó sholas, fíorDhia ó fhíorDhia; an té a gineadh agus nach ndearnadh, agus atá d’aon substaint leis an Athair; is tríd a rinneadh an uile ní. Ar ár son-na an cine daonna, agus ar son ár slánaithe, thuirling sé ó neamh.Ionchollaíodh le cumhacht an Spioraid Naoimh é i mbroinn na Maighdine Muire agus ghlac sé nádúr daonna. Céasadh ar an gcrois é freisin ar ár son; d’fhulaing sé páis faoi Phontius Píoláit agus adhlacadh é. D’aiséirigh an treas lá de réir na scrioptúr; chuaigh suas ar neamh; tá ina a shuí ar dheis an Athar. Tiocfaigh sé an athuair faoi ghlóir le breighiúnas a thabhairt ar bheo agus ar mhairbh, agus ní bheidh deireadh lena ríocht.

Creidim sa Spiorad Naomh, Tiarna agus bronntóir na beatha, an té a ghluaiseann ón Athair agus ón Mac. Tugtar dó adhradh agus glóir mar aon leis an Athair agus leis an Mac: ba é a labhair trí na fáithe.

Creidim san aon Eaglais naofa, chaitliceach, aspalda. Admhaím an t-aon bhaisteadh amháin chun maithiúnas na bpeacaí. Agus táim ag súil le haiséirí na marbh agus le beatha an tsaoil atá le teacht. Amen.


Italian

Credo in un solo Dio, Padre omnipotente, creatore del cielo e della terra, di tutto ciò che si vede e non si vede.

E credo in un solo Signore, Gesù Cristo, unico Figlio di Dio e nato dal Padre prima di tutti i secoli. Credo che egli è Dio da Dio, luce da luce, Dio vero da Dio vero, generato ma non creato, consustanziale al Padre, per il quale sono state tutte le cose. Ed egli discese dai cieli per noi uomini e per la nostra salvezza, e si è incarnato in Maria Vergine per opera dello Santo Spirito e si è fatto uomo. E’ stato anche crocifisso per noi, è morto ed è stato sepolto sotto Ponzio Pilato, e il terzo giorno è risuscitato conformemente alle Scritture ed è asceso al cielo ; sta assiso alla destra del Padre. E tornerà di nuovo nella gloria a giudicare i vivi e i morti e il suo regno non avrà fine.

E credo nello Spirito Santo, Signore e vivificatore, che procede dal Padre e dal Figlio che insieme al Padre e al Figlio è adorato e glorificato e che ha parlato per bocca dei profeti.

E credo che la Chiesa è una, santa, cattolica e apostolica. Professo che c’è un solo battesimo per la remissione dei peccati e aspetto la risurrezione dei morti e la vita del mondo che verrà. Così sia.


Latin

Credo in unum Deum, Patrem omnipotentem, factorem caeli et terrae, visibilium omnium et invisibilium.

Et in unum Dominum Iesum Christum, Filium Dei unigenitum, et ex Patre natum ante omnia saecula. Deum de Deo, lumen de lumine, Deum verum de Deo vero, genitum, non factum, consubstantialem Patri, per quem omnia facta sunt. Qui propter nos homines et propter nostram salutem descendit de caelis. Et incarnatus est de Spiritu Sancto ex Maria Virgine, et homo factus est. Crucifixus etiam pro nobis sub Pontio Pilato; passus et sepultus est, et resurrexit tertia die secundum Scripturas, et ascendit in caelum, sedet ad dexteram Patris. Et iterum venturus est cum gloria iudicare vivos et mortuos, cuius regni non erit finis.

Et in Spiritum Sanctum, Dominum et vivificantem: qui ex Patre Filioque procedit. Qui cum Patre et Filio simul adoratur et conglorificatur: qui locutus est per prophetas.

Et unam, sanctam, catholicam et apostolicam Ecclesiam.Confiteor unum baptisma in remissionem peccatorum. Et expecto resurrectionem mortuorum et vitam venturi saeculi. Amen.


Norwegian

Jeg tror på én Gud, den allmektige Fader, som har skapt himmel og jord, ally synlige og usynlige ting.

Jeg tror på én Herre, Jesus Kristus, Guds enbårne Sønn, født av Faderen fra evighet. Gud av Gud, lys av lys, sann Gud av den sanne Gud, født, ikke skapt, av samme vesen som Faderen. Ved ham er alt blitt skapt. For oss mennesker og for vår frelses skyld steg han ned fra himmelen. Han ble korsfestet for oss, pint under Pontius Pilatus og gravlagt. Han oppstod den tredje dag, etter Skriften, fór opp til himmelen, og sitter ved Faderens høyre hånd. Han skal komme igjen med herlighet og dømme levende og døde, og på hans rike skal det ikke være ende.

Jeg tror på Den Hellige Ånd, Herre og livgiver, som utgår fra Faderen og Sønnen, som med Faderen og Sønnen tilbes og forherliges, og som har talt ved profetene.

Jeg tror på én, hellig, katolsk og apostolisk Kirke. Jeg bekjenner én dåp til syndenes forlatelse. Jeg venter de dødes oppstandelse og det evige liv. Amen.


Polish

Wierzę w jednego Boga, Ojca wszechmogącego, Stworzyciela nieba i ziemi, wszystkich rzeczy widzialnych i niewidzialnych.

I w jednego Pana Jezusa Chrystusa, Syna Bożego Jednorodzonego, który z Ojca jest zrodzony przed wszystkimi wiekami. Bóg z Boga, światłość ze światłości, Bóg prawdziwy z Boga prawdziwego. Zrodzony, a nie stworzony, współistotny Ojcu, a przez Niego wszystko się stało. On to dla nas, ludzi, i dla naszego zbawienia zstąpił z niebia. I za sprawą Ducha Świętego przyjął ciało z Maryi Dziewicy i stał się człowiekiem. Ukrzyżowany również za nas, pod Poncjuszem Piłatem został umęczony i pogrzebany. I zmartwychwstał trzeciego dnia, jak oznajmia Pismo. I wstąpił do nieba; siedzi po prawicy Ojca. I powtórnie przyjdzie w chwale sądzić żywych i umarłych: A Królestwu Jego nie będzie końca.

Wierzę w Ducha Świętego, Pana i Ożywiciela, który od Ojca i Syna pochodzi. Który z Ojcem i Synem wspólnie odbiera uwielbienie i chwałę. Który mówił przez Proroków.

Wierzę w jeden, święty, powszechny i apostolski Kościół. Wyznaję jeden chrzest na odpuszczenie grzechów. I oczekuję wskrzeszenia umarłych. I życia wiecznego w przyszłym świecie. Amen.


Portuguese

Cremos em um único Deus, Pai todo-poderoso, criador do céu e da terra, e de todas as coisas visíveis e invisíveis.

Cremos em um só Senhor, Jesus Cristo, Filho Unigênito de Deus, nascido do Pai antes de todos os séculos: Deus de Deus, luz da luz, Deus verdadeiro de Deus verdadeiro, gerado, não criado; consubstancial ao Pai. Por Ele todas as coisas foram feitas. E por nós, homens, e para nossa salvação, desceu dos céus e se encarnou, pelo Espírito Santo, no seio da Virgem Maria, e se fez homem. Também foi por nós crucificado sob Pôncio Pilato; padeceu e foi sepultado. Ressuscitou ao terceiro dia, conforme as Escrituras, e subiu aos céus, onde está sentado à direita do Pai. E de novo há de vir, em sua glória, para julgar os vivos e os mortos; e o Seu reino não terá fim.

Cremos no Espírito Santo, Senhor que dá a vida, e procede do Pai e do Filho; e com o Pai e o Filho é adorado e glorificado: Ele que falou pelos profetas.

Cremos na Igreja, una, santa, católica e apostólica. Professamos um só batismo para a remissão dos pecados. E esperamos a ressurreição dos mortos e a vida do mundo que há de vir. Amem.


Roma

Paćav ando jekh Del Dad, Sainćarimatari, savo ćerda sa so si po opralipe thaj pe phuv thaj sa dikhavimasko thaj bi dikhavimasko.

Thaj ando jekh Devlikano Isuso Hristos, Čhavo Devlestar, Ječhebijandimasko, savo si bijando Dadestar majsig saste vrjamatar, Khamipe Khamavimatar, Čačimaske Devles Čačimaske Devlestar bijandes, na ćerdes jećhimaske Dadesa, maškar kaste sa ćerdape; Savo pale amen manuša thaj palo amaro metisaripe fuljardilo opralimatar thaj ćerdape te avel mas amnušalo Sumnale Ođatar thaj Marijatar Čhejatar thaj ćerdape ando manuš; Thaj Savo si inzardo palo amende ande vrjama Pontje Pilatoski, savo peradilo thaj sas prahosardo; Thaj Savo vazdape mulendar ando trito des po Lil; Thaj Savo vazdape po oralipe thaj bešel čače Dadeske rigatar; Thaj Savo palem avela abjavimasa te ktisikarel džudenđe, Leske Thagarimaske či avela agora.

Thaj ande Sumnali Ođi, Džudimaske Devlikanestar, Savo inklel Dadestar, savo e Dadesa thaj Čhavesa jećhimava inćarelpe thaj adjarelpe, Savo motholas maškar anglunarja.

Ande jekh sumnali ćidimaski thaj apostolonđi Khanđiri. Motharav jekh bolavipe palo mulkipe bezahalimatar. Ažućarav vazdipe mulengo. Thaj trajo vrjamatar savi avela. Amin.


Rumanian

Cred întru unul Dumnezeu, Tatal atottiitorul, Facatorul cerului si al pamîntului, al tuturor celor vazute si nevazute.

Si întru unul Domn Iisus Hristos, Fiul lui Dumnezeu, Unul-Nascut, Care din Tatal S-a nascut mai înainte de toti vecii: Lumina din Lumina, Dumnezeu adevarat din Dumnezeu adevarat, nascut iar nu facut, Cel de o fiinta cu Tatal, prin Care toate s-au facut; Care, pentru noi oamenii si pentru a noastra mîntuire, S-a pogorît din ceruri si S-a întrupat de la Duhul Sfînt si din Fecioara Maria si S-a facut om; Si S-a rastingit pentru noi în zilele lui Pontiu Pilat si a patimit si S-a îngropat; Si a înviat a treia zi dupa Scripturi; i S-a înaltat la ceruri si sade de-a dreapta Tatalui; Si iarasi va sa vina cu slava judece viii si mortii, a Carui împaratie nu va avea sfîrsit.

Si întru Duhul Sfînt, Domnul de viata Facatorul, Care din Tatal si Fiul purcede, Cel ce împreuna cu Tatal si cu Fiul aste închinat i slavit, care a grait prin prooroci.

Întru una, sfînta, soborniceasca i apostolleasca Biserica. Marturisesc un botez spre iertarea pacatelor. Astept învierea mortilor. Si viata veacului ce va sa fie. Amin.


Russian

Верую во единого Бога, Отца всемогущего, Творца неба и земли, видимого всего и невидимого.

И во единого Господа Иисуса Христа, Сына Божия Единородного, от Отца рожденного прежде всех веков, Бога от Бога, Свет от Света, Бога истинного от Бога истинного, рожденного, несотворенного, единосущного Отцу, через Которого все сотворено. Ради нас, людей, и ради нашего спасения сошедшего с небес и воплотившегося от Духа Святого и Марии Девы, и ставшего Человеком; распятого за нас при Понтии Пилате, страдавшего и погребенного, воскресшего в третий день по Писаниям, восшедшего на небеса и сидящего одесную Отца, вновь грядущего со славою судить живых и мертвых, и Царству Его не будет конца.

И в Духа Святого, Господа животворящего, от Отца и Сына исходящего; Которому вместе с Отцом и Сыном подобает поклонение и слава; Который вещал через пророков.

И во единую Святую Вселенскую и Апостольскую Церковь. Исповедую единое крещение во отпущение грехов. Ожидаю воскресения мертвых и жизни будущего века. Аминь.


Scottish Gaelic

Tha sinn a’ creidsinn ann an aon Dia, an t-Athair, an uile-chumhachdach, cruithear nèimh agus talmhainn, de na h-uile a tha faicsinneach is neo-fhaicsinneach.

Tha sinn a’ creidsinn ann an aon Tighearna, Iosa Crìosd, aon mhac Dhe, gu siorraidh ginte den Athair, Dia o Dhia, Solas o Sholas, fìor Dhia o fhìor Dhia, ginte, chan ann deante, den aon susbaintris anAthair. Leis an do rinneadh a h-uile nì. Air ar son-ne agus airson ar saoraidh thàinig e a-nuas o nèamh; le cumhachd an Spioraid Naoimh ghabh e colann daonna den Oigh Moire agus rinneadh na dhuine e. Air ar son-ne cheusadh e fo Phointius Pìlat; dh’fhulaing e bàs agus dh’adhlaiceadh e. Air an treas latha dh’eirich e a-rithist a-reir nan Sgriobtairean; chaidh e suas gu nèamh agus tha e na shuidhe aig deas-laimh an Athar. Thig e a-rithist ann anglòira thoirt breith air na beothaibh agus air na mairbh, agus air a rìoghachd cha bhi crìoch.

Tha sinn a’creidsinn anns an Spiorad Naomh, an Tighearna, tabhartair beatha, a tha a’ tighinn on Athair agus on Mhac. Leis an Athair agus leis a’ Mhac, tha e air adhradh agus air a ghlòrachadh, a labhair tro na Fàidhean.

Tha sinn a creidsinn ann an aon Eaglais naomh chaitligeach agus abstolach. Tha sinn ag aideachadh aon bhaistidh gu maitheanas pheacannan. Tha dùil againn ri aiseirigh nam marbh, agus ri beatha an t-saoghail a tha ri teachd. Amen.


Serbian

Верујем у једнога Бога Оца, Сведржитеља, Творца неба и земље и свега видљивог и невидљивог.

И у једнога Господа Исуса Христа, Сина Божијег, Јединородног, од Оца рођеног пре свих векова; Светлост од Светлости, Бога истинитог од Бога истинитог; рођеног, а не створеног, једносуштног Оцу, кроз Кога је све постало; Који је ради нас људи и ради нашег спасења сишао с небеса, и оваплотио се од Духа Светога и Марије Дјеве, и постао човек; и Који је распет за нас у време Понтија Пилата, и страдао и погребен; и Који је васкрсао у трећи дан, по Писму; И Који се вазнео на небеса и седи са десне стране Оца; И Који ће опет доћи са славом, да суди живима и мртвима, Његовом царству неће бити краја.

И у Духа Светога, Господа, Животворног, Који од Оца исходи, Који се са Оцем и Сином заједно поштује и заједно слави, Који је говорио кроз пророке.

У једну, свету, саборну и апостолску Цркву. Исповедам једно крштење за опроштење грехова. Чекам васкрсење мртвих. И живот будућег века. Амин.


Slavonic (Church)

Вhрую во единаго Бога Отца Вседержителя, Творца небу и земли, видимымъ же всhмъ и невидимымъ.

И во единаго Господа Іисуса Христа, Сына Божія, Единороднаго, Иже отъ Отца рожденнаго прежде всhхъ вhкъ: Свhта отъ Свhта, Бога истинна отъ Бога истинна, рожденна, несотворенна, единосущна Отцу, Имъ же вся быша. Насъ ради человhкъ и нашего ради спасенія сшедшаго съ небесъ и воплотившагося отъ Духа Свята и Маріи Дhвы и вочеловhчшася. Распятаго же за ны при Понтійстемъ Пилатh, и страдавша, и погребенна. И воскресшаго въ третій день по писаніемъ. И восшедшаго на небеса, и сhдяща одесную Отца. И паки грядущаго со славою судити живымъ и мертвымъ. Его же Царствію не будетъ конца.

И въ Духа Святаго, Господа, животворящаго, Иже отъ Отца исходящаго, Иже со Отцемъ и Сыномъ спокланяема и славима, глаголавшаго пророки.

Во едину Святую, Соборную и Апостольскую Церковь. Исповhдую едино крещеніе во оставленіе грhховъ. Чаю воскресенія мертвыхъ. И жизни будущаго вhка. Аминь.


Slovak

Verím v jedného Boha, Otca všemohúceho, Stvoriteľa neba i zeme, sveta viditeľného i neviditeľného.

Verím v jedného Pána Ježiša Krista, jednorodeného Syna Božieho, zrodeného z Otca pred všetkými vekmi; Boha z Boha, svetlo zo svetla, pravého Boha z Boha pravého, splodeného, nie stvoreného, jednej podstaty s Otcom, skrze Neho bolo všetko stvorené, On pre nás ľudí a pre našu spásu zostúpil z nebies. A mocou Ducha Svätého vzal si telo z Márie Panny a stal se človekom. Za nás bol aj ukrižovaný za vlády Poncia Piláta, bol umučený a pochovaný, ale tretieho dňa vstal z mŕtvych podľa Svätého Písma. A vstúpil do neba, sedí po pravici Otca. A zasa príde v sláve súdiť živých i mŕtvych, a Jeho Kráľovstvu nebude konca.

Verím v Ducha Svätého, Pána a Oživovateľa, ktorý vychádza od Otca i Syna, Jemu sa zároveň vzdáva tá istá poklona a sláva ako Otcovi a Synovi, On hovoril ústami Prorokov.

Verím v jednu, svätú, všeobecnú, apoštolskú Cirkev. Vyznavám jeden krst na odpustenie hriechov. A očakávam vskriesenie mŕtvych a život budúceho veku. Amen.


Slovenian

Verujem v enega Boga, Očeta vsemogočnega, stvarnika nebes in zemlje, vseh vidnih in nevidnih stvari.

In v enega Gospoda Jezusa Kristusa, edinorojenega Sina božjega; ki je iz Očeta rojen pred vsemi veki in je Bog od Boga, luč od luči, pravi Bog od pravega Boga; rojen, ne ustvarjen, enega bistva z Očetom, in je po njem vse ustvarjeno; ki je zaradi nas ljudi in zaradi našega zveličanja prišel iz nebes. In se je utelesil po Svetem Duhu iz Marije Device in postat človek. Bil je tudi križan za nas, pod Poncijem Pilatom je trpel in bil v grob položen. In tretji dan je od mrtvih vstal, po pričevanju Pisma. In je šel v nebesa, sedi na desnici Očetovi. In bo spet prišel v slavi sodit žive in mrtve; in njegovemu kraljestvu ne bo konca.

In v Svetega Duha, Gospoda, ki oživlja; ki izhaja iz Očeta in Sina; ki ga z Očetom in Sinom molimo in slavimo; ki je govoril po prerokih.

In v eno, sveto, katoliško in apostolsko Cerkev. Priznavam en krst v odpuščanje grehov. In pričakujem vstajenja mrtvih in življenja v prihodnjem veku. Amen.


Spanish

Creo en un solo Dios, Padre todopoderoso, Creador del cielo y de la tierra, de todo lo visible y lo invisible.

Creo en un solo Señor Jesucristo, Hijo único de Dios, nacido del Padre antes de todos los siglos: Dios de Dios, Luz de Luz, Dios verdadero de Dios verdadero, engendrado, no creado, de la misma naturaleza del Padre, por quien todo fue hecho; que por nosotros los hombres, y por nuestra salvación bajó del cielo y por obra del Espíritu Santo se encarnó de María, la Virgen, y se hizo hombre y por nuestra causa fue crucificado en tiempos de Poncio Pilato: padeció y fue sepultado y resucitó al tercer día según las Escrituras, y subió al cielo y está sentado a la derecha del Padre; y de nuevo vendrá con gloria para juzgar a vivos y muertos, y su reino no tendrá fin.

Creo en el Espíritu Santo, Señor y dador de vida, que procede del Padre y del Hijo, que con el Padre y el Hijo recibe una misma adoración y gloria, y que habló por los profetas.

Creo en la Iglesia, que es una, santa, católica y apostólica. Confieso que hay un solo Bautismo para el perdón de los pecados. Espero la resurrección de los muertos y la vida del mundo futuro. Amén.


Swedish

Jag tror på en Gud, allsmäktig Fader, skapare av himmel och jord, av allt vad synligt och osynligt är.

Och på en Herre, Jesus Kristus, Guds enfödde Son, född av Fadern före all tid, Gud av Gud, ljus av ljus, sann Gud av sann Gud, född och icke skapad, av samma väsen som Fadern, på honom genom vilken allting är skapat; som för oss människor och för vår frälsnings skull har nedstigit från himmelen. Och han har antagit kött genom den helige Ande av jungfrun Maria och blivit människa. Han har ock blivit korsfäst för oss under Pontius Pilatus, lidit och blivit begraven. På tredje dagen har han uppstått efter skrifterna och uppstigit till himmelen. Han sitter på Faderns högra sida och skall igenkomma i härlighet för att döma levande och döda, och på hans rike skall icke vara någon ände.

Och på den helige Ande, Herren och livgivaren, som utgår av Fadern och Sonen, som tillika med Fadern och Sonen tillbedes och förhärligas, och som har talat genom profeterna.

Och på en, helig, katolsk och apostolisk kyrka. Jag bekänner ett dop till syndernas förlåtelse och förväntar de dödas uppståndelse och den kommande världens liv. Amen.


Tagalog

Sumasampalataya ako sa iisang Diyos, Amang makapangyayari sa lahat,na may gawa ng langit at lupa,ng lahat ng nakikita at di nakikita.

At sa iisang Panginoong Hesukristo Bugtong na Anak ng Diyos.Nagmumula sa Amabago pa nagsimula ang panahon. Diyos buhat sa Diyos, liwanag buhat sa liwanag, Diyos na totoobuhat sa Diyos na totoo. Inianak, hindi nilikha, kaisa sa pagka-Diyos ng Ama:na sa pamamagitan niya ay nilikha ang lahat. Na dahil sa ating mga tao at sa ating kaligtasanay nanaog buhat sa langit. Nagkatawang-tao Siya lalang ng Espiritu Santokay Mariang Birhen at naging tao. Ipinako sa krus dahil sa atin, nagpakasakit sa ilalim ng kapangyarihan ni Poncio Pilato, namatay at inilibing. At muling nabuhay sa ikatlong araw, ayon sa Kasulatan. Umakyat sa langit: naluluklok sa kanan ng Ama. At pariritong muli puspos ng kaluwalhatian upang hukuman ang mga buhay at mga patay:na ang kaharian niya’y walang hanggan.

Sumasampalataya ako sa Espiritu Santo, Panginoon at nagbibigay buhay: na nanggagaling sa Ama at sa Anak: na sinasamba at niluluwalhating kasama ng Ama at ng Anak: na nagsalita sa pamamagitan ng mga Propeta.

Sumasampalataya ako sa iisang Iglesyang banal, katolika at apostolika. At sa iisang binyag sa ikapagpapatawad ng mga kasalanan. At hinihintay ko ang muling pagkabuhayng nangamatay at ang buhay na walang hanggan. Amen.


Ukrainian

Вірую в єдиного Бога, Отця Вседержителя, Творця неба і землі, і всього видимого і невидимого.

І в єдиного Господа нашого Ісуса Христа, Сина Божого, Єдинородного, від Отця народженого перед усіма віками. Бога від Бога, Світло від Світла, Бога істинного від Бога істинного, родженого, несотвореного, єдиносущного з Отцем, що через Нього все було створене. Він задля нас людей і нашого ради спасіння зійшов із небес, і воплотився з Духа Святого і Марії Діви, і став чоловіком. І був розп’ятий за нас за Понтія Пилата, і страждав, і був похованій. І воскрес у третій день згідно з Писанням. І вознісся на небо, і сидить праворуч Отця. І вдруге прийде зі славою судити живих і мертвих, а Його царству не буде кінця.

І в Духа Святого, Господа животворящого, що від Отця і Сина ісходить, що з Отцем і Сином рівнопоклоняемий і рівнославимий, що говорив через пророків.

Вірую в єдину, святу, вселенську й апостольську Церкву. Ісповідую одне хрещення на відпущення гріхів. Очікую воскресіння мертвих і життя майбутнього віку. Амінь.


Welsh

Credwn yn un Duw, Y Tad hollalluog, gwneuthurwr nef a daear, a phob peth gweledig ac anweledig.

Credwn yn un Arglwydd Iesu Grist, unig Fab Duw, a genhedlwyd gan y Tad cyn yr holl oesoedd, Duw o Dduw, Llewyrch o Lewyrch, gwir Dduw o wir Dduw, wedi ei genhedlu, nid wedi ei wneuthur, yn un hanfod â’r Tad, a thrwyddo ef y gwnaed pob peth: yr hwn er ein mwyn ni ac er ein hiachawdwriaeth a ddisgynnodd o’r nefoedd, ac a wnaed yn gnawd trwy’r Ysbryd Glân o Fair Forwyn, ac a wnaethpwyd yn ddyn, ac a groeshoeliwyd hefyd drosom dan Pontius Pilat. Dioddefodd angau ac fe’i claddwyd. Atgyfododd y trydydd dydd yn ôl yr Ysgrythurau, ac esgynnodd i’r nef, ac y mae’n eistedd ar ddeheulaw’r Tad. A daw drachefn mewn gogoniant i farnu’r byw a’r meirw: ac ar ei deyrnas ni bydd diwedd.

Credwn yn yr Ysbryd Glân, yr Arglwydd, rhoddwr bywyd, sy’n deillio o’r Tad a’r Mab, yr hwn gyda’r Tad a’r Mab a gydaddolir ac a gydogoneddir, ac a lefarodd trwy’r proffwydi.

Credwn yn un Eglwys lân gatholig ac apostolig. Cydnabyddwn un Bedydd er maddeuant pechodau. A disgwyliwn am atgyfodiad y meirw, a bywyd y byd sydd i ddyfod. Amen.


 Πηγή: http://www.phys.uoa.gr/~nektar/orthodoxy/prayers/symbol_of_faith_in_many_languages.htm

Η ΑΚΟΛΟΥΘΙΑ ΤΟΥ ΑΚΑΘΙΣΤΟΥ ΥΜΝΟΥ

Θρησκευτική και πολιτισμική ετερότητα

Robert Jackson

Εισαγωγή 

Το παρόν κεφάλαιο διαπραγματεύεται μερικές βασικές έννοιες που σχετίζονται με τη μελέτη της θρησκευτικής ετερότητας μέσω της διαπολιτισμικής εκπαίδευσης. Συμμεριζόμαστε την άποψη ότι η θρησκεία δεν θα έπρεπε να μελετάται απομονωμένα, αλλά στο πλαίσιο άλλων κοινωνικών κατηγοριών, όπως ο πολιτισμός, η φυλή και η εθνικότητα και σε αντιδιάσταση με την ευρεία γενική συζήτηση περί πλουραλισμού. Καμία από αυτές τις αντιλήψεις δεν μπορεί να ορισθεί με σαφήνεια. Όλες, αποτελούν αντικείμενο διαλόγου σε εξέλιξη. Η εκπαιδευτική προσέγγιση της θρησκευτικής ετερότητας θα πρέπει να εισάγει τους μαθητές στις συζητήσεις του επιπέδου τους. 

1. Πολλαπλότητα 

Όλες οι Ευρωπαϊκές κοινωνίες παρουσιάζουν σε κάποιο βαθμό ετερότητα ή πολλαπλότητα στο χώρο των θρησκειών, των αξιών και του πολιτισμού. Κατ’ αρχάς, υπάρχει μια πολλαπλότητα που αντιστοιχεί στην αισθητή πολιτισμική ετερότητα, παρούσα σε πολλές δυτικές κοινωνίες, συχνά ως αποτέλεσμα της μετανάστευσης, ή σε ορισμένες περιπτώσεις, ή της παρουσίας αυτοχθόνων (όπως οι Σάμι στη Νορβηγία). Στην περίπτωση της Βρετανίας, ιδιαίτερα από τις αρχές της δεκαετίας του 50, μετακινήθηκαν μετανάστες από τη νότιο Ασία, την ανατολική Αφρική και τη Καραϊβική, και εισήγαγαν σημαντικό αριθμό οικογενειακών παραδόσεων, όπως για παράδειγμα Μουσουλμανικές, Ινδουϊστικές και Σικχικές, καθώς και μειονότητες με διαφορετικό υπόβαθρο, όπως Πεντηκοστιανοί και Ρασταφαριανοί. Για να δώσουμε ένα ακόμη παράδειγμα, πριν το τέλος της δεκαετίας του 60, η Νορβηγία είχε σχετικά λίγους μετανάστες. Κατόπιν υπήρξε συρροή Πακιστανών μεταναστών, μια αλυσίδα από τυπικούς οικονομικούς μετανάστες, παρόμοια σε χαρακτηριστικά με τη μετανάστευση Πακιστανών στη Βρετανία ή αλλού στην Ευρώπη. Στη Νορβηγία, υπάρχει επιπλέον μειονότητα μεταναστευτικού πληθυσμού από το Βιετνάμ και την πρώην Γιουγκοσλαβία. Ένα τρίτο παράδειγμα αποτελεί η Γαλλία, στην οποία, όπως και στη Βρετανία, υπάρχουν μετανάστες από τις πρώην αποικίες, δηλαδή από τη βόρειο Αφρική (Αλγερία, Μαρόκο και Τυνησία), αλλά και από Αφρικανικά κράτη του νότου. Οι περισσότεροι από αυτούς τους μετανάστες είναι Μουσουλμάνοι. Στη Γαλλία, υπάρχουν επίσης μετανάστες από Ευρωπαϊκές χώρες, όπως η Πορτογαλία και η Ισπανία, με Καθολικό υπόβαθρο. Η εμφάνιση νέων θρησκευτικών κινημάτων και διαφόρων φαινομένων της νέας εποχής, αποτελούν ένα ακόμη στοιχείο της θρησκευτικής ετερότητας στις δυτικές κοινωνίες. Αυτή η μορφή πολλαπλότητας, που εστιάζει σε διαφορετικές ομάδες μέσα σε μια κοινωνία, έχει ονομαστεί «παραδοσιακή πολλαπλότητα» (Skeie 1995) 

Μια άλλη μορφή πολλαπλότητας αντικατοπτρίζει το γεγονός ότι, στις σύγχρονες δυτικές κοινωνίες, οι άνθρωποι είναι συχνά σε θέση να επιλέξουν αξίες και ιδέες από ποικίλες πηγές. Κάποιοι, για παράδειγμα, μπορεί να απορρίψουν θρησκείες και θρησκευτικές αξιώσεις και να βασίσουν τις αξίες τους σε κάποια μορφή α-θρησκευτικής φιλοσοφίας, όπως είναι ο κοσμικός ανθρωπισμός. Άλλοι μπορεί να συνθέσουν πιστεύω και αξίες χρησιμοποιώντας θρησκευτικές και ουμανιστικές πηγές. Όσον αφορά τη θρησκεία, οι άνθρωποι ενδεχομένως αναφέρουν ότι προέρχονται από ένα συγκεκριμένο θρησκευτικό υπόβαθρο, αλλά δεν αποδέχονται πια μερικές από τις θρησκευτικές πεποιθήσεις που ακολουθούν οι «ορθόδοξοι» πιστοί. Έτσι, για παράδειγμα, ένας μετα-νεωτερικός Χριστιανός, ενδεχομένως θεωρεί τη θρησκεία περισσοτερο ως πνευματικό και ηθικό τρόπο ζωής, παρά ως παραδοσιακό σύστημα πίστης. Δεν είναι σπάνιο να βρεθούν άνθρωποι που δίνουν αξία στη μία ή στην άλλη μορφή πνευματικότητας, ενώ την ίδια ώρα απορρίπτουν παραδοσιακά θρησκευτικά πιστεύω. Αυτοί οι άνθρωποι συχνά συνθέτουν μια προσωπική ιδεολογία με στοιχεία από διαφορετικές θρησκευτικές και πνευματικές πηγές, ενώ ταυτόχρονα χρησιμοποιούν πλειάδα πολιτιστικών ιδεών και πρακτικών. Αυτή η μορφή πολλαπλότητας έχει ονομαστεί από μερικούς «μοντέρνα» ή «μεταμοντέρνα» πολλαπλότητα. (Skeie 1995)

Είναι απαραίτητο να σημειωθεί ότι η παραδοσιακή και η μοντέρνα/μεταμοντέρνα πολλαπλότητα είναι συνυφασμένες. Κατά συνέπεια παρατηρούνται αλλαγές και εξελίξεις στη θρησκευτική παράδοση – για παράδειγμα αλλαγές στα θρησκευτικά πιστεύω και τη θρησκευτική πρακτική από γενιά σε γενιά – όχι μόνο στο χώρο της παραδοσιακής πολλαπλότητας, αλλά και μέσω των επιδράσεων που ασκεί η μοντέρνα/μεταμοντέρνα πολλαπλότητα. Όταν οι θρησκείες εξετάζονται «καθ’ αυτό» παρατηρείται ότι περιέχουν μια ποικιλία παραδοχών, πρακτικών και πολιτισμικών εκφράσεων. Η προσοχή στην μοντέρνα/μεταμοντέρνα πολλαπλότητα, τονίζει την ετερότητα στο εσωτερικό των θρησκειών και ακόμα περισσότερο αμβλύνει τα αιχμηρά τους σημεία. Στη μελέτη των θρησκειών, είναι ξεκάθαρο, πως πρέπει να ληφθεί υπόψη αυτή η ετερότητα, ώστε να αποφευχθούν τα στερεότυπα. 

2. Πολλαπλότητα και Πλουραλισμός 

Ως τώρα, χρησιμοποιήσαμε τον όρο «πολλαπλότητα» ως περιγραφικό όρο. Μερικοί συγγραφείς κάνουν διάκριση ανάμεσα στην «πολλαπλότητα» με την περιγραφική της έννοια και τον «πλουραλισμό» ως κανονιστική αντίληψη. Ίσως, ο καθένας θα συμφωνήσει, ότι πράγματι υπάρχει πολλαπλότητα, με την περιγραφική έννοια,. Όμως, η οπτική με την οποία διαφορετικοί άνθρωποι ορίζουν ή διερμηνεύουν την πολλαπλότητα αυτή, αντιπροσωπεύει τη δική τους συγκεκριμένη οπτική στον διάλογο για τον πλουραλισμό. Αυτός ο τρόπος προσέγγισης της πολλαπλότητας και του πλουραλισμού βοηθά στην ανάλυση κομβικών εννοιών που σχετίζονται με την παρουσία της θρησκείας στην κοινωνία, όπως ο πολιτισμός, η εθνικότητα και η ιθαγένεια. Στις σχετικές μελέτες παρουσιάζεται μια  ποικιλία θέσεων. Στο ένα άκρο βρίσκονται οι «κλειστές» απόψεις που ορίζουν τις έννοιες πολύ συγκεκριμένα και απεικονίζουν τις θρησκείες ως ομοιογενή συστήματα. Στο άλλο άκρο βρίσκονται οι μεταμοντέρνες απόψεις οι οποίες παρουσιάζουν μια πλήρη αποδόμηση των «θρησκειών» και των «πολιτισμών». Σύμφωνα με αυτές τις απόψεις οι «θρησκείες» και οι «πολιτισμοί» είναι τεχνητές κατασκευές που υπηρετούν τα ενδιαφέροντα συγκεκριμένων ομάδων ανθρώπων. Υπάρχουν πολλές πιθανές θέσεις ανάμεσα σ’ αυτά τα δύο άκρα. 

Το κομβικό εκπαιδευτικό καθήκον είναι να εμπλακούν οι μαθητές, στη διάρκεια της σχολικής τους ζωής, σε μια κριτική ανάλυση τρόπων χρήσης τέτοιων ιδεών, τόσο όσον αφορά σε παραδείγματα από τη θρησκεία, όσο, ιδιαίτερα, σε σχέση με το κοινωνικό περιβάλλον, αλλά και την προσωπική τους εμπειρία. Συμμετέχοντας σε τέτοιου είδους συζητήσεις, οι μαθητές ενημερώνονται για την ύπαρξη διαφορετικών θρησκευτικών και πολιτισμικών θέσεων και απόψεων, εξετάζουν τις προσωπικές τους παραδοχές αλλά και τις αντίστοιχες των ομοίων τους και βαθμιαία διαμορφώνουν και ξεκαθαρίζουν τις δικές τους απόψεις.  Αυτό το εκπαιδευτικό σχήμα, προχωρεί πέρα από την απλή παροχή πληροφοριών για τις διαφορετικές θρησκείες και εμπλέκει τους μαθητές στο δημοκρατικό πλαίσιο του σχολείου. Οι διαφορετικές θέσεις που παρουσιάζονται στον διάλογο μπορούν να χρησιμοποιηθούν ώστε να αποσαφηνιστούν, να προκληθούν ή να αναδυθούν διαφορετικές απόψεις, κάποιες από τις οποίες είναι δυνατόν να προτείνουν οι μαθητές. Σαφώς, τόσο το ακριβές περιεχόμενο των σπουδών που σχετίζονται με αυτά τα θέματα, όσο και οι μέθοδοι που θα χρησιμοποιηθούν, θα εξαρτηθούν από την ηλικία και τις ικανότητες των μαθητών και των νέων, καθώς και από άλλους σχετικούς παράγοντες. Σ’ αυτούς περιέχεται η ιδιαίτερη ιστορία της θρησκείας και του κράτους στη χώρα τους και το σχετικό πρότυπο της δημόσιας θρησκείας μέσα στην κοινωνία τους.

3. Δημιουργώντας στερεότυπα

 Βασική αρχή στη μελέτη της θρησκευτικής ετερότητας στο πλαίσιο της πολλαπλότητας που περιγράφηκε παραπάνω, είναι η αποφυγή της δημιουργίας στερεοτύπων. Ο όρος εισήχθη από τον Γάλλο τυπογράφο Didot το 1789 για τις πλάκες που χρησιμοποιούσε στην εκτύπωση, αλλά αργότερα χρησιμοποιήθηκε μεταφυσικά από ψυχιάτρους και από τον Pavlov στα πειράματά του, και στη συνέχεια η χρήση του γενικεύτηκε στις κοινωνικές επιστήμες. Τα στερεότυπα είναι υπερ-γενικεύσεις (συχνά ειρωνικές και υπερ-απλουστευτικές), συχνά σχετικές με ανθρώπους ή ομάδες, και στηρίζονται περισσότερο σε εικασίες και παραπληροφόρηση, παρά σε γεγονότα. Τα στερεότυπα δεν λαμβάνουν υπόψη τους την τεράστια ετερότητα των ανθρώπων μιας δεδομένης ομάδας. Δεν υπολογίζουν την τωρινή κατάσταση του ατόμου ή τους λόγους για τους οποίους μέλη μιας ομάδας ή κατηγορίας, μπορεί να διαφέρουν μεταξύ τους με πολλούς τρόπους. Τα στερεότυπα μπορεί να οδηγήσουν σε μεροληπτική συμπεριφορά και συχνά χρησιμοποιούνται ως άλλοθι για τις προκαταλήψεις. Οι προσεγγίσεις σε θρησκείες, πολιτισμούς, εθνικότητα και ιθαγένεια που παρατίθενται στη συνέχεια, έχουν ως στόχο την αποφυγή της δημιουργίας στερεοτύπων.

4. Θρησκείες 

Μια βασική ερώτηση όσων εισηγούνται τη μελέτη της θρησκευτικής ετερότητας είναι η ακόλουθη: «Τι ‘είναι’ οι θρησκείες;» Δεν υπάρχουν μονοσήμαντες απαντήσεις σ’ αυτή την ερώτηση, και όταν την απευθύνουμε σε εκπαιδευτικούς και μαθητές, μάλλον θέτουμε το θέμα προς συζήτηση, παρά βρίσκουμε ξεκάθαρες λύσεις με τις οποίες επιτυγχάνουμε γενική συμφωνία. Σε σχέση με τη διαπολιτισμική εκπαίδευση και την εναντίωση στο ρατσισμό, η ερώτηση για τη φύση των θρησκειών είναι πολύ σημαντική, καθότι τέτοια θέματα στοχεύουν στην εξουδετέρωση κάθε μορφής στερεοτύπων. 

Οι πλέον συντηρητικές απόψεις περιγράφουν τις θρησκείες ως απόλυτα διακριτά συστήματα πίστης. Άνθρωποι που ανήκουν σε μια συγκεκριμένη θρησκεία, περιγράφονται να έχουν μια ξεκάθαρη σειρά από πιστεύω και πρακτικές που μοιράζονται με άλλους που έχουν το ίδιο υπόβαρθο. Όμως, αν εξετάσουμε το θέμα από την οπτική των ομάδων ή των ατόμων και όχι των θρησκευτικών συστημάτων, λαμβάνουμε μια διαφορετική εικόνα. Κατ’ αρχάς αν εστιάσουμε σε θρησκευτικές ομάδες ή άτομα, είναι πιθανόν να βρούμε σημαντικά σημεία ετερότητας μέσα σε κάθε θρησκεία –είτε είναι ομολογιακή, σέκτα ή πολιτιστική, ή αν απαρτίζεται από κάποιο συνδυασμό αυτών των κατηγοριών. Κατά δεύτερον, πολλοί άνθρωποι μπορεί να έχουν μια προσωπική φιλοσοφία ή πνευματικότητα που χρησιμοποιεί ιδέες από ποικίλες πηγές – μερικές από τις οποίες μπορεί να προέρχονται μέσα ή έξω από μια συγκεκριμένη θρησκεία – ή που διερμηνεύει τις παραδοσιακές ιδέες με νέο τρόπο. Μια εμπεριστατωμένη περιγραφή της πραγματικότητας, όπως κατατίθεται σε μελέτες πεδίου της θρησκείας που διεξήγαγαν ανθρωπολόγοι και άλλοι κοινωνικοί επιστήμονες, φανερώνουν σύνθετες δομές πίστης, πρακτικής και πολιτισμικής επιρροής που αψηφούν κάθε απλή ταξινόμηση. 

Πολλές φορές στην ιστορία, ιδιαίτερα σε καιρούς συγκρούσεων, κάποιοι θρησκευόμενοι πιστοί είχαν την τάση να δημιουργούν στερεότυπα για άλλες θρησκείες. Όμως, η σύγχρονη τάση οι θρησκείες να απεικονίζονται ως ευδιάκριτα συστήματα διανοητικής πίστης, έχει επηρεαστεί από τον ορθολογισμό της Ευρώπης του 18ου αιώνα, καθώς επίσης και από τη συνάντηση των θρησκειών και των πολιτισμών μέσω της αποικιοκρατίας. Όπως έχουν δείξει συγγραφείς όπως ο Edward Said, οι ισχυρότεροι Ευρωπαίοι αποικιοκράτες ήσαν σε θέση να παραλληλίζουν τη δική τους αντίληψη για τα πιστεύω και τις θρησκευτικές πρακτικές των άλλων, με τις δικές τους παγιωμένες αντιλήψεις για τον Χριστιανισμό (Said 1978). Για παράδειγμα, μέχρι τον 18ο αιώνα, όταν οι Βρετανοί και άλλοι αποικιοκράτες πήγαν στην Ινδία, δεν υπήρχε κάτι που να ονομάζεται «Ινδουϊστική θρησκεία». Οι Δυτικοί εισήγαγαν αυτή την ιδέα, ώστε να διακρίνουν τη μάζα των πολυποίκιλων λατρευτικών πρακτικών που βρήκαν στην Ινδία και που δεν ήταν Ισλάμ, Χριστιανισμός ή Ιουδαϊσμός. Στις αρχές του 19ου αιώνα ο όρος «Ινδουϊσμός» επινοήθηκε από έναν Ιρλανδό στρατιώτη, όταν έγραφε από την Ινδία για την Ινδική θρησκεία, σε κάποιους στη Βρετανία. Όροι όπως Βουδδσιμός και Σικχισμός, προέκυψαν επίσης κατά τον 19ο αιώνα. Οι λέξεις υιοθετήθηκαν από επαγγελματίες και φοιτητές του νέου κλάδου της συγκριτικής θεολογίας και δεσπόζουν ακόμα στα Ευρωπαϊκά σχολικά εγχειρίδια. 

Ένα πρόβλημα που προκύπτει όταν εξετάζει κάποιος τις θρησκείες μ’ αυτό τον τρόπο, είναι ότι προσφέρονται για τη δημιουργία στερεοτύπων. Είναι εύκολο να συμπεράνουμε πως κάθε θρησκεία διαθέτει μια σειρά αμετάβλητων πιστεύω, για τα οποία εικάζεται ότι συμφωνούν όλοι όσοι είναι μυημένοι. Κάθε μελέτη της θρησκείας, στην καθημερινή ζωή θα μπορούσε να δείξει πως δεν συμβαίνει αυτό. Από τη σκοπιά της διδασκαλίας και της μάθησης για τη θρησκευτική ετερότητα, έχουμε ανάγκη από παιδαγωγικά μοντέλα που να αντιστέκονται στη δημιουργία στερεοτύπων και να επιτρέπουν στις διαφορές που υπάρχουν ανάμεσα στις θρησκευτικές παραδόσεις να εκφράζονται και να γίνονται κατανοητές. Στο επόμενο κεφάλαιο αυτού του βιβλίου, θα δούμε μερικές παιδαγωγικές προσεγγίσεις που θα ήταν δυνατόν να χρησιμοποιηθούν για τη μελέτη της θρησκευτικής ετερότητας. Παραδείγματος χάριν, η ερμηνευτική προσέγγιση απεικονίζει τις θρησκείες δυναμικά και ενθαρρύνει μια εύκαμπτη προσέγγιση της μάθησης που αποφεύγει τη δημιουργία στερεοτύπων (Jackson 1997; 2004γ; 2005β; 2005γ). Αντί να παρουσιάζει τις θρησκείες απλώς ως συστήματα πίστης, αυτό το μοντέλο απεικονίζει τη «θρησκεία» ως δυναμική σχέση ανάμεσα στα πρόσωπα, στις ομάδες που τα χαρακτηρίζουν (σέκτες, ομολογιακές, εθνικές, πολιτισμικές κ.λπ.) και σε μια πλατειά περιγραφή της θρησκευτικής παράδοσης. Η προσέγγιση αυτή δεν αρνείται πως υπάρχουν πράγματι θρησκείες, αλλά επιδεικνύει την ετερότητα και τη συνθετότητα των θρησκευτικών παραδόσεων, και των διαφορετικών τρόπων που χρησιμοποιείται ο όρος «θρησκεία». Η προσέγγιση αυτή έχει χρησιμοποιηθεί με επιτυχία σε μικρά παιδιά (Barratt 1994α, β, γ, δ, ε), καθώς και σε εφήβους (Mercier 1996, Robson 1995, Wayne κ. ά.  1996). 

5. Πολιτισμός και Πολιτισμοί 

Υπάρχει στις μέρες μας ένας συνεχιζόμενος διάλογος για τη σχέση θρησκείας και πολιτισμού, που αντανακλά στις μελέτες των θρησκειών στις Ευρωπαϊκές κοινωνίες, γι’ αυτό είναι απαραίτητο να εξετάσουμε τα στοιχεία του πολιτισμού και των πολιτισμών, όταν προετοιμαζόμαστε να διδάξουμε για τις θρησκείες. Αν κοιτάξουμε τον όρο «πολιτισμός» από ιστορική σκοπιά, τότε, στον 15ο αιώνα, θα βρούμε ότι αναφερόταν στη φροντίδα της σοδιάς και των ζώων. Στη διάρκεια των δύο επόμενων αιώνων, χρησιμοποιήθηκε, κατ’ αναλογία, για τον ανθρώπινο νου. Κατά τη διάρκεια του 18ου αιώνα, ο όρος «πολιτισμός» συνδέθηκε με τις τέχνες και την κατάρτιση –για παράδειγμα τη φιλοσοφία και την ιστορία- και θεωρείτο ότι αφορά στους πλούσιους[1].  Την ίδια περίπου εποχή, υπό την επίδραση του Γερμανού φιλοσόφου Herder, παρουσιάζεται μια εναλλακτική οπτική, δηλαδή η έννοια των ευδιάκριτων και ευμετάβλητων πολιτισμών, οπτική που εξελίχθηκε στο κίνημα του Ρομαντισμού. Ο πολιτισμός αντιμετωπίστηκε ως γενικευμένη και «στοιχειώδης» συλλογική «κληρονομιά» μιας ομάδας με κοινή καταγωγή και προσδιόριζε την ταυτότητα μιας συγκεκριμένης εθνικής ομάδας.  

Αυτή η περιορισμένη οπτική για τους πολιτισμούς εισήχθη στην πρώιμη κοινωνική και πολιτιστική ανθρωπολογία. Για παράδειγμα, η Ruth Benedict, συγκρίνει τους πολιτισμούς με διαφορετικούς τύπους έμβιων οργανισμών, θεωρώντας τους σαφώς διαφορετικούς μεταξύ τους. Για την Benedict, οι πολιτισμοί είτε επέζησαν είτε εξέλειπαν, χωρίς να υπάρχει η δυνατότητα να διαμορφωθούν νέες πολιτισμικές εκφράσεις μέσω της πολιτισμικής αλληλεπίδρασης (Benedict 1935). Η άποψη ότι οι πολιτισμοί είναι ομοιογενείς και απολύτως διαφορετικοί μεταξύ τους, συντηρήθηκε στις πρώιμες δραστηριότητες της πολυπολιτισμικής εκπαίδευσης στη Βρετανία, και απαντάται ακόμη, για παράδειγμα, στη ρητορική της πολιτικής άκρας δεξιάς και σε κάποιες δημοφιλείς εφημερίδες σε διάφορες Ευρωπαϊκές χώρες.

Στο αντίθετο άκρο υπάρχουν μεταμοντέρνες αποδομήσεις της έννοιας του «ενός πολιτισμού», όπου κάθε ιδέα περί συνεχούς παράδοσης να θεωρείται ως «μετα-αφήγηση», διαστεβλωμένη περιγραφή, που εφευρέθηκε από τους κρατούντες για το συμφέρον τους. Σύμφωνα με αυτή την οπτική, ο τρόπος ζωής που υιοθετεί κάποιος, αποτελεί προσωπική, ατομική επιλογή. Ανάμεσα στους δύο πόλους υπάρχουν ενδιάμεσες θέσεις, που δίνουν έμφαση στο γεγονός ότι ο πολιτισμός από τη φύση του αλλάζει συνεχώς και παλεύει για την επιβίωσή του ανά τους αιώνες. Μία από τις θέσεις αυτές είναι η οπτική του Clifford Geetz, ο οποίος υποστηρίζει ότι οι πολιτισμοί είναι εσωτερικά ποικιλόμορφοι, αλλά παρουσιάζουν πολιτισμική συνέχεια που συντηρείται μέσω των ιδεών που κληρονομούνται, και εκφράζονται μέσω συγκεκριμένων συμβόλων (Geetz 1973: 89). Μια άλλη θέση, που απηχείται στο έργο του James Glifford (1986) και του Edward Said (1978), δίνει έμφαση στην εσωτερική (και μερικές φορές από γενιά σε γενιά) διαμάχη ή διαπραγμάτευση που γίνεται καθώς δημιουργούνται πολιτισμικές αλλαγές στη διάρκεια του χρόνου. Η τελευταία αυτή θέση, τονίζει επίσης το ρόλο του παρατηρητή (ανθρωπολόγου, ιστορικού, δημοσιογράφου ή φοιτητή) στη οικοδόμηση των «πολιτισμών». Κατ’ αυτή την οπτική, όπως συμβαίνει και με τις βιογραφίες, δεν είναι δυνατόν να υπάρχουν απλές και τελεσίδικες αφηγήσεις ενός πολιτισμού. Οι πολιτισμικές αφηγήσεις είναι «καλύτερες» ή «χειρότερες». 

Υπάρχουν επίσης εκείνοι, οι οποίοι στην κατασκευή και την περιγραφή του πολιτισμού, δίνουν έμφαση περισσότερο στη διαδικασία παρά στο περιεχόμενο. Ο πολιτισμός αντιμετωπίζεται, όχι τόσο ως «αντικείμενο», αλλά ως ενεργός διαδικασία μέσω της οποίας οι άνθρωποι παράγουν αλλαγή. Άτομα και ομάδες, αντί να έχουν μια σαφή και αμετάβλητη πολιτισμική ταυτότητα, προσδιορίζονται με στοιχεία του πολιτισμού, ή δημιουργούν νέο πολιτισμό συνενώνοντας διαφορετικά στοιχεία. Η έμφαση δίδεται στους ανθρώπους που εμπλέκονται με τον πολιτισμό και χρησιμοποιούν διαφορετικές πολιτισμικές πηγές (π.χ. Østberg 2003). Η έμφαση στον τρόπο που συγκροτείται η ατομική ταυτότητα, δίνεται λιγότερο στην καταγωγή και την κληρονομιά και περισσότερο σε μια σειρά στοιχείων που αποκτώνται με διαλόγου και επικοινωνία με τους άλλους.

6. Μελέτη για τον πολιτισμό 

Μελέτες πεδίου που έγιναν από κοινωνικούς επιστήμονες επιβεβαιώνουν ότι στη συζήτηση για τον πολιτισμό, συνυπάρχουν τόσο άκαμπτες όσο και πολύ εύκαμπτες προσεγγίσεις της εθνικότητας, της ιθαγένειας, της θρησκείας, και των μεταξύ τους σχέσεων (Baumann 1999). Σε διάφορες περιπτώσεις, υπάρχουν κάποιοι που το ενδιαφέρον τους θα μπορούσε να είναι να παρουσιάσουν μια συγκεκριμένη σχέση ανάμεσα σε μια παγιωμένη όψη του πολιτισμού (ή των πολιτισμών) και αφηρημένες έννοιες που όμως τις θεωρούν συγκεκριμένες ή αφηρημένες όψεις της εθνικότητας, της ιθαγένειας και της θρησκείας. Έτσι, η Βρετανική εθνική ταυτότητα περιγράφεται συχνά από την πολιτική άκρα δεξιά ως να ήταν κάποιου είδους σταθερή οντότητα (συχνά συνδυασμένη ρομαντικά με όρους όπως «Αγγλο-Σαξωνική»), με τον δικό της ξεχωριστό πολιτισμό, συγγενή προς μια κλειστή αντίληψη εθνικότητας (συχνά με την «Βρετανικότητα» που σχετίζεται με το να είναι κάποιος λευκός), και θρησκείας (τον Χριστιανισμό σε πολύ συγκεκριμένης μορφής). Παρόμοια πρότυπα είναι δυνατόν να βρεθούν σε άλλα Ευρωπαϊκά κράτη. Τέτοιες κλειστές απόψεις παρέχουν απλουστευτικά κριτήρια με τα οποία κρίνεται αν κάποιος είναι «αληθινά» Βρετανός, Γάλλος, Γερμανός ή οτιδήποτε. Κατά τον ίδιο τρόπο, κάποιοι, που βρίσκονται εντός ή εκτός των συνόρων μιας τέτοιας περιγραφής, θα ήταν δυνατόν να χρησιμοποιήσουν ορολογία του τύπου «η Μουσουλμανική κοινότητα» ή «ο Ασιατικός πολιτισμός», όταν, αυτό, βοηθά στο σκοπό τους. Ο Γερμανός ανθρωπολόγος Gerd Baumann, την τάση να μεταχειρίζεται κάποιος μια αφηρημένη ιδέα σαν να ήταν απτή πραγματικότητα την ονομάζει «κυρίαρχο λόγο». Ο «κυρίαρχος λόγος» χρησιμοποιείται συχνά από ακραίες ομάδες, πολιτικούς, τα μέσα ενημέρωσης και μερικές φορές από τις ίδιες τις πολιτισμικές κοινότητες. Ο Baumann τον διακρίνει από τον «δημώδη λόγο», τη γλώσσα που αναδεικνύει τον πολιτισμό, και που συχνά γίνεται χρηστική όταν άνθρωποι με ποικίλο διαφορετικό παρελθόν αλληλεπιδρούν καθώς συζητούν θέματα που τους απασχολούν εξίσου ή όταν ασχολούνται με έργα κοινού ενδιαφέροντος. Ο Baumann συμπεραίνει ότι ο «πολιτισμός» μπορεί να θεωρηθεί ως κτήμα μιας εθνικής ή θρησκευτικής «κοινότητας», αλλά και ως δυναμική διαδικασία που βασίζεται στην ατομική επιλογή, στην οποία, για παράδειγμα, τα όρια της κοινότητας μπορεί να είναι διαπραγματεύσιμα. (Baumann 1996)

7. Πολυπολιτισμικές κοινωνίες

Ο όρος «πολυπολιτισμικός» συχνά χρησιμοποιείται στενά, για να μεταφέρει την απλή και ανακριβή ιδέα ότι παντελώς ευδιάκριτοι και ξεχωριστοί πολιτισμοί είναι παρόντες μέσα σε μια και μοναδική κοινωνία. Μερικές απόψεις της πολυπολιτισμικής εκπαίδευσης, για παράδειγμα, εκφράζονται εξ ολοκλήρου με όρους κυρίαρχου λόγου, απεικονίζοντας τους πολιτισμούς ως ξεχωριστές παραδόσεις, με τους μειονοτικούς πολιτισμούς να λειτουργούν στον δικό τους ιδιωτικό χώρο, και να εξαρτούν τη διάρκεια της ύπαρξής τους από τις αξίες του κυρίαρχου πολιτισμού. Όπως δείχνουν τα στοιχεία που προκύπτουν από έρευνες πεδίου, αυτή η αντίληψη για την πολυπολιτισμική κοινωνία δεν αντιστοιχεί στην πραγματικότητα. Αυτός είναι ένας από τους λόγους που πολλοί συγγραφείς προτιμούν τον όρο «διαπολιτισμικός». Όμως, όπως συμβαίνει με τον όρο «διαπολιτισμικός», ο όρος «πολυπολιτισμικός» είναι ευπροσάρμοστος.

Ο όρος «πολυπολιτισμικός», όταν χρησιμοποιείται σε κοινωνικό πλαίσιο, είναι ανάγκη να συμπεριλαμβάνει τόσο την «κυρίαρχη» όσο και τη «δημώδη» μορφή του λόγου. Ο τρόπος που απεικονίζουμε μια πολυπολιτισμική κοινωνία πρέπει να είναι εύκαμπτος. Δεν είναι μόνο τα όρια μεταξύ των ομάδων ασαφή, αλλά οι μειονοτικοί πολιτισμοί, οι θρησκείες και οι εθνότητες είναι πλουραλιστικές στο εσωτερικό τους, όπως επίσης, τα σύμβολα και οι αξίες των ποικίλων ομάδων που απαρτίζουν τους πολιτισμούς αυτούς, είναι ανοιχτά σε διαπραγμάτευση, αμφισβήτηση και αλλαγή. Ακόμη περισσότερο, άνθρωποι από κάθε υπόβαθρο μπορεί να προσδιορίζουν την ταυτότητά τους με αξίες που σχετίζονται με έναν αριθμό πηγών και μπορεί να δημιουργούν νέο πολιτισμό, ανασύροντας, επιλεκτικά, στοιχεία από ποικίλες πηγές. Ένας νέος, μια νέα, θα μπορούσε να είναι ένας «επιδέξιος πολιτισμικός πλοηγός» (Ballard 1994) ή να παρουσιάσει «πολλαπλές πολιτισμικές δεξιότητες» (Jackson και Nesbitt 1993). Ταυτόχρονα, στο επίπεδο των ομάδων, θα υπάρχουν εκείνοι που διεκδικούν μια πιο περιορισμένη θρησκευτική ή πολιτισμική ταυτότητα. Επομένως, η πολυπολιτισμική κοινωνία δεν είναι συνονθύλευμα από διάφορες αμετάβλητες πολιτισμικές ταυτότητες, αλλά «ένας ελαστικός ιστός από μονταρισμένους και πάντοτε περιστασιακούς προσδιορισμούς ταυτότητας» (Baumann 1999, σελ. 118). Για τη συντήρηση και την ανάπτυξη τέτοιων κοινωνιών, είναι απαραίτητο να προβλεφθεί μια  εκπαιδευτική στρατηγική που να βοηθά στη συνειδητοποίηση αυτών των αντιπαραθέσεων και να ενισχύει τον διάλογο και την επικοινωνία. Η εκπαιδευτική στρατηγική είναι απαραίτητο να προσδιορίσει κοινά αποδεκτές ιδέες και αξίες, πρέπει ωστόσο να αναγνωρίσει ότι υπάρχει ανομοιότητα και να καταπιαστεί με τις διαφορές. Οι αλληλεπιδράσεις αυτές, προωθούν την διαπολιτισμική αντίληψη. 

8. Εθνικότητα 

Μελετώντας τη θρησκευτική ετερότητα, είναι απαραίτητο να εξετάσουμε τους όρους «εθνικότητα» και τις παρεμφερείς λέξεις, καθώς η χρήση τους είναι στενά συνδεδεμένη με τη θρησκευτική ταυτότητα. Για παράδειγμα, ο όρος «Ινδουϊσμός» συχνά συνδέεται με ανθρώπους που έχουν Ινδική εθνική καταγωγή, αν και μπορεί να μην έχουν Ινδούς προγόνους.

Η λέξη εθνικός – που προέρχεται από το έθνος, την Ελληνική λέξη για τον «λαό»- είναι κοινή λέξη στην Αγγλική γλώσσα και έχει αντίστοιχους όρους σε άλλες Ευρωπαϊκές γλώσσες. Ένας εκπαιδευτικός που σκέπτεται να μετακινηθεί σε άλλο σχολείο, ίσως ρωτούσε «Ποια είναι η εθνική σύσταση του σχολείου; Ποιες εθνικές ομάδες εκπροσωπούνται;» Στις ανταποκρίσεις τους από τον εμφύλιο πόλεμο στην πρώην Γιουγκοσλαβία, οι δημοσιογράφοι χρησιμοποίησαν τον ανατριχιαστικό όρο «εθνοκάθαρση» για πρώτη φορά. Στις διαφορετικές αυτές περιπτώσεις, ο όρος «εθνικός» αναφέρεται σε ομάδες, οι οποίες αξιωματικά μπορούν να αλληλεπιδράσουν. Ο όρος εθνικότητα είναι δυνατόν να αναφέρεται επίσης σε κατηγορίες, για παράδειγμα να ταξινομεί μέλη ενός συγκεκριμένου πληθυσμού κατά χρώμα δέρματος, ή κατά κάποια άλλη γενική κατηγορία, όπως «Ασιάτης» ή «Λευκός». Όπως και στην περίπτωση της «φυλής» και του «πολιτισμού», η «εθνικότητα» μπορεί να γίνει στερεότυπο, να χωρίσει και να απομονώσει κάποιες ομάδες. Πρόκειται, λοιπόν, για έναν όρο που χρειάζεται προσοχή. 

Ο περισσότερος κόσμος νομίζει ότι οι εθνικές ομάδες έχουν κοινό γενεαλογικό δένδρο και προγόνους, και σημαδεύονται από κάποιου είδους πολιτισμική συνέχεια που τις ξεχωρίζει από άλλες ομάδες που τις περιβάλλουν. Υπάρχει επίσης η συνήθης ταύτιση της υποτιθέμενης φανερής «φυλετικής» διαφοράς και της εθνικής διαφοράς. Οι εθνικές διαφορές είναι πιθανόν να προβληθούν με νομικούς ορισμούς, όπως σε μια δικαστική απόφαση στην Αγγλία το 1983, όπου ορίσθηκε ότι οι Σίκχ αποτελούν εθνική ομάδα (Jones and Welengama 2000, σελ 40). 

Αν βάλουμε σε κάποιον την ετικέτα ότι προέρχεται από μια συγκεκριμένη εθνική ομάδα, κάποιοι, που δεν ανήκουν στην ομάδα αυτή ή κάποια μέλη της κυρίαρχης πολιτισμικής ομάδας είναι δυνατόν να δημιουργήσουν γι’ αυτόν στερεότυπα, «φυλακισμένοι» σε μια ορισμένη ταυτότητα που μπορεί να μην τους εκφράζει, αλλά θεωρείται φυσικό να φέρονται με συγκεκριμένο και προδικασμένο τρόπο. Αλλά και μέλη μιας ομάδας, κάποιες φορές ενδιαφέρονται να παρουσιάζουν μια κλειστή όψη της  ομάδας τους. Η στατική οπτική επικρίνεται ιδιαίτερα από ερευνητές πεδίου, που μετά από έρευνα, έχουν δεχθεί ότι η εθνικότητα έχει περιστασιακό χαρακτήρα. Ο Νορβηγός ερευνητής Fredrik Barth, εστιάζει στις αλλαγές που γίνονται στα κοινωνικά κατασκευασμένα εθνικά όρια, όπου η μία ομάδα επηρεάζει την άλλη, είτε θετικά, είτε αρνητικά (Barth 1969). Ένας τέτοιος εθνικός ανασχηματισμός γίνεται, για παράδειγμα, ανάμεσα σε ομάδες που, καθώς περιθωριοποιούνται επειδή περιβάλλονται από ισχυρότερες ομάδες, ανακαλύπτουν εκ νέου θρησκευτικά και εθνικά σύμβολα, ή ανάμεσα σε ομάδες που επιχειρούν να επαναπροσδιορισθούν, όταν δέχονται επιδράσεις ή πιέσεις από άλλες κοινωνικές ομάδες ή θεσμούς. Η ανάλυση του Barth για την εθνικότητα εστιάζει την προσοχή στη συντήρηση των εθνικών ορίων. Η εθνική ταυτότητα δεν είναι αμετάβλητη, αλλά καθορίζεται ανάλογα με τις περιστάσεις. 

Η Jessica Jacobson, στην έρευνά της για τους νέους Πακιστανούς Μουσουλμάνους στη Βρετανία, υπογραμμίζει την ευμετάβλητη φύση της εθνικής ταυτότητας. Η Jacobson παρατήρησε ότι η αίσθηση της εθνικής ταυτότητας μπορεί να διαφέρει ανάλογα με περιβάλλον. Άλλοτε συσχετίζεται  με την Πακιστανική καταγωγή, ή, σε ορισμένα πλαίσια (για παράδειγμα στην οικογένεια) μπορεί να είναι «Βρετανο-Πακιστανική» ή να είναι «Ασιατική» ή «Βρετανο-Ασιατική» ( για παράδειγμα σε μια ομάδα συνομηλίκων). Η έρευνα της Jacobson καταλήγει ότι, στην περίπτωση των Βρετανών Πακιστανών Μουσουλμάνων, υπάρχει ένδειξη πως η εθνικότητα βρίσκεται σε στάδιο ρευστότητας και γρήγορων αλλαγών, ενώ η θρησκεία θεωρείται σταθερή και εφαρμόσιμη σε παγκόσμιο επίπεδο (Jacobson 1997). Παράλληλα αποτελέσματα είχε η έρευνα της Sissel Østberg, για τους Πακιστανούς Μουσουλμάνους μικρής ηλικίας στο Όσλο, στην οποία οι νέοι καθώς διαμορφώνουν τις δικές τους «ολοκληρωμένες πολυεθνικές ταυτότητες» ταυτίζονται με τόπους και παραδόσεις της Νορβηγίας και του Πακιστάν (Østberg 2003) 

Κάποιοι συγγραφείς μιλούν επίσης για «μικτές» εθνικές ταυτότητες. Για παράδειγμα, η ανάλυση της «Σινο-Αμερικανικής» εθνικής ταυτότητας του Michael Fischer, παρουσιάζει μια ομάδα με γενεαλογία που φθάνει εν τέλει στην Κίνα (οπότε υπάρχει ακόμα κάποια αίσθηση καταγωγής). Ωστόσο, υποστηρίζει ότι η εθνικότα είναι δυναμική, και δεν διδάσκεται ή μαθαίνεται, δεν περνάει απλά από γενιά σε γενιά. Το να είναι κάποιος «Σινο-Αμερικανός» είναι ζήτημα ανεύρεσης μιας φωνής ή ενός στυλ που δεν καταστρατηγεί τα διάφορα συστατικά στοιχεία της ταυτότητας (Fisher 1986, σελ. 196). Η κοινή καταγωγή παραμένει συστατικό στοιχείο της εθνικότητας, αλλά σε μια εθνική ομάδα, υπάρχει εσωτερική ποικιλία, καθώς και κάποια πρωτοτυπία, μέσω της οποίας οι άνθρωποι αποπειρώνται να εκφράσουν τη δική τους «ολοκληρωμένη πολυεθνική ταυτότητα».

Οι πιο ριζοσπαστικές θέσεις στον διάλογο αυτόν, απορρίπτουν την ιδέα της εθνικότητας καθ’ αυτήν. Περιλαμβάνουν μορφές φυλετισμού, στις οποίες αφομοιώνονται οι εθνικές και πολιτισμικές αντιθέσεις, όπως η άποψη που θεωρεί την κοινωνία «χωνευτήρι», όπου οι διαφορές εξαλείφονται – όπως, δηλαδή, διαφορετικά μέταλλα όταν θερμαίνονται στο ίδιο σκεύος, λειώνουν και συγχωνεύονται σε ένα και μοναδικό κράμα. Μια ακόμη τέτοια θέση είναι η μετα-νεωτερική, η οποία αντιμετωπίζει την εθνικότητα ως καταπιεστική κοινωνική κατασκευή. Κατ’ αυτήν, ακόμα και η περιστασιακή ανάλυση της εθνικότητας, με τη χρήση όρων όπως «ομάδα» «όριο» και «συντήρηση», είναι δυνατόν να περιφράξει τους ανθρώπους σε τεχνητές ταυτότητες. 

Πολλές μελέτες πεδίου βρίσκουν ότι η «εθνικότητα» υπονοεί κάποιο βαθμό ταυτοποίησης με μια προγονική παράδοση, ή με μια αίσθηση «κοινής ανθρώπινης ποιότητας» (Dashefsky 1972). Όμως, η εθνικότητα αλλάζει κατά περίπτωσιν, εμπεριέχει ένα στοιχείο πολιτισμικής επιλογής και δε μπορεί ποτέ να παγιωθεί ή να γίνει στατική. (Jackson και Nesbitt 1993). Όπως το θέτει ο Gerd Baumann: «Το κρασί και η εθνικότητα είναι … δημιουργίες του νου, της δεξιοτεχνίας και του σχεδιασμού του ανθρώπου – που πράγματι βασίζονται σε κάποια φυσικά συστατικά, αλλά προχωρεί πολύ πέρα από οτιδήποτε θα μπορούσε να κάνει η φύση από μόνη της» (Baumann 1999, σελ. 64). 

9. Έθνος – κράτος και εθνικότητα 

Οι έννοιες έθνος – κράτος και εθνικισμός είναι επίσης συναφείς με τις εκπαιδευτικές μελέτες για τη θρησκευτική ετερότητα, αφού υπάρχουν κάποιοι που συνδέουν ένα συγκεκριμένο κράτος, τις αξίες και τις παραδόσεις του με ένα μόνο θρήσκευμα, ενώ άλλοι υιοθετούν μια πολύ ευρύτερη οπτική.

Ο εθνικισμός είναι η ιδεολογία μιας ή περισσότερων προνομιούχων εθνικών ομάδων ή κατηγοριών, που θεωρούν έναν «ουσιοποιημένο» και ρομαντικά ιδωμένο πολιτισμό, ως «κληρονομιά» μιας εθνικής ομάδας. Άκαμπτες και στενές όψεις της φυλετικής, εθνικής και θρησκευτικής ταυτότητας τείνουν να εμφανισθούν, όταν παγιωμένες απόψεις για τη φύση των πολιτισμών συνδυάζονται με όψεις του εθνικισμού, της εθνικότητας και της θρησκείας που ενώ είναι αφηρημένες θεωρούνται πραγματικές. Ο εθνικισμός οδηγεί σε «βιολογικό ρατσισμό» και σε «πολιτισμικό ρατσισμό», όπως τον ονομάζει ο Tariq Modood. Ο πολιτισμικός ρατσισμός οικοδομείται στον βιολογικό ρατσισμό, ώστε να διαβάλει την πολιτισμική διαφορά (Modood 1997). (Δες κατωτέρω, περί φυλής και φυλετισμού). 

Εντούτοις, κάποια κράτη – έθνη προσπαθούν να βρουν τρόπους να ενσωματώσουν περισσότερες από μια εθνικές ομάδες, και κάνουν τη ρομαντική ιδέα της «υπερ-εθνικότητας» αφηρημένη, προσθέτοντάς της ιδέες όπως «ο Αμερικανικός λαός» ή την ιδέα της ενσωμάτωσης με το «χωνευτήρι» πολιτισμών. Ίσως αυτή η οπτική είναι έκδηλη σε τμήμα της Γαλλικής πολιτικής, όσον αφορά τον πολιτισμό στη δημόσια έκφρασή του. Η τάση αυτή συγκρούεται με κάθε ιδέα διατήρησης των διακριτών αλλά μεταβλητών πολιτισμικών παραδόσεων των μειονοτήτων.  

Ένας άλλος τρόπος προσαρμογής της εθνικής ή θρησκευτικής διαφοράς, εφαρμόζεται με την εξεύρεση τρόπων που να ενσωματώνουν διαφορετικές ομάδες, τροποποιώντας τη δημόσια θρησκεία ή τα εθνικά έθιμα. Για παράδειγμα, στη Βρετανία, γίνεται βαθμιαία ενσωμάτωση των βασικών θρησκευτικών εκφράσεων που εκπροσωπούνται στη χώρα, σε μια εθνική και τοπική δημόσια θρησκευτική ζωή –είτε πρόκειται για βασιλικούς γάμους ή κηδείες, είτε για την ανάληψη καθηκόντων ενός δημάρχου ή ενός ιερέα σε νοσοκομείο ή φυλακή (Beckford και Gilliat 1998). Ένα άλλο παράδειγμα αποτελεί η δήλωση του τωρινού κληρονόμου του Βρετανικού θρόνου, ότι δε βλέπει τον εαυτό του ως τον μέλλοντα «Υπερασπιστή της μίας Πίστης», αλλά ως  «υπερασπιστή της πίστης». Ένα ακόμη παράδειγμα προέρχεται από τη Γερμανία, όπου δεν υπάρχει κρατική εκκλησία. Το κράτος και οι θρησκευτικές κοινότητες είναι ανεξάρτητες. Το άρθρο 137 του βασικού συνταγματικού νόμου, εγγυάται το νομικό καθεστώς των θρησκευτικών κοινοτήτων ως δημόσιων οργανισμών, όπως η Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία, η Προτεσταντική Εκκλησία της Γερμανίας (Το EKD που είναι δίκτυο των 26 τοπικών Προτεσταντικών εκκλησιών), καθώς και πολλές μικρότερες θρησκευτικές κοινότητες και κοσμοαντιλήψεις. Στη Γερμανία γίνεται αυτή τη στιγμή ένας διάλογος για το πώς οι Ισλαμικές κοινότητες μπορούν να αποκτήσουν τις προϋποθέσεις, ώστε να αναγνωρισθούν ως δημόσιος οργανισμός. Αυτό που είναι ξεκάθαρο στη σκέψη της δημόσιας θρησκείας είναι, ότι κάθε κράτος – έθνος, έχει τη δική του διαφορετικότητα, που εξαρτάται από τη δική του ιδιαίτερη ιστορία. Υπ’ αυτή την έννοια, το κράτος – έθνος δεν μπορεί να είναι απολύτως ουδέτερο, όταν διαπραγματεύεται θέματα θρησκευτικής και πολιτισμικής ετερότητας. 

Όποιες κι αν είναι οι δυσκολίες, είναι ουσιαστικό, μέλη διαφορετικών μειονοτήτων, να ενέχονται άμεσα στη δημοκρατική διαδικασία της κοινωνίας. Οι απόψεις για τους τρόπους με τους οποίους είναι δυνατόν να επιτευχθεί αυτός ο στόχος διαφέρουν, ανάλογα με το βαθμό που οι θρησκείες, οι εθνικές ομάδες και οι πολιτισμοί θεωρούνται ως εσωτερικά ομοιογενείς. Όσοι υιοθετούν την «στενή» οπτική (και είναι δυνατόν να βλέπουν το ζήτημα απ’ έξω ή από μέσα) τείνουν να υιοθετήσουν τη γραμμή πως «εκπρόσωποι» είναι δυνατόν να μιλήσουν αξιωματικά εκ μέρους των μελών της ομάδας τους, ενώ εκείνοι που δίνουν έμφαση στην ιδιόμορφη και αμφισβητήσιμη φύση των ομάδων, αναζητούν μια πολύ ευρύτερη σειρά δραστηριοτήτων, μέσω των οποίων, πολλοί διαφορετικοί άνθρωποι (συμπεριλαμβανομένων των γυναικών και των παιδιών), έχουν τη δυνατότητα να λάβουν μέρος στο διάλογο και τη διαπραγμάτευση με τους άλλους. 

10. «Φυλή» και «Ρατσισμός» 

Οι έννοιες «φυλή» και «ρατσισμός» σχετίζονται στενά με τις εκπαιδευτικές μελέτες περί της θρησκευτικής ετερότητας. Ο όρος «φυλή» είναι επιστημονικά αναξιόπιστος, και χρησιμοποιήθηκε στο παρελθόν για να περιγράψει -κάτι που ήταν αποδεκτό τότε- βιολογικά σαφείς ομάδες ανθρώπων. Ο «ρατσισμός» (ή ο «βιολογικός ρατσισμός») αναφέρεται στην άνιση μεταχείριση άλλων, στη βάση της υποθετικής συμμετοχής σε μία «φυλή». Πολλοί που έχουν γράψει για τον ρατσισμό, συμφωνούν πως στην ουσία του ρατσισμού βρίσκεται η πίστη ότι υπάρχει μια ισχυρή σχέση ή μια σχέση ταυτότητας ανάμεσα στην ιδιότητα του μέλους μιας κοινωνικής κατηγορίας (π.χ. μιας «πολιτισμικής» ή «θρησκευτικής» ομάδας) και στην απόκτηση συγκεκριμένων χαρακτηριστικών (όπως το χρώμα του δέρματος). Κατ’ αυτόν τον τρόπο, η βαθύτερη ερμηνεία των «φυλετικών» διαφορών μπορεί να είναι, για παράδειγμα, πολιτισμική ή θρησκευτική και όχι «βιολογική». Κάποιοι συγγραφείς χρησιμοποιούν τον όρο «πολιτισμικός ρατσισμός» για να τονίσουν τον συσχετισμό της όψης με μια στερεοτυπική όψη ενός πολιτισμού ή θρησκείας (Modood 1997). 

Μια άλλη μορφή ρατσισμού είναι ο «θεσμικός ρατσισμός». Αυτός έχει οριστεί ως:

«Συλλογική αποτυχία ενός οργανισμού να παρέχει κατάλληλες και επαγγελματικές υπηρεσίες σε ανθρώπους, εξ αιτίας του χρώματος, του πολιτισμού ή της εθνικής τους καταγωγής, και παρατηρείται ή εντοπίζεται στις διαδικασίες’ στάσεις και συμπεριφορά που καταλήγουν σε διακρίσεις και εκφράζονται με αθέλητη προκατάληψη, αγνόηση, έλλειψης ενδιαφέροντος και δημιουργία ρατσιστικών στερεοτύπων που ζημιώνουν ανθρώπους από εθνικές μειονότητες. [Έκθεση Machherson][2].

Οργανισμοί όπως η αστυνομία, οι υπηρεσίες υγείας και εκπαίδευσης, πρέπει στις διαδικασίες τους να είναι ενήμερες για τους κινδύνους του αθέλητου θεσμικού ρατσισμού. Στο χώρο των σχολείων, μπορεί να σχετίζονται με τις διαδικασίες εισαγωγής, τη σχολική πολιτική για τον ρατσισμό και τον βαθμό που το σχολείο εκτιμά τη θρησκευτική ετερότητα και τις διαφορές, ή που κάνει τους γονείς των παιδιών από θρησκευτικές ή εθνικές μειονότητες να αισθάνονται ευπρόσδεκτοι στο σχολείο. 

11. Αντιρατσισμός, Πολυπολιτισμικότητα και Διαπολιτισμική εκπαίδευση 

Από τη δεκαετία του 70, συγγραφείς στη Βρετανία που αυτοπεριγράφονταν ως αντιρατσιστές, ασκούσαν δριμεία κριτική στην πολυπολιτισμική εκπαίδευση, διότι στο μεγαλύτερο μέρος της ασχολείτο με στερεοτυπικές (δες παραπάνω «Η δημιουργία στερεοτύπων») ή γενικευμένες ιδέες για τους πολιτισμούς και τις θρησκείες. Αυτή η μορφή πολυπολιτισμικότητας, θεωρείτο ότι χωρίς να το θέλει, ενίσχυε τον ρατσισμό (Jackson 2004α, β, δ, 2005β). Οι πρόσφατες εργασίες για την διαπολιτισμική και την πολυπολιτισμική εκπαίδευση έχουν σε λαμβάνουν περισσότερο υπόψη τις μελέτες που σχετίζονται με τον πολιτισμό και την ταυτότητα. Πολλοί συγγραφείς δεν χωρίζουν πλέον τους χώρους του αντιρατσισμού και της πολυπολιτισμικότητας, θεωρώντας ότι ο ένας αναπληρώνει τις ελλείψεις του άλλου. Αντιρατσιστές, που έγραφαν κυρίως για την αλλαγή των δομών εξουσίας στην κοινωνία, ώστε να δημιουργηθεί ισότητα για όλους, σήμερα ασχολούνται και με θέματα πολιτισμού. 

Όπως σημειώθηκε παραπάνω, πολλοί εκπαιδευτές προτιμούν τον όρο διαπολιτισμική, από τον όρο πολυπολιτισμική εκπαίδευση, ώστε να δώσουν έμφαση σε μια πιο κριτική και διαδραστική όψη του πολιτισμού, απ’ όσο προέβλεπε η πρώιμη πολυπολιτισμική εκπαίδευση. Μια τέτοια οπτική, για παράδειγμα, υιοθετήθηκε από το Ευρωπαϊκό περιοδικό Διαπολιτισμική Εκπαίδευση. Όπως το τοποθετεί η Micheline Rey, 

«Ανεξάρτητα από τον χώρο που χρησιμοποιείται, ο όρος «διαπολιτισμικός», ακριβώς επειδή περιέχει τον σύνδεσμο «δια», υποδηλώνει απαραίτητα: διάδραση, ανταλλαγή, κατάργηση των φυλετικών διακρίσεων, αμοιβαιότητα, αλληλοεξάρτηση και αλληλεγγύη. Καθώς περιέχει και τον όρο «πολιτισμός», υποδηλώνει με τον πληρέστερο τρόπο: αναγνώριση των αξιών, των τρόπων ζωής και των συμβολικών παραδοχών, στις οποίες οι άνθρωποι, ως άτομα και ως ομάδες, αναφέρονται στις συνδιαλλαγές τους με τους άλλους, στον τρόπο που βλέπουν τον κόσμο, καθώς και στην αποδοχή ότι οι συνδιαλλαγές διαδραματίζονται παράλληλα τόσο ανάμεσα στις πολλαπλές καταγραφές του ενός και ίδιου πολιτισμού, όσο και ανάμεσα στους διαφόρους πολιτισμούς στο χώρο και το χρόνο. (Rey 1991, σελ. 142). 

Συμπέρασμα

Η μελέτη των εννοιών που εκτέθηκαν παραπάνω, μας βοηθά να δούμε πως οι όροι πρέπει να χρησιμοποιείται με ακρίβεια, τόσο στη διδασκαλία και την μάθηση, όσο και σε κάθε άλλο ευρύτερο πλαίσιο, και, όποτε κρίνεται αναγκαίο, με κάποια επεξήγηση. Όροι όπως «θρησκευτικός» και «εθνικός» μπορεί να χρησιμοποιούνται πολύ στενά και αποκλειστικά, αλλά όχι απαραίτητα έτσι. Για παράδειγμα, πολιτικοί χρησιμοποιούν τον όρο «πολυπολιτισμικό» με υποτιμητικό τρόπο, εννοώντας μια κοινωνία που συγκροτήθηκε από διαφορετικές και λίγο ή πολύ κλειστές πολιτισμικές ομάδες. Έχουμε δει πως ο όρος μπορεί εξίσου να χρησιμοποιηθεί πολύ πιο εύκαμπτα. Παρομοίως, μερικοί πολιτικοί χρησιμοποιούν τον όρο «ένταξη», όταν στην πραγματικότητα εννοούν «αφομοίωση». Είναι απαραίτητο να ξεκαθαρίζει κάποιος τη χρήση της ορολογίας και να βοηθάει τους μαθητές να βλέπουν κριτικά τον τρόπο που χρησιμοποιούν οι άλλοι όρους όπως «θρησκεία», «πολυπολιτισμική κοινωνία», «εθνικό», «πολιτισμός» και «ένταξη». Η εξοικείωση με τη χρήση πρέπουσας γλώσσας μπορεί να βοηθήσει τόσο τους εκπαιδευτικούς όσο και τους μαθητές να εκτιμήσουν ότι μια πολυπολιτισμική κοινωνία μπορεί να ειδωθεί, όχι ως συλλογή χωριστών και μερικές φορές ασύμβατων πολιτισμών, αλλά ως ολότητα, στην οποία αναγνωρίζονται θεμελιώδεις θρησκευτικές, πολιτισμικές και εθνικές διαφορές με πνεύμα ανεκτικότητας, μέσα σε ένα κοινό, ενιαίο δημοκρατικό πλαίσιο. 

Βασικά σημεία της θρησκευτικής και πολιτισμικής ετερότητας: μερικές βασικές έννοιες 

Θα πρέπει να γίνεται διάκριση ανάμεσα στην πλειονότητα και τον πλουραλισμό. 

Η θρησκεία δεν θα πρέπει να μελετάται απομονωμένα, αλλά στο πλαίσιο άλλων κοινωνικών κατηγοριών, όπως ο πολιτισμός, η φυλή και η εθνικότητα και σε συσχετισμό με την πλατειά γενική συζήτηση για τον πλουραλισμό.

Ένα πρόβλημα που ανακύπτει όταν προσεγγίζουμε τις θρησκείες ή τα συστήματα πίστης μ’ αυτό τον τρόπο, είναι ότι προσφέρονται για τη δημιουργία στερεοτύπων. Είναι εύκολο να υποθέσουμε ότι κάθε θρησκεία διαθέτει μια σειρά πιστεύω στα οποία όλα τα μέλη της αναμένεται να συμφωνούν. 

Η ερμηνευτική προσέγγιση απεικονίζει δυναμικά τις θρησκείες και ενθαρρύνει μια εύκαμπτη προσέγγιση μάθησης, που αποφεύγει τη δημιουργία στερεοτύπων. Αντί να παρουσιάζονται οι θρησκείες απλώς ως συστήματα πίστης, το μοντέλο αυτό απεικονίζει μια «θρησκεία» ως δυναμική σχέση μεταξύ: ανθρώπων, των ομάδων με τις οποίες αυτοπροσδιορίζονται (σέκτες, ομολογιακές, εθνικές, πολιτισμικές κ.λπ.) και μιας αδρά περιγραμμένης θρησκευτικής παράδοσης. 

Υπάρχουν σημαντικές εννοιολογικές διαφορές ανάμεσα στον πολιτισμό, τους πολιτισμούς και την πολιτισμική ανάλυση. 

Ο όρος πολυπολιτισμικός έχει ποικίλες χρήσεις. Πρόσφατες εργασίες στην διαπολιτισμική και πολυπολιτισμική εκπαίδευση λαμβάνουν υπόψη τους ολοένα και περισσότερο τον διάλογο που γίνεται στους ακαδημαϊκούς κύκλους σχετικά με τον πολιτισμό και την ταυτότητα.

Υπάρχουν σημαντικές εννοιολογικές διαφορές ανάμεσα στην εθνικότητα, την ιθαγένεια, τον εθνικισμό, την φυλή, τον ρατσισμό, τον αντι-ρατσισμό και την πολυπολιτισμικότητα. 

Είναι σημαντικό να χρησιμοποιούμε την ορολογία με ακρίβεια και κριτικό πνεύμα. 


[1] Στη διάρκεια του 20ου αιώνα, εμφανίστηκε ο όρος «λαϊκός πολιτισμός» -ο μαζικός πολιτισμός που διαπέρασε τα μέσα μαζικής επικοινωνίας- έννοια που αντιδιαστέλλεται με τον «υψηλό πολιτισμό» (π.χ. την άποψη του 18ου αιώνα για την έννοια του πολιτισμού ως «υψηλής τέχνης»).

[2] http://www.archive.official-documents.co.uk/document/cm42/4262/4262.htm

Θρησκευτική ετερότητα και διαπολιτισμική εκπαίδευση: ένα βοήθημα για τα σχολεία σελ. 33-47, Συμβούλιο της Ευρώπης

Πηγή: http://pi-schools.gr/content/index.php?lesson_id=2&ep=36

Η Θρησκευτική διάσταση στη διαπολιτισμική εκπαίδευση

Micheline Milot 

Εισαγωγή

H παγκοσμιοποίηση απαιτεί από την εκπαίδευση να αρθεί στο ύψος των προκλήσεων που συνοδεύουν την ανάπτυξη της πολιτιστικής και θρησκευτικής ετερότητας, ούτως ώστε να διαμορφώσει πολίτες ικανούς να συμβιώσουν ειρηνικά. Η προσοχή που απαιτείται να δοθεί στη θρησκευτική διάσταση της διαπολιτισμικής εκπαίδευσης, μπορεί να συνεισφέρει σημαντικά στην ειρήνη, την ανοιχτωσύνη προς άλλους πολιτισμούς, την ανεκτικότητα και το σεβασμό για τα ανθρώπινα δικαιώματα στην Ευρώπη. Οι θρησκευτικές διαφορές όλο και πιο συχνά εξακολουθούν να αποτελούν πηγή έντασης, διαμάχης και διακρίσεων. 

Τι εννοούμε με τον όρο «θρησκευτική διάσταση» στη διαπολιτισμική εκπαίδευση; Σ’ αυτό το κεφάλαιο θα ξεκαθαρίσουμε κάποιους θεμελιώδεις παράγοντες που σχετίζονται με τη θρησκευτική διάσταση και θα προσδιορίσουμε κάποιες βασικές έννοιες. Κατ’ αρχάς θα υπογραμμίσουμε μερικά από τα κύρια γνωρίσματα που έχει η θρησκεία ως πολιτιστικό φαινόμενο στο σύγχρονο κόσμο μας. Στη συνέχεια θα αναζητήσουμε τη μορφή που έχουν οι ηθικές και οι θρησκευτικές πεποιθήσεις όπως εκφράζονται στη δημόσια σφαίρα και στο σχολείο, και τον τρόπο με τον οποίο μπορούμε να εξετάσουμε τη θρησκευτική διάσταση της διαπολιτισμικής εκπαίδευσης, ώστε να βοηθήσουμε στην ανάπτυξη πληροφορημένων και φιλειρηνικών πολιτών που να είναι ανοιχτοί στον διαπολιτισμικό διάλογο. Τέλος, θα εξετάσουμε κατά πόσον, το να δώσουμε την απαιτούμενη προσοχή στη θρησκευτική διάσταση της διαπολιτισμικής εκπαίδευσης, είναι συμβατό με το κοσμικό μοντέλο στις σύγχρονες κοινωνίες (σε μερικές από τις οποίες η εκκοσμίκευση αναπτύσσεται συνεχώς). 

Η ετερότητα που έχουν τα πιστεύω, οι αξίες και οι πεποιθήσεις  που σχετίζονται με την ταυτότητα και έχουν τη βάση τους σε θρησκευτικές καταβολές, καθώς επίσης και η ολοένα και πιο ευαίσθητη φύση της ελευθερίας συνείδησης και θρησκείας, αφορούν όλες τις δημοκρατικές κοινωνίες που ενδιαφέρονται να διαμορφώσουν πολίτες ικανούς να εκφράζουν τις απόψεις τους και να μετέχουν στη δημοκρατία.  Η βασική ιδέα είναι να προσεγγίσουμε τη θρησκεία -ένα κοινωνικό, πολιτισμικό και πολιτικό φαινόμενο- ως μέσον για να ενισχύσουμε τη δημοκρατική συμμετοχικότητα.

1. Η θρησκεία ως πολιτισμικό φαινόμενο 

Οι Ευρωπαϊκές κοινωνίες έχουν περάσει από μια μεγάλη διαδικασία εκκοσμίκευσης στην οποία η κοινωνική και πολιτική βαρύτητα των Χριστιανικών εκκλησιών έχει μειωθεί δραστικά. Το υπερφυσικό, δεν υπαγορεύει πια στις κοινωνίες την πολιτική ιεράρχηση, εν τούτοις, σε πολλές ομάδες και έθνη, μπορεί κάποιος να βρει ποικίλες θρησκευτικές αναγωγές. Με άλλα λόγια, ενώ οι μεγάλες θρησκευτικές παραδόσεις δεν αντιπροσωπεύουν πλέον μια δύναμη που να περικλείει όλα τα ζητήματα της πολιτικής και κοινωνικής ζωής, δεν υπάρχει δημόσιος χώρος απαλλαγμένος από τη θρησκεία. Γι’ αυτό το λόγο μπορούμε να θεωρήσουμε τη θρησκεία ως «πολιτισμικό φαινόμενο». Τελευταία, κάποιοι αμφισβητούν ότι η εκκοσμίκευση είναι μη αναστρέψιμο στοιχείο των κοινωνιών μας  και πρέπει να παραδεχθούμε ότι δεν έχει αφαιρέσει όλα τα σημάδια της θρησκευτικής εμπειρίας και των θρησκευτικών αναφορών από την κοινωνία. Τέτοια σημάδια και αναφορές υπάρχουν με ετερόκλητους και νέους τρόπους. Σήμερα, τα σύμβολα και οι αξίες που σχετίζονται με τις μεγάλες θρησκευτικές παραδόσεις είναι ακόμη μέρος της συλλογικής μνήμης. Μια μεγάλη πλειονότητα ανθρώπων σε πολλές χώρες, ακόμη δηλώνουν ότι ανήκουν σε μια συγκεκριμένη θρησκεία (παρ’ ότι όλο και συχνότερα αυτό δε σημαίνει αναγκαστικά ότι είναι ενεργά της μέλη). Η εκκοσμίκευση έχει πέρα από κάθε αμφισβήτηση οδηγήσει στη μείωση της κοινωνικής επιρροής των παραδοσιακών θρησκειών. Όμως, ταυτόχρονα, έχουν αναδυθεί πολλές νέες θρησκευτικές και πνευματικές ομάδες. Τα μεγάλα μεταναστευτικά ρεύματα, που έχουν προκαλέσει επιπτώσεις στις περισσότερες κοινωνίες, έχουν αναδείξει πιο ξεκάθαρα  απ’ ότι στο παρελθόν την ετερότητα που υπάρχει στους τρόπους αντίληψης της ζωής και του κόσμου, βασισμένους σε διαφορετικά συστήματα πίστης. Πολλές μεμονωμένες ή ενδημικές συγκρούσεις στον κόσμο, εμπλέκουν ομάδες ανθρώπων που αυτοπροσδιορίζονται με συγκεκριμένες θρησκευτικές ετικέττες. 

Δύο διαδικασίες εξελίσσονται παράλληλα: από τη μια μεριά, οι άνθρωποι αισθάνονται την ελευθερία να διαπλάσουν μια ατομική πνευματικότητα και να προσυπογράψουν θρησκευτικά δόγματα ή να συμμετάσχουν σε τελετουργικές πρακτικές, χωρίς να αισθάνονται ότι ανήκουν σε μια συγκεκριμένη ομάδα πίστης’ από την άλλη, νέα θρησκευτικά κινήματα προσελκύουν έναν αριθμό ανθρώπων που αναζητούν νόημα ή συντροφικότητα έξω από τις παραδοσιακές μορφές θρησκείας. Κατά συνέπεια, αυτό που ορίζεται ως «θρησκευτική αναγέννηση» είναι μια συνεχή διαδικασία υιοθέτησης και πολιτισμικής ενσωμάτωσης των τρόπων με τους οποίους η ανθρώπινη εμπειρία διαποτίζεται με τη διάσταση του Θείου. Κατά συνέπεια, ο καθ’ αυτόν ορισμός της θρησκείας υπερβαίνει κατά πολύ μια αντίληψη βασισμένη στις μεγάλες θρησκευτικές πίστεις. 

Στην πράξη, η θρησκευτική διάσταση εκφράζεται μέσα από κοινωνικά και πολιτικά φαινόμενα, όπου οι θρησκευτικές καταβολές των ανθρώπων παίζουν πρωταρχικό ρόλο: αντιλήψεις που βασίζονται στην ταυτότητα, δημόσια παρουσία με σαφή τα χαρακτηριστικά μιας συγκεκριμένης θρησκείας, τοποθετήσεις που υιοθετούνται απέναντι σε θέματα πολιτικά και ηθικά στις κοινωνίες μας, συγκρούσεις για πρότυπα για τα οποία συγκρούονται η ελευθερία συνείδησης και θρησκείας με συγκεκριμένες δημοκρατικές αξίες, όπως για παράδειγμα η ισότητα των φύλων. Μια ακόμη διάσταση του νέου πολυπρόσωπου χώρου της θρησκευτικής διάστασης είναι ότι περικλείει μια μεγάλη ποικιλία από πεποιθήσεις, αξίες και τρόπους θέασης του κόσμου που είναι κατά περίπτωσιν αντιθετικές και σε κατά καιρούς γίνονται πηγή έντασης και διακρίσεων μεταξύ ατόμων και κοινωνικών ομάδων. 

Ανεξάρτητα από τον τρόπο με τον οποίο η θρησκευτική διάσταση της ζωής αντικατοπτρίζεται στον κοινωνικό χώρο, πρέπει να έχουμε υπόψη μας, ότι η φθορά του πολιτικού ρόλου των θρησκειών, δε σημαίνει και το τέλος της προσωπικής και κοινωνικής έκφρασης των θρησκευτικών πιστεύω. Αν και δεν καθορίζουν πλέον τον τρόπο λειτουργίας των κρατών, αναμφίβολα εξακολουθούν να παίζουν αποφασιστικό ρόλο, που δεν περιορίζεται στην ιδιωτική σφαίρα. 

2. Ηθικές, θρησκευτικές και φιλοσοφικές πεποιθήσεις έξω από τη ιδιωτική σφαίρα. 

Δύο παράγοντες που έχουν τροφοδοτήσει τη διαδικασία της εκκοσμίκευσης τις τελευταίες δεκαετίες είναι η φθορά της πολιτικής δύναμης των παραδοσιακών θρησκειών και η μείωση της απήχησης της θρησκείας στα δημόσια πράγματα. Η θρησκεία έχει ασφαλώς επιβιώσει, αλλά τείνει να αποσυρθεί στην ιδιωτική σφαίρα. Κάποιες θεωρητικές προσεγγίσεις της εκκοσμίκευσης έχουν οδηγήσει σε απλουστευτικές ερμηνείες για τη θέση της θρησκείας στις σύγχρονες κοινωνίες, καθώς εξισώνουν τη μείωση των παραδοσιακών θεσμών με το «τέλος της θρησκείας». Παρά ταύτα, η νεωτερική πρόταση -που προέρχεται από τον Διαφωτισμό- περί του ασύμβατου της υπέρλογης φύσης των θρησκειών και της επιστημονικής λογικής, που  υποτιθέμενα κυβερνά τις σύγχρονες κοινωνίες, πρέπει να επαναξιολογηθεί, ώστε να ληφθούν υπόψη οι πολλοί τύποι θρησκευτικής πρακτικής που εξακολουθούν να λειτουργούν στην κοινωνία. Σε ορισμένες περιπτώσεις, η θρησκεία γίνεται όχημα κριτικής του σύγχρονου τρόπου ζωής, και ιδιαίτερα στα σημεία που ο τρόπος αυτός υστερεί: υπέρμετρος ατομικισμός με επιπτώσεις στην αίσθηση της κοινότητας, έλλειψη νοήματος, πολιτισμικός αποχρωματισμός που συνοδεύει την παγκοσμιοποίηση, φθορά στα ηθικά θεμέλια των κοινωνιών μας.

Όσο η θρησκεία τείνει να γίνει στοιχείο της ατομικής συνείδησης,  τα κοινωνικά στοιχεία στη ζωή μας γίνονται ολοένα και περισσότερο εξατομικευμένα. Αυτό όμως, δεν υποδηλώνει πως η θρησκεία περιορίζεται αποκλειστικά στην ατομική σφαίρα και παύει να σχετίζεται με την δημόσια δραστηριότητα. Στη βάση των κινήτρων και στη φύση των κοινωνικών δραστηριοτήτων υποκρύπτονται ηθικές και θρησκευτικές πεποιθήσεις. Είναι απλά εκτός πραγματικότητος η άποψη ότι βαθιά βιωμένες πεποιθήσεις σχετίζονται αποκλειστικά με την ιδιωτική ζωή κάποιου, ενώ η δημόσια σφαίρα γίνεται πεδίο ανταλλαγών που βασίζονται σε κοινές αξίες και αρχές. Τα άτομα δρουν, αλληλογνωρίζονται κοινωνικά και υιοθετούν πολιτικές θέσεις που προσιδιάζουν στις αξίες και τα πιστεύω τους, είτε είναι θρησκευτικά, είτε φιλοσοφικά. Εξ άλλου, οι ηθικές και θρησκευτικές διαφορές έρχονται στο προσκήνιο τότε ακριβώς, όταν συγκρούονται με τις αξίες των άλλων, στην πολιτική σφαίρα.

Η εμπειρία δείχνει πως η κοινωνική συνοχή έχει ελάχιστες πιθανότητες να αναπτυχθεί, αν οι κοινωνικές αλληλεπιδράσεις αφεθούν στην αυτόβουλη εξουσία των δυναμικών σχέσεων ή εάν υποτεθεί ότι τα άτομα γνωρίζουν αυτόματα τον τρόπο να συνυπάρχουν ειρηνικά με εκείνους που έχουν διαφορετικές πεποιθήσεις. Η ανεκτικότητα και η κατανόηση είναι ιδιότητες που πρέπει να διδαχθούν. Γι’ αυτό οι χώρες ενδιαφέρονται να μορφώσουν τους νέους -οι περισσότεροι από τους οποίους πρόκειται να συμβιώσουν σε ένα δεδομένο πολιτικό περιβάλλον- με (ή παρά) τις διαφορετικές τους θρησκευτικές ή ηθικές απόψεις. Αυτός είναι ο τρόπος με τον οποίο πρέπει ληφθεί υπόψη η θρησκευτική διάσταση στη διαπολιτισμική εκπαίδευση. 

3. Εκφράσεις της θρησκευτικής ετερότητας στο σχολείο 

Το σχολείο είναι αναμφίβολα ένα από τα πρώτα μέρη όπου τα παιδιά βρίσκονται σε καθημερινή επαφή με αξίες και κοσμοαντιλήψεις που διαμορφώνουν ατομικές ταυτότητες. Ανεξάρτητα από το αν τα σχολεία είναι κοσμικά, ομολογιακά ή θρησκευτικά, έχουν κοινά χαρακτηριστικά: κατ’ αρχάς, δεν υπάρχει πραγματικά ομοιογενής ομάδα μαθητών, ακόμα και μέσα στην ίδια θρησκευτική παράδοση, αφού οι θρησκευτικές πρακτικές και τα πιστεύω, διαφέρουν από οικογένεια σε οικογένεια, και από άτομο σε άτομο’ κατά δεύτερον, στη σύγχρονη εποχή, υπάρχουν διαφορετικοί τρόποι αντίληψης των στοιχείων που συγκροτούν μια «καλή» ζωή, και οι πεποιθήσεις αυτές απορρέουν από διάφορες θρησκευτικές και μη αντιλήψεις’ και κατά τρίτον, τα παιδιά δεν αφήνουν τις αξίες και τις βαθιά βιωμένες πεποιθήσεις τους έξω από την τάξη. Ούτε από τα παιδιά, ούτε από τους ενήλικους θα μπορούσε να ζητήσει κάποιος να εγκαταλείψουν ένα μεγάλο μέρος της ταυτότητάς τους, με σκοπό να δημιουργήσουν μια σχέση με άλλους. 

Αναπόφευκτα, λοιπόν, η θρησκευτική διάσταση της ανθρώπινης εμπειρίας σχετίζεται με τη διαπολιτισμική εκπαίδευση, καθώς η διάσταση αυτή, αποτελεί θεμελιώδες τμήμα του πολιτισμού και της ταυτότητας ενός μεγάλου αριθμού ανθρώπων. Φυσικά, οι αξίες στις οποίες εδράζει η ταυτότητα και οι ηθικές επιλογές, μπορεί να προκύπτουν από φιλοσοφικές, ανθρωπιστικές ή αγνωστικιστικές πεποιθήσεις. Κατά συνέπεια, ο όρος «θρησκευτική διάσταση» της διαπολιτισμικής εκπαίδευσης δε χρησιμοποιείται αναφορικά με κάποιον τύπο θρησκευτικής εκπαίδευσης, αλλά στοχεύει κατά κύριο λόγο να ενισχύσει την συναντίληψη, το σεβασμό και τη γνώση της συμβίωσης, ώστε να προάγει την κοινωνική συνοχή και τη συμμετοχική αντίληψη όλων, σε ένα δημοκρατικό περιβάλλον, στο οποίο κάθε πρόσωπο αισθάνεται ισότιμα αποδεκτό, ως προς τα δικαιώματα και την αξιοπρέπειά του. 

Σε κάθε σχολείο, ανεξάρτητα από τον τύπο του, υπάρχουν εκδηλώσεις θρησκευτικής ετερότητας. Αρκεί κάποιος να αναλογισθεί τους μαθητές που φορούν χαρακτηριστικά θρησκευτικά σύμβολα ή που έχουν ιδιαίτερες απαιτήσεις (διατροφικές ή άλλες) εξ αιτίας του τυπικού κάποιων θρησκευτικών ομάδων. Όμως, η θρησκευτική διάσταση υπερβαίνει τα εμφανή αυτά σημεία, και προχωρεί στην καρδιά των πεποιθήσεων και των αξιών που προσδιορίζουν τις ατομικές και ομαδικές ταυτότητες. 

Ο συνυπολογισμός της θρησκευτικής διάστασης στη διαπολιτισμική εκπαίδευση μπορεί να παρουσιαστεί περιληπτικά ως εξής: η διαπολιτισμική εκπαίδευση θα πρέπει να διασφαλίσει ότι διαπλάθει τους νέους με την ικανότητα να κατανοούν φαινόμενα πίστης αλλά και της έλλειψής της, όπως επίσης με την ικανότητα να εκφράζουν την άποψή τους για τις διαφορετικές κοσμοαντιλήψεις που υπάρχουν στις πλουραλιστικές κοινωνίες. Σχετίζεται με τα βασικά ενδιαφέροντα των παιδιών. Τα ενδιαφέροντα αυτά, δεν καλύπτουν μόνο ζητήματα που αφορούν γενικές γνωστικές δεξιότητες, αλλά επιπρόσθετα, το δικαίωμα κάθε παιδιού να προετοιμαστεί κατάλληλα για τη ζωή, να γίνει συμμετοχικός πολίτης , πλήρες μέλος της δημοκρατίας. Μια τέτοια εκπαίδευση απαιτείται να αναπτύξει την ατομική αυτονομία και το κριτικό πνεύμα, την ανεκτικότητα, ανοιχτωσύνη στην ετερότητα και την αίσθηση του «ανήκειν» στην κοινωνία ως σύνολο. Θα πρέπει επίσης να αναπτύξει μια αίσθηση εμπιστοσύνης, που να συνέχει τα μέλη της κοινωνίας, παρά τις ηθικές και θρησκευτικές τους διαφορές και διαφωνίες. Αυτή η προσέγγιση της εκπαίδευσης, είναι δυνατόν να ξενίσει κάποιους γονείς και εκπαιδευτικούς. Για παράδειγμα, η ανεξαρτησία και το κριτικό πνεύμα είναι δυνατόν να προσβάλει τις ευαισθησίες εκείνων των πιστών που δεν ενθαρρύνουν τέτοιου είδους πρωτοβουλίες, ή εκπαιδευτικών που δυσκολεύονται να λαμβάνουν υπόψη τους τα πιστεύω των άλλων, αφού τα θεωρούν καθαρά ατομικό ζήτημα. Παρ’ όλα αυτά, πιστεύουμε ότι οι αρχές και οι προσεγγίσεις του παρόντος Οδηγού, θα βοηθήσουν στην υπέρβαση τέτοιων δυσκολιών και θα ενισχύσουν έναν καρποφόρο διάλογο ανάμεσα στους διαφορετικούς εταίρους που εμπλέκονται στην εκπαίδευση των νέων.

4. Παιδεία δημοκρατίας, ανθρώπινα δικαιώματα και θρησκευτική ετερότητα 

Κάθε δημοκρατικό κράτος, ακόμα και σε κοινωνίες με υψηλό βαθμό εκκοσμίκευσης, είναι υποχρεωμένο να παίρνει θέση έναντι της θρησκευτικής ετερότητας. Είναι υποχρεωμένο να διαχειριστεί τις σχέσεις του με τις κοινότητες της κυρίαρχης θρησκείας, που έχουν διαμορφώσει διαμέσου των αιώνων κοινωνική, ηθική ή και πολιτική ζωή. Πρέπει στη συνέχεια να δώσει προσοχή στις μειονοτικές ομάδες που άγχονται να συντηρήσουν τις παραδόσεις τους. Πρέπει επίσης να αντιμετωπίσει κατάλληλα την ετερότητα των πολλών και ποικίλλων ομάδων ή τις ατομικές απαιτήσεις που σχετίζονται με τη δημόσια έκφραση της ελευθερίας συνείδησης και θρησκείας.

Την ίδια ώρα, σε όλες τις κοινωνίες, παρατηρείται μια αισθητή αύξηση στη συνειδητοποίηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Οι διεθνείς οργανισμοί ασκούν ολοένα και μεγαλύτερη πίεση στα κράτη, ώστε να διασφαλίσουν την υποστήριξη των θεμελιωδών δικαιωμάτων. Επιπρόσθετα, οι άνθρωποι δεν ευτυχούν όταν τα δικαιώματά τους υπάρχουν μόνο στα χαρτιά’’ θέλουν τα δικαιώματά τους να γίνουν πράξη. Η έγνοια για τα θεμελιώδη δικαιώματα (ελευθερία συνείδησης και θρησκείας, ελευθερία έκφρασης, ισότητα όλων, κ.λπ) συνδέεται στενά με την έννοια της κοινωνικής συνείδησης που απαιτεί από τα κράτη να κάνουν τα απαραίτητα βήματα, ώστε να εξασφαλίσουν ότι κάθε πολίτης αισθάνεται πως η αξιοπρέπειά του είναι σεβαστή και πως προωθείται η κοινωνική ενσωμάτωση και η συμμετοχικότητα.

Απαιτείται από τα δημοκρατικά κράτη να εγγυώνται το ύψιστο εκπαιδευτικό συμφέρον των νέων, το οποίο έχουμε ήδη περιληπτικά παρουσιάσει. Το δικαίωμα του παιδιού να είναι πλήρως προετοιμασμένο να ζήσει ως πολίτης σε μια δημοκρατική και πλουραλιστική κοινωνία, αποτελεί νευραλγική διάσταση της εκπαίδευσης. Οι πολίτες, εξάλλου, πρέπει να «συμβιώσουν» παρά τις ηθικές και θρησκευτικές τους διαφορές. Η εκπαίδευση θα πρέπει να εστιάσει στο να αναπτύξει ικανότητες και στάσεις οι οποίες, κατά κάποιον τρόπο αποτελούν τα εργαλεία ώστε να γίνει κάποιος ενεργός πολίτης. Τα κράτη χρειάζεται να ενθαρρύνουν ακόμη περισσότερο την διαπολιτισμική αλληλοκατανόηση και την ανεκτικότητα. Πώς μπορεί να συνεισφέρει η διαπολιτισμική εκπαίδευση σ’ αυτόν τον στόχο; 

5. Οι στόχοι της θρησκευτικής διάστασης της διαπολιτισμικής εκπαίδευσης. 

Έχοντας κατά νουν τη φύση των βαθιά βιωμένων πεποιθήσεων που προσδιορίζουν τις ατομικές αξίες και την ταυτότητα, με ποιο τρόπο μπορεί η διαπολιτισμική εκπαίδευση να εμπεριέχει τη θρησκευτική διάσταση, ώστε να ενισχύσει την κατανόηση, τη συμβίωση, την ένταξη και τη συμμετοχικότητα; Κατά την άποψή μας, υπάρχουν τρεις βασικοί στόχοι της θρησκευτικής διάστασης της διαπολιτισμικής εκπαίδευσης. Οι στόχοι αυτοί αφορούν τις αρχές της ανεκτικότητας, της αμοιβαιότητας και της ενεργού συμμετοχής στα κοινά, και στηρίζονται σε μια μεγάλη ποικιλία εκπαιδευτικών δραστηριοτήτων και μαθησιακών προσεγγίσεων. 

5.1. Ανεκτικότητα    

Έχουν γραφεί πολλά για την ανεκτικότητα. Περιληπτικά, η ανεκτικότητα θεωρείται «ήπια» ή «ισχυρή». Στην ήπιά της έννοια, εξομοιώνεται απλά με την υπομονετικότητα, την ανοχή από απόσταση, του γεγονότος ότι οι άλλοι είναι δυνατόν να ζήσουν όπως επιθυμούν, αν και μπορεί να μη μοιράζονται τις αξίες μας ή, ακόμη, να μη μετέχουν στην ίδια πολιτισμική ή θρησκευτική ομάδα. Υπ’ αυτή την έννοια, η ανεκτικότητα επιτρέπει μια (τρόπος του λέγειν) παθητική ειρηνοποιό κοινωνική διαδικασία, αλλά όχι απαραίτητα και τον σεβασμό στη διαφορά και την ικανότητα να συνομιλεί κάποιος με όσους διαφέρουν απ’ αυτόν στη δημόσια ζωή. Μπορούμε να ζήσουμε πλάι-πλάι, και να έχουμε επαφή με άλλους, χωρίς όμως να μοιραζόμαστε κάτι με αυτούς. Ο λόγος για τον οποίο, γενικά, οι άνθρωποι ενδέχεται να μην παρεμποδίζουν την ελευθερία όποιων υιοθετούν διαφορετικές αξίες και τρόπους ζωής από τις δικές τους, είναι, ότι το κράτος «επιβάλλει» την ανεκτικότητα αυτής της μορφής με νομικούς φραγμούς.

Στην ισχυρή της έννοια, η ανεκτικότητα προχωρεί πέρα από την παθητική παραδοχή ότι οι άλλοι δικαιούνται την ίδια ελευθερία που απολαμβάνουμε όπως μας έχει εκχωρηθεί από την κρατική αρχή.  Υποστηρίζει πως μπορεί να θεωρούμε ότι οι πεποιθήσεις μας είναι αληθινές, καλές και έγκυρες για μας, όμως και οι αντίστοιχες των άλλων είναι εξίσου καλές και έγκυρες στα μάτια τους και πως δεν είναι δουλειά μας να κρίνουμε τις δικές τους πεποιθήσεις για το τι συνιστά μια «καλή ζωή». Πρόκειται για μια μακρά και σταδιακή διαδικασία μάθησης, ιδιαίτερα όταν αφορά σε θρησκευτικές πεποιθήσεις που βασίζονται σε απολυτότητες και όχι σε κάποια κοινωνική συναίνεση που είναι πάντοτε ανοιχτή σε αναθεωρήσεις και επαναξιολόγηση. Τα παιδιά δεν μπορούν να μάθουν την ανεκτικότητα στην ισχυρή της έννοια, αν δεν εκτεθούν σε απόψεις που είναι διαφορετικές από εκείνες που έμαθαν στην την οικογένεια ή τη θρησκευτική ομάδα που ανήκουν.

Ο σκοπός αυτός υποδιαιρείται σε δύο αντικειμενικούς στόχους. Ο πρώτος αφορά στη συνειδητοποίηση ότι υπάρχουν διάφορες εναλλακτικές δυνατότητες ζωής, όχι μόνο για να βελτιώσουν τον γενικό πολιτισμό κάποιου, αλλά επίσης για να τον μεταδώσουν τον σεβασμό προς τους άλλους. Η ηθική και θρησκευτική ετερότητα αποτελεί αναντίρρητα μια κοινωνιολογική μεταβλητή, και άρα είναι απαραίτητο να γνωστοποιούνται τα συστατικά στοιχεία του κοινωνικού τοπίου, που δεν είναι πια ομοιογενή (αν και στην πράξη ποτέ δεν υπήρξαν εντελώς ομοιογενή). Όμως, για να ενισχυθεί η διαπολιτισμική αντίληψη, δεν αρκεί να διδάσκονται τα παιδιά την πολλαπλότητα των πιστεύω και των θρησκευτικών που υπάρχουν. Η συνειδητοποίηση ότι υπάρχουν και άλλα πιστεύω, δεν οδηγεί απαραίτητα στην ανεκτικότητα. Αν μάλιστα, η προσοχή εστιαστεί στη μεγάλη ποικιλότητα των διαφορετικών ηθικών και θρησκευτικών πεποιθήσεων, ελλοχεύει ο κίνδυνος να οξυνθεί ο διχασμός,. Η συναίσθηση, λοιπόν, ότι υπάρχουν διαφορετικές ηθικές και θρησκευτικές πεποιθήσεις, αν και είναι απαραίτητη, πρέπει να τεθεί στην υπηρεσία ενός δεύτερου στόχου: να υπάρχει σεβασμός προς τους άλλους, ως έχοντες ισότιμη αξιοπρέπεια. Με όρους διαπολιτισμικής εκπαίδευσης, ο σεβασμός στη διαφορετικότητα των άλλων προχωρεί πολύ πέρα από μια απλή συνειδητοποίηση. Αποτελεί απαραίτητα στοιχείο ανάπτυξης, στάση σεβασμού για τους άλλους, δίνοντάς τους τη δυνατότητα να αισθάνονται αποδεκτοί, όπως κι αν είναι. Προϋποθέτει επίσης το να μάθει κάποιος να ζει, χωρίς να αισθάνεται ότι κινδυνεύει επειδή ο άλλος είναι διαφορετικός. Ο στόχος είναι να προωθήσουμε την ικανότητα να κατανοεί κάποιος τις απόψεις των ανθρώπων που έχουν διαφορετικές θρησκευτικές ή φιλοσοφικές πεποιθήσεις. 

Η αναβαθμισμένη επίγνωση της θρησκευτικής διάστασης θα πρέπει να έχει ως στόχο να εξασφαλίσει ότι κάθε παιδί, σε όποιο βαθμό κι αν ταυτίζεται με μια συγκεκριμένη θρησκευτική ομάδα, είναι ικανό να αποκτήσει μια θετική αίσθηση ταυτότητας, χωρίς τον φόβο ότι θα κριθεί από τους άλλους. Όσο περισσότερο μια ομάδα αισθάνεται ότι βρίσκεται στο κοινωνικό περιθώριο, λόγω των πεποιθήσεων της ή του τρόπου που εκφράζονται οι πεποιθήσεις της δημόσια, τόσο συχνότερα καταφεύγει σε επιθετικές ή εσωστρεφείς αμυντικές στρατηγικές, εις βάρος της συμμετοχής στα κοινά. Το ίδιο ισχύει για εκείνους που ανήκουν στην πλειοψηφική ομάδα της κοινότητας: μαθαίνοντας να παραδέχονται τους άλλους, δεν αναπτύσσουν τα «ανακλαστικά της πλειοψηφίας», στα οποία είναι εύκολο να ενδώσουν, με αποτέλεσμα ο φόβος της διαφοράς να δημιουργήσει σημαντικές διακρίσεις. 

5.2. Αμοιβαιότητα 

Η ικανότητα να σκέπτεται κάποιος με όρους αμοιβαιότητας, είναι κοινωνική ικανότητα, που περιέχει την ετοιμότητα να αναγνωρίσει ή να παραδεχθεί κάποιος στους άλλους  όσα θα ήθελε να αναγνωρίζουν και να παραδέχονται γι’ αυτόν και να μην προσβάλλει τους άλλους για θέματα που δεν θα ήθελε να τον προσβάλλουν (η ίδια αρχή ισχύει για κάποιο παιδί που δεν πιστεύει έναντι κάποιου που είναι αφοσιωμένος πιστός). Η αρχή αυτή οδηγεί στην ηθική των κοινωνικών σχέσεων. Η εκπαίδευση θα πρέπει να βοηθά τους νέους να αναπτύξουν την ικανότητα να διακρίνουν ανάμεσα στην νομιμότητα των πεποιθήσεών τους περί καλού και τη στάση τους προς εκείνους που δεν έχουν την ίδια οπτική. Οι νέοι θα πρέπει να έχουν την ικανότητα να προσδιορίζουν τι μπορούν να περιμένουν από άλλους με τους οποίους δεν μοιράζονται τις ίδιες αξίες και πεποιθήσεις. Εν τέλει, αυτό θα πρέπει να ενθαρρύνει τους πολίτες να αισθάνονται ικανοί να μετέχουν στον δημόσιο διάλογο στηριγμένοι στις θρησκευτικές τους πεποιθήσεις και μια τέτοια παρουσία να έγκριτη κρίνεται ως έγκυρη στα μάτια των άλλων. Καθώς η αμοιβαιότητα δεν είναι δυνατόν να ορισθεί με νόμους ή κανονισμούς, προϋποθέτει μια εκπαιδευτική διαδικασία. 

Εφόσον τα παιδιά είναι σπάνιο να λάβουν μέρος σε έναν δημόσιο διάλογο, η ετοιμότητά τους για κάτι τέτοιο αποκτάται μέσω μιας αργής διαδικασίας εκπαίδευσης και κοινωνικοποίησης. Πράγματι, η διαδικασία αυτή αρχίζει σε πολύ μικρή ηλικία στον χώρο του σχολείου, αφού, εκτός από το σπίτι, το σχολείο είναι ένα από τα πρώτα περιβάλλοντα όπου χρειάζεται να ενεργοποιηθεί η αποδοχή του διαφορετικού και ο σεβασμός για τους άλλους, και όπου η παραμικρή παράκαμψη από το «νορμάλ» μπορεί εύκολα να περιθωριοποιήσει ένα παιδί ως προς τους συμμαθητές του. 

5.3. Κοινωνική συνυπευθυνότητα 

Τα ιδιαίτερα γνωρίσματα του χαρακτήρα, που δίνουν τη δυνατότητα να εκδηλώσει κάποιος σεβασμό για τους άλλους και να αντιληφθεί τις κοινωνικές του σχέσεις με όρους αμοιβαιότητας, αντικατοπτρίζονται στη δημόσια παρουσία με μια ικανότητα που θα μπορούσε να ορισθεί ως αίσθηση κοινωνικής συνυπευθυνότητας. Η πρώτη σημασία της αντίληψης αυτής, σχετίζεται με μία στάση του πολίτη στη δημόσια ζωή. Δεν αναφέρεται σε κάποιο κανονιστικό ιδεώδες, αλλά σε έναν τρόπο συνύπαρξης που προκαλεί σεβασμό αμοιβαιότητα. Και τα δύο προϋποθέτουν την ικανότητα να εκφράζει κάποιος δημόσια τις πεποιθήσεις του με μετριοπάθεια. Με την κυριολεκτική της σημασία, αυτή των λεξικών, η ικανότητα του έκφρασης των πεποιθήσεων σημαίνει την ικανότητα να εστιάζει κάποιος τη σκέψη του στην ίδια τη σκέψη. Προϋποθέτει την ικανότητα να αποστασιοποιείται από τις πεποιθήσεις και τα πιστεύω του. Πολλές συγκρούσεις προκαλούνται από την τυφλή προσκόλληση σε απόλυτες πεποιθήσεις. Σε σχέση με τη θρησκευτική διάσταση, ποια ακριβώς είναι η αίσθηση της κοινωνικής συνυπευθυνότητας; Ποια κριτήρια θα μας οδηγούσαν στον ορισμό που δώσαμε; Καθώς η αναγνώριση της ελευθερίας συνείδησης, θρησκείας και έκφρασης συνοδεύεται πάντοτε από συγκεκριμένα όρια, η απόλυτη φύση των θρησκευτικών διακηρύξεων μπορεί να αποτελέσει εμπόδιο στον σεβασμό προς τους άλλους και να οδηγήσει στην άνιση μεταχείριση όσων δεν μοιράζονται την ίδια πίστη. 

α. Η ικανότητα της υποχώρησης 

Η ικανότητα της υποχώρησης, όσον αφορά στις ηθικές και θρησκευτικές πεποιθήσεις, δε σημαίνει την άρνησή τους, ούτε εξομοιώνεται με συγκρητιστική στάση. Ούτε, επίσης σχετίζεται με την απαίτηση τα παιδιά να κρίνουν τα πιστεύω που προσυπογράφουν οι οικογένειές τους. Η ικανότητα της έκφρασης γνώμης δεν θα πρέπει να συγχέεται με μια ριζική κριτική των παραδοσιακών θεσμών, ούτε με μια ανεπιφύλακτη επιθυμία κατεδάφισης των θεμελίων στις οποίες στηρίζεται η ταυτότητα. Το ξερίζωμα πολιτισμών, ασφαλώς και δεν αποτελεί επιθυμητό στόχο. Αφού η επιδεξιότητα της έκφρασης γνώμης απαιτεί να είναι κάποιος ικανός να αποστασιοποιείται από τις αξίες και τα πιστεύω του, ο αντικειμενικός της στόχος δεν είναι η πολιτιστική αποδυνάμωση, αλλά μάλλον η ανάπτυξη μιας γνωστικής δεξιότητας -που συνάδει με τους στόχους της διαπολιτισμικής εκπαίδευσης- με άλλα λόγια τη ικανότητα μιας ανοιχτωσύνης προς τους άλλους που να προϋποθέτει την αξιοπρέπειά τους.

Είναι φυσικό, τα παιδιά να μυούνται στα παραδοσιακά πιστεύω της ομάδας στην οποία ανήκουν, στην οικογένεια, ή για παράδειγμα όταν πηγαίνουν στην εκκλησία, στο τζαμί ή σε κάθε άλλο τόπο λατρείας. Στο σχολείο, όμως, δεν είναι παράλογο να προσδοκούμε ότι τα παιδιά θα αναπτύξουν μια δεξιότητα αποστασιοποίησης, απλά με το να συνειδητοποιήσουν ότι ο προσδιορισμός της ταυτότητάς τους έχει νόημα για αυτά τα ίδια και για τα παιδιά που έχουν τις ίδιες απόψεις ενώ άλλα παιδιά, νομιμοποιούνται να έχουν άλλα πιστεύω η να πιστεύουν με άλλο τρόπο. Χωρίς τη δεξιότητα της αποστασιοποίησης, ούτε τα παιδιά, ούτε οι ενήλικοι, μπορούν να καταλάβουν, πώς γίνεται, διαφορετικές απόλυτες δηλώσεις, να είναι εξίσου νόμιμες. Η δεξιότητα της αποστασιοποίησης, εισάγει ξεκάθαρα κάποια σχετικότητα όσον αφορά τις ηθικές και θρησκευτικές επιλογές, όμως, αυτή η σχετικότητα δεν θα πρέπει να συγχέεται με συγκρητισμό. Καθώς ο συγκρητισμός τείνει να μειώσει τις ηθικές προτιμήσεις στο ίδιο επίπεδο, θεωρώντας ότι έχουν ίση αξία, η αίσθηση της σχετικότητας απλώς παρακινεί κάποιον να παραδεχθεί ότι οι πεποιθήσεις είναι πάντοτε έγκυρες, για κάποια συγκεκριμένη σκοπιά, στην περίπτωσή μας την σκοπιά της κοινότητας που τις δέχεται. 

Πρόκειται για μια σταδιακή διαδικασία μάθησης, που είναι αναμφίβολα ευκολότερη σε παιδιά παρά σε ενήλικες. Για μια ακόμη φορά, είναι ανάγκη να δοθεί στο σχολείο ένας ρόλος που διαφέρει, και παράλληλα συμπληρώνει, από τον ρόλο της οικογένειας και των θρησκευτικών οργανισμών. Έτι περισσότερο, η αποστασιοποίηση από τις θρησκευτικές πεποιθήσεις, δεν είναι, σε γενικές γραμμές, προσβλητική για τα παιδιά και τους γονείς, αφού δεν είναι, για να ακριβολογούμε, κριτική από τη φύση της, αλλά μάλλον πρωταρχικά γνωστική. 

β. Μετριοπάθεια στη δημόσια έκφραση της ταυτότητας 

Η δεύτερη πολιτική ικανότητα, της μετριοπάθειας, σχετίζεται με τη δημόσια παραδοχή της ταυτότητας και των πεποιθήσεων. Το να είναι κάποιος μετριοπαθής δε σημαίνει ότι περιορίζει ή αποκρύπτει τη θρησκευτική του ταυτότητα, αλλά μάλλον ότι να την εκφράζει με τρόπο που δεν εμποδίζει τον αμοιβαίο σεβασμό και τον συμμερισμό των άλλων. Όπως σημειώθηκε παραπάνω, η μετριοπάθεια υπερβαίνει την αφετηρία της ανεκτικότητας στην «ασθενή μορφή». 

Κάποιες ισχυρές και «αποκλειστικές» μορφές διακηρύξεων μπορεί να έχουν θέση μέσα στην οικογένεια, τον κύκλο ή την ομάδα στην οποία ανήκει κάποιος, αλλά στο βαθμό που μπορεί να προκαλέσουν διακρίσεις και άδικη μεταχείριση των άλλων, μετριοπάθεια είναι το να υιοθετήσει κάποιος έναν τρόπον τινά εσωτερικό «κώδικα δημόσιου βίου» ώστε να μπορέσει να θεμελιώσει σχέσεις πλήρεις σεβασμού και συνεργατικότητας. Η δεξιότητα αυτή, δεν αφορά μόνο εκείνους που ανήκουν σε μειονοτικές ομάδες οπότε οι θρησκευτικές πεποιθήσεις τους καθορίζουν σε μεγάλο βαθμό την κοινωνική τους ταυτότητα και παίζουν μείζονα ρόλο στις ηθικές τους επιλογές. Αφορά επίσης στις πλειοψηφούσες ομάδες, οι οποίες, ακόμα και σε ένα εκκοσμικευμένο κράτος, συχνά αναπτύσσουν συγκεκριμένες προσδοκίες για τους συμπολιτες τους που έχουν διαφορετικό προφίλ. Οι προσδοκίες αυτές έχουν την τάση να θέλουν να εξασφαλίσουν ότι η συμπεριφορά των «διαφορετικών» στο δημόσιο βίο είναι σύμφωνη με τους γενικούς και συχνά αυτονόητους κανόνες της πλειοψηφίας. 

Και πάλι, η μετριοπάθεια δεν αναπτύσσεται αυθόρμητα στη φάση της ενηλικίωσης. Πρέπει να διδαχθεί ως ζωτικό μέρος των στόχων της διαπολιτισμικής εκπαίδευσης. Τα σχολεία πρέπει να αναζητήσουν τρόπους ώστε να εξάψουν στους νέους τον αλληλοσεβασμό, ούτως ώστε όλοι να μπορούν να ζήσουν βάσει των πεποιθήσεών τους, και την ίδια στιγμή να συνειδητοποιούν ότι πρέπει να θέσουν συγκεκριμένα όρια στην έκφραση των πεποιθήσεών τους όταν σχετίζονται με τους άλλους. Για να γίνει αυτό δυνατόν πρέπει να τεθούν σε εφαρμογή τα κριτήρια που αναφέρθηκαν παραπάνω: μόλις τα παιδιά αποκτήσουν εμπιστοσύνη ότι οι ιδιαίτερες ταυτότητές τους αναγνωρίζονται ως νόμιμες στο χώρο του σχολείου και όταν έχουν πρόσβαση, μέσω της διαδικασίας της μάθησης, στα εργαλεία που χρειάζονται ώστε να αναπτύξουν δεξιοτεχνίες στη σκέψη τους, τότε η μετριοπάθεια δεν θα θεωρηθεί αυτοαναίρεση, αλλά τρόπος σχέσης με τους άλλους που δεν μοιράζονται τις ίδιες πεποιθήσεις. 

6. Η θρησκευτική διάσταση της εκκοσμικευμένης κοινωνίας 

Είναι η μελέτη της θρησκευτικής διάστασης της διαπολιτισμικής εκπαίδευσης συμβατή με την εκκοσμικευμένη φύση πολλών δημόσιων ιδρυμάτων, με την πολιτική ουδετερότητα ή ακόμα με τον γενικά υψηλό βαθμό εκκοσμίκευσης της εκπαίδευσης;

Κατ’ αρχάς, οι δημοκρατίες -σε ποικίλο βαθμό και με διαφορετικό τρόπο- είναι κατά κύριο λόγο εκκοσμικευμένες κοινωνίες. Μια τέτοια παραδοχή, όμως, πρέπει να επεξηγηθεί. Για παράδειγμα, ο Γαλλικός τύπος εκκοσμίκευσης (laïcité) αντιπροσωπεύει έναν τρόπο διαχείρισης των σχέσεων εκκλησίας και κράτους, αλλά η υποδομή των σχετικών πολιτικών και νομικών αρχών, βρίσκονται σε άλλα δημοκρατικά πλαίσια. Δεν υπάρχει «καθαρή εκκοσμίκευση» ούτε θα ήταν επιθυμητή μια καθαρά εκκοσμικευμένη κοινωνία. Με δεδομένη την πολυπλοκότητα των σημερινών κοινωνιών και των μοντέλων που ισχύουν στις σχέσεις εκκλησίας – κράτους, όπως έχουν διαμορφωθεί από τις εθνικές παραδόσεις, οι πολιτικοί και νομικοί οργανισμοί χρειάζεται να υιοθετήσουν μια προοδευτική στάση έναντι της θρησκείας, που επίσης εξελίσσεται. Ένας τέτοια προσαρμογή του πλουραλισμού, προϋποθέτει, από πλευράς των δημοκρατιών, την ικανότητα να συνδυάζουν την ιδέα του πολιτισμικού, ιστορικά ξεχωριστού έθνους με την ιδέα του κοινωνικού, πολυεθνικού έθνους. Πολιτική ουδετερότητα δεν σημαίνει ότι το κράτος πρέπει να αγνοήσει ότι οι πολίτες προσαρμόζουν τις κοινωνικές και πολιτικές τους πράξεις στα πιστεύω τους. Σημαίνει όμως, ότι το κράτος θα πρέπει να περιφρουρεί με σχολαστικότητα την ελευθερία συνείδησης και θρησκείας στους πολίτες του και να διασφαλίζει ότι δεν αντιμετωπίζει κάποια θρησκευτική μειονεκτικά η πλεονεκτικά. 

Η εκκοσμίκευση είναι μια διαδικασία που πρέπει να κάνει χώρο σε μια ευρεία σειρά ζητημάτων που έχει προκαλέσει η πολιτισμική και θρησκευτική ετερότητα. Η εκκοσμίκευση δεν αποτελεί κίνδυνο για τη θρησκεία και η θρησκεία δεν είναι πλέον κίνδυνος για την εκκοσμίκευση. Παρ’ όλα αυτά, υπάρχει πάντα ο κίνδυνος η θρησκευτική διάσταση στη διαπολιτισμικη εκπαίδευση να προσβάλει τις ευαισθησίες πιστών και μη πιστών: των μεν πρώτων, επειδή φοβούνται ότι οι πεποιθήσεις τους θα ευτελιστούν και θα σχετικοποιηθούν, και των δεύτερων, επειδή φοβούνται ότι θα δεχθούν συγκαλυμμένο προσηλυτισμό ή ότι θα δοθεί μεγαλύτερη έμφαση στην ανθρώπινη ευπιστία. Εξάλλου, σε κάποιες χώρες, η θρησκευτικότητα θεωρείται, ιστορικά, ότι ανήκει αποκλειστικά στην ατομική σφαίρα (π.χ. την οικογένεια, την εκκλησιαστική κοινότητα ή τη θρησκευτική διδασκαλία στα ομολογιακά σχολεία). 

Όποια μορφή κι αν παίρνει το εκκοσμικευμένο σύστημα ή ο κανόνας δικαίου, σε όποιο εθνικό περιβάλλον, η πολιτική ουδετερότητα είναι υποχρεωμένη να βρει τρόπους να ενσωματώσει την ετερότητα, τον σεβασμό προς τις πολιτισμικές παραδόσεις καθώς και τον διάλογο μεταξύ ανθρώπων, με τον προσήκοντα σεβασμό στα θεμελιώδη δικαιώματα. Αυτό αφορά στην ικανότητά μας να συμβιώσουμε. Οι κοσμικές και εκκοσμικευμένες κοινωνίες θα πρέπει να προσφέρουν ένα πλαίσιο που να επιτρέπει την αναγνώριση της ετερότητας σε μια κοινωνία με ισότιμους πολίτες, ελεύθερους από κάθε διάκριση σχετική με τις προσωπικές τους επιλογές σε θέματα πίστης. Αυτή η αναγνώριση αποτελεί αναγκαιότητα και προϋπόθεση ώστε να  ορισθούν κοινά πρότυπα σε πλουραλιστικό πλαίσιο. Τα κοινά πλαίσια δεν είναι δυνατόν να ορισθούν άπαξ δια παντός, αλλά πρέπει να είναι  καρπός αλληλεπίδρασης και διαλόγου σε πολυπολιτισμικό πλαίσιο. Η εκπαίδευση οφείλει να έχει βασικό ρόλο, ώστε να εξασφαλίσει ότι η διαπολιτισμική αλληλοκατανόηση μπορεί να ενισχύσει την αρμονική συνύπαρξη και την ανεκτικότητα. 

Βασικά σημεία της θρησκευτικής διάστασης της διαπολιτισμικής εκπαίδευσης 

  • Στις εκκοσμικευμένες κοινωνίες, η θρησκεία πρέπει να εκληφθεί ως κοινωνικό, πολιτισμικό και πολιτικό φαινόμενο
  • Η θρησκεία δεν περιορίζεται αποκλειστικά στην ιδιωτική σφαίρα, σε απόσταση από τη δημόσια ζωή. Τα κίνητρα και η φύση της κοινωνικής δραστηριότητας υπόκεινται στις ηθικές και θρησκευτικές πεποιθήσεις.
  • Είναι απαραίτητο τα κράτη να περιφρουρούν την ελευθερία θρησκείας και συνείδησης των πολιτών τους.
  • Η έκφραση της θρησκευτικής ετερότητας στα σχολεία συμπεριλαμβάνει ορατά σύμβολα και απαιτήσεις, αλλά και αόρατες πεποιθήσεις και αξίες.
  • Η διαπολιτισμική εκπαίδευση στις πλουραλιστικές κοινωνίες θα πρέπει να εξασφαλίζει την κατανόηση των διαφορετικών κοσμοαντιλήψεων.
  • Η διαπολιτισμική εκπαίδευση πρέπει να αναπτύξει την προσωπική αυτονομίας, το κριτικό πνεύματος, την ανοιχτωσύνη στην ετερότητα και το αίσθημα του «ανήκειν» στην κοινωνία ως συνόλου. Χρειάζεται καθώς επίσης να διαπλάσει τους νέους με αίσθημα εμπιστοσύνης, και να ενώσει τους πολίτες πέρα από ηθικές και θρησκευτικές διαφορές, ώστε να συμμετέχουν ενεργά και ολοκληρωτικά στη δημοκρατία.
  • Η θρησκευτική διάσταση της διαπολιτισμικής εκπαίδευσης στοχεύει να προωθήσει:
  • Την ανεκτικότητα: τη συνειδητοποίηση ότι υπάρχουν ποικίλες δυνατότητες ζωής και τον σεβασμό προς τους άλλους
  • Την αμοιβαιότητα: την ετοιμότητα να αναγνωρίσει ή να αποδεχθεί κάποιος στους άλλους τα ίδια πράγματα που θα ήθελε να αναγνωρίσουν και να αποδεχθούν οι άλλοι για εκείνον, να μην προσβάλλει τους άλλους σε θέματα στα οποία δεν θα ήθελε να τον προσβάλλουν.
  • Την κοινωνική συλλογικότητα: την ικανότητα να υποχωρεί κανείς ώστε να ασκεί τις δεξιότητες επεξεργασίας και την μετριοπάθεια στη δημόσια έκφραση της ταυτότητας, με αλληλοσεβασμό και πνεύμα συνεργασίας.

Θρησκευτική ετερότητα και διαπολιτισμική εκπαίδευση: ένα βοήθημα για τα σχολεία σελ.19-31, Συμβούλιο της Ευρώπης

Πηγή: http://pi-schools.gr/content/index.php?lesson_id=2&ep=36

Η Πτώση στις θρησκείες

Στέλιος Παπαλεξανδρόπουλος

Η βιβλική διήγηση της πτώσης συντίθεται από διάφορες ιδέες, οι οποίες μπορούν να αντιπαραβληθούν με άλλες, σχετικές με το ίδιο θέμα, που υπάρχουν στις διάφορες θρησκείες, ώστε να κατανοηθούν όλες καλύτερα. Η ιδέα της πτώσης ως μετάβασης από μια καλή ή ιδανική κατάσταση σε μια κακή, της παρούσα, ιδέα που αφορά τον άνθρωπο στο βιβλικό κείμενο, συχνά μας κάνει να ξεχνάμε ότι και η αντίθετη ιδέα, της μετάβασης από μια κακή κατάσταση σε μια καλή, την παρούσα, υπάρχει στο ίδιο κείμενο, αναφορικά με τον κόσμο. Την  αρχική κατάσταση του χάους;, το οποίο εκπροσωπείται από τα στοιχεία του σκότους και του νερού (αβύσσου), μέσα από μια ενέργεια του Θεού, με την οποία ο ίδιος αντικαθιστά το σκότος με το φως ή θέτει όριο στα ύδατα κ.λπ., διαδέχεται ο κόσμος της δημιουργίας, που χαρακτηρίζεται από την τάξη που θέτει ο Γιαχβέ. Ωστόσο, επειδή αυτή η τάξη προκύπτει από το θέλημα του Θεού, το οποίο επιδέχεται μεταβολή, ο κόσμος εξαρτάται από αυτό το θέλημα. ΄Ετσι η παγκόσμια τάξη δεν είναι αμετάκλητη. Και μεγάλο μέρος της εβραϊκής θρησκευτικής ζωής μπορεί να εκληφθεί ως παραγόμενο, στη συνέχεια, από την ιδέα ότι ο τυχών παροργισμός του Θεού μπορεί να έχει ως συνέπεια τη μερική, τουλάχιστο, κατάργησή της (όπως και γίνεται, στην περίπτωση του κατακλυσμού ή της ποικιλόμορφης καταστροφικής κατάλυσης από το Θεό της φυσικής τάξης).

Μια παρόμοια ιδέα απαντά σε πολλούς κοσμογονικούς μύθους, όπως εκείνοι των θρησκειών της Μέσης Ανατολής, της Αρχαίας Ελλάδας, της Κίνας κ.λπ., όπου μια κατάσταση αρμονίας διαδέχεται την κατάσταση του αρχικού χάους. Αυτή επίσης, λειτουργεί ως διαμορφωτικός παράγοντας κάποιων, συχνά δομικών, στοιχείων αυτών των θρησκειών. Π.χ. μπορεί  μια τέτοια θρησκεία να συνίσταται σε μια προσπάθεια διαρκούς συμμόρφωσης με ό, τι θεωρείται ότι αποτελεί αυτή την αρμονία (όπως συμβαίνει στη συμμόρφωση με το Τάο, δηλαδή με τον ορισμένο τρόπο λειτουργίας του κόσμου στον Ταοϊσμό, ή της ιεραρχικής δομής του κόσμου στον Κομφουκιανισμό). Σε μια επανάληψη του χάους μέσω οργιαστικών τελετών κ.λπ. προκειμένου να εξασφαλιστεί η γονιμότητα της φύσης, όταν το χάος θεωρείται η απαραίτητη προϋπόθεση κάθε δημιουργίας. ή, δεδομένου ότι ποτέ η νίκη της τάξης δεν είναι ολοκληρωτική, αφήνοντας έτσι ανοικτή τη δυνατότητα της επανεμφάνισης των δυνάμεων του χάους και εισάγοντας το σπόρο της διαρκούς ανασφάλειας, μπορεί να συνίσταται στις γνωστές, τακτικές τελετουργικές επαναλήψεις της κοσμογονίας.

΄Όταν, αντίθετα, η καλή κατάσταση προηγείται, συνιστώντας μια ευδαίμονα αρχική περίοδο, τότε μέρος τουλάχιστο της θρησκευτικής δραστηριότητας μπορεί να έχει ως σκοπό την επιστροφή σ’ αυτή , μέσω της προσομοιωτικής επανάληψης των στοιχείων της ή μέσω της επαναλαμβανόμενης, σε κάθε αναδημιουργία του κόσμου, επανάκαμψης της αρχικής χρυσής περιόδου, όπως συμβαίνει στις ινδικές θρησκείες κ.λπ. Σε αντίθεση με αυτή τη νοσταλγία του παραδείσου, της ιδανικής κατάστασης που τοποθετείται στην αρχή, στην εβραϊκή και χριστιανική θρησκεία αυτή τοποθετείται στο τέλος της ιστορίας, στα έσχατα.

Και στις δύο ωστόσο περιπτώσεις, είτε με φορά προς τα μπρος, είτε προς τα πίσω, η ιδανική κατάσταση από την οποία ο άνθρωπος ή ο κόσμος ή και οι δύο μαζί εκπίπτουν:

α) τοποθετείται σε κάποιο σημείο του χρόνου, στο σημείο της αρχής ή του τέλους, και

β) η ιδανική κατάσταση είναι κατάσταση του ίδιου του κόσμου, με αποτέλεσμα αυτή, είτε ως η ίδια που επαναλαμβάνεται είτε ως αναδημιουργία («καινή κτίση») στο τέλος του χρόνου να αποτελεί, τουλάχιστο κατά ένα μεγάλο μέρος (το άλλο μέρος, στον Ιουδαϊσμό και Χριστιανισμό, καταλαμβάνεται από την ένωση με τον Θεό), ουσιαστικό τμήμα της σωτηριολογίας τους. Αυτά τα σπουδαία στοιχεία κάνει μια άλλη σειρά θρησκειών, οι οποίες χαρακτηρίζονται από το γεγονός ότι η ιδανική κατάσταση τοποθετείται σε ένα σημείο του χώρου, να διαφέρει σημαντικά από τις προηγούμενες. Σ’ αυτές η ιδανική κατάσταση είναι μια σφαίρα απολύτου, η οποία υπάρχει ως το ύψιστο επίπεδο (στον Ορφισμό, Πλατωνισμό, Νεοπλατωνισμό, Γνωστικισμό κ.τ.π.) ή ως ένα τέτοιο επίπεδο, που αποτελεί ταυτόχρονα και τη βαθύτερη ουσία (όπως στον Ινδουϊσμό και τον Μαχαγυάνα Βουδισμό)ενός κάθετα διαστρωματωμένου κόσμου. Από αυτή τη σφαίρα εκπίπτει είτε ο ίδιος ο κόσμος, ο οποίος, αν και αποτέλεσμα της δημιουργίας, δηλαδή της προς τα έξω «έκφρασης» του απολύτου, είναι ωστόσο διαφορετικός από το απόλυτο (κατά το ότι, π.χ. όπως συμβαίνει στις ινδικές θρησκείες, αποτελείται από περιορισμένα και μεταβαλλόμενα μεγέθη, ενώ το απόλυτο είναι άπειρο και ματάβλητο, ή όπως συμβαίνει στο Νεοπλατωνισμό, Γνωστικισμό κ.λπ. είναι υλικός, ενώ το απόλυτο είναι άυλο πνεύμα) και αξιολογείται, μαζί με τη ζωή που αποτελεί μέρος του, αρνητικά.

Σ’ αυτές τις περιπτώσεις η θρησκευτική δραστηριότητα έχει ως σκοπό όχι τη σωτηρία του κόσμου αλλά την υπέρβασή του και τελικό σκοπό της μόνο το ίδιο το απόλυτο. Στις περιπτώσεις της μετενσάρκωσης, μπορούμε να πούμε ότι η πτώση επαναλβάνεται συνεχώς, μέχρι την τελική απελευθέρωση από τη σφαίρα της κοσμικότητας, υλικότητας κ.λπ. Θα μπορούσε να υποστηριχθεί ότι όπου ο ίδιος ο κόσμος (ή κάποιο τμήμα του, όπως στις θνήσκοντος και του αναγγενώμενου θεού ή θεάς, το τμήμα ή η περίοδος του θανάτου) η υπέρβαση του (ή η υπέρβαση αυτού του τμήματος με στόχο το τμήμα της ζωής) είναι ο σωτηριολογικός σκοπός. Αντίθετα, όπου ο κόσμος είναι καλός, κατά κανόνα το κακό δεν βλέπεται ως απαρχής δεδομένο στοιχείο της φύσης του κόσμου. Γι’ αυτόν ακριβώς το λόγο μπορεί να απομακρυνθεί από αυτόν, σαν ένα ξύλο ξένο σώμα ή και να καταργηθεί εντελώς.

Περιοδ. Σύναξη τεύχος 94/2005 σελ. 37-39.

Πηγή: http://pi-schools.gr/content/index.php?lesson_id=2&ep=37

Η πρωινή σχολική προσευχή

Μάϊος 14, 2009

gigantomahia_group.JPG

Η αγαπημένη μου εφημερίδα έκανε γκάφα. Καλύτερα να “αποκαλύψει” με θάρρος και τόλμη τις θέσεις της σχετικά με το μάθημα των θρησκευτικών στα σχολεία. Να γράψει ευθέως και με την εντιμότητα της ευθύβολης πένας σχετικά με την πρωινή προσευχή, το μάθημα των θρησκευτικών και ό,τι άλλο θεωρεί ότι είναι ανάγκη να εξαιρεθεί από την εκπαιδευτική διαδικασία, παρά να “αξιολογεί” συνεντεύξεις και δρώμενα, “στήνοντας” θέσεις, απόψεις και “επιλέγοντας” να παρουσιάζει το υλικό της με τη μέθοδο της μισής αλήθειας. Το χειρότερο  είναι που, από την εποχή του Ισοκράτη και του Πλάτωνα έως τις μέρες μας, όσοι υπήρξαν κάποτε μαθητές έχουν κριτική θέση για την εκπαίδευση και “ιδανικές” προτάσεις για επικειμένες μεταρρυθμίσεις. Σαν να νομιμοποιούμαι, δηλαδή, εγώ, επειδή 11 ετών χειρούργησα την σκωλικοειδίτιδά μου να έχω απόψεις και προτάσεις επί των χειρουργικών επεμβάσεων. Μήπως όμως είναι εντιμότερο να παραδεχόμαστε, όσα δεν γνωρίζουμε; Ο Σωκράτης μας άφησε την παρακαταθήκη του “εν οίδα, ότι ουδέν οίδα” (ένα γνωρίζω καλά, ότι τίποτε δεν γνωρίζω καλά!!). Γιατί την υποθηκεύσαμε; Με αφορμή, λοιπόν, δημοσίευμα που αναφέρεται στις συνθήκες που επικρατούν στην πρωινή προσευχή θέλω να κάνω κάποιες διαπιστωτικές παρατηρήσεις σε ένα   απόσπασμα, ως δάσκαλος άλλης ειδικότητας, και διατηρώ την καλή ελπίδα να προβληματιστούν οι ενδιαφερόμενοι, υποστηρίζοντας την περιγραφή του κ. Α. Καρυώτογλου (δασκάλου γνήσιας καλλιέργειας και ευγένειας): α. Η εκπαιδευτική νομοθεσία δεν επιβάλλει την συμμετοχή την προσευχή. Κανένας δεν υποχρεώνει, ούτε εγκαλεί τον μαθητή που δεν επιθυμεί να κάνει τον σταυρό του ή να παρίσταται στην πρωινή προσευχή, πολύ δεν περισσότερο αν ο μαθητής ανήκει σε άλλο δόγμα. β. Ο μαθητής που βρίσκεται στην αυλή του σχολείου επιλέγει να συμμετάσχει στην προσευχή, όπως επιλέγει να πάει σε μια συνέλευση ή άλλη κοινωνικοποιητική λειτουργία του σχολείου του.

Η ομαδικότητα και οι κανόνες μέτρου για την συμπεριφορά μας, όπως στην προσευχή, στον χορό, στην αθλοπαιδιά, στις μαθητικές συνελεύσεις, στην θεατρική ή στην αισθητική αγωγή είναι στοιχείο της διαδικασίας της κοινωνικοποίησης¹ που συντελείται στο σχολείο παντιοτρόπως (εξαιρείται βεβαίως, η ομαδική δραστηριότητα, που απαντάται τελευταία στα σχολεία και συντελείται στις τουαλέτες μέσω κινητών τηλεφώνων). Αντί να σοκάρεστε φίλοι μου με την προσευχή και το μάθημα των θρησκευτικών να σοκάρεστε με την κόπωση των παιδιών, την συγκυρία να παιδαγωγούνται από ανεύθυνους ενήλικες, την ανεπαρκή τους πληροφόρηση για την λειτουργούσα κοινωνία αν και έχουν πολλές πληροφορίες, την ευκολία με την οποία υιοθετούν φθαρμένες εξουσίες και λάβαρα 19 χρόνια μετά την πρώτη κατάληψη και την αδυναμία τους να δημιουργήσουν νέες αξίες με περιεχόμενο, μα κυρίως να δυσανασχετείτε με τα αίτια του φαινομένου.

Μη φοβάστε … παιδιά. Ο προσηλυτισμός που γίνεται στα σχολεία δεν είναι για τον Χριστιανισμό.  Άλλος είναι ο προσηλυτισμός που συντελείται. Και γι’ αυτόν πρέπει να παλέψουμε όλοι. Δυστυχώς δεν μπορούμε πια να κάνουμε προγνώσεις. Καμμιά πρόβλεψη, από την δεκαετία του 1980, δεν αντιμετωπίστηκε με τόλμη και γενναιότητα. Γι’ αυτό και σήμερα κάνουμε διαπιστώσεις. Και ήταν αναμενόμενο, αφού το σχολείο και η ζωή του είναι υπόθεση όλων εκείνων, που έχουν σχέση με αυτό: διδάσκοντες και μαθητές, γονείς και φορείς, τοπική κοινωνία και πολιτεία. Και όλοι αυτοί θα έπρεπε να συνεργάζονται εγκαταλείποντας τις ετεροκαθοριζόμενες αντιθέσεις τους για το κοινό καλό. Οι παρελάσεις δεν είναι υπόθεση του καθηγητή φυσικής αγωγής, η πρωινή προσευχή (σε όλες και με όλες τις θρησκείες) δεν είναι υπόθεση του θεολόγου, η έλλειψη ενδιαφέροντος για τις θεατρολογικές δραστηριότητες δεν είναι υπόθεση του θεατρολόγου, η προετοιμασία μιας σχολικής γιορτής δεν είναι υπόθεση μόνο του φιλολόγου κλπ. Όταν υπάρχει αγαστή συνεργασία μεταξύ τους για τον ιδανικό στόχο μιας κοινωνίας (που είναι η διαμόρφωση της προσωπικότητας του νέου ανθρώπου με βάση το πρότυπο της ισορροπίας και της αρμονίας της ψυχής, Ν. 1566/1985) τότε δεν συντελείται κανενός είδους προσηλυτισμός, καμμιά δυσαρμονία. Γιατί η κοινωνία αυτή, εθνική ή πολυεθνική, ενός ή πολλών πολιτισμών θα είναι κοινωνία ανθρωποκεντρικού προσανατολισμού που δεν αφήνει να συμβαίνει αυτό που ξορκίζει διαπιστωτικά ο ποιητής: “ανάθεμα την ώρα ποιος ορίζει εδώ / το ανάποδο βαφτίζει και το λέει σωστό” Οδ. Ελύτης, «ο Ήλιος ο Ηλιάτορας».

Ίσως όμως το  ποτάμι να μη γυρίζει πίσω κι ας ζω την ψευδαίσθηση ότι δεν έχουμε φτάσει ακόμη στον πάτο του πηγαδιού… Όπως κι αν έχει, όμως, παιδιά, αφήστε ήσυχη της ώρα της πρωινής συγκέντρωσης και της προσευχής, την ώρα της προετοιμασίας για τις κοινές δραστηριότητες της μέρας. Πηγαίνετε να “παίξετε” αλλού. Στην Α΄και Β΄Δημοτικού για παράδειγμα …

¹ Όποιος δεν γνωρίζει ότι οι ναοί, οι τελετές, οι αθλητικοί αγώνες κλπ. ήταν τα συλλογικά αλεξικεραυνα έναντι της εσωτερικής βίας, δεν είναι σε θέση να αντιληφθεί τίποτε από την ελληνική τέχνη. Δεν είναι π.χ. σε θέση να καταλάβει για ποιο λόγο έπρεπε να μπει η γιγαντομαχία στο αέτωμα του Παρθενώνα.

Θεόδωρος Ζιάκας, Πέρα από το Άτομο, Εκδόσεις Αρμός, 2003, σελ. 49.

Αναδημοσίευση από: https://blogs.sch.gr/spetsiotou

Αλλαγή μεγέθους γραμματοσειράς
Αντίθεση