Ι. Η έννοια της αλλαγής…
Στον άνθρωπο του αρέσει να δίνει ονόματα σε πράγματα. Αυτό είναι ένα από τα χαρακτηριστικά του (δυτικού κυρίως) πολιτισμού. Έτσι και στην παύση της υλικής ζωής όπως τη γνωρίζουμε σήμερα έχουμε δώσει το όνομα “θάνατος”. Ο θάνατος όπως τον έχουμε ορίσει σημαίνει πολλά και σε καμία περίπτωση δεν πρέπει να ξεχνάμε πως σημαίνει ό,τι ακριβώς έχουμε εμείς θελήσει να σημαίνει. Αν ο “θάνατος” είναι “κάτι”, αυτό συμβαίνει επειδή εμείς το έχουμε θελήσει και αποφασίσει. Δεν μας έδωσε τον ορισμό του κάποιος εξωγήινος, δεν τον βρήκαμε γραμμένο σε κάποια ιερή πλάκα, δεν μας τον προώθησε κατευθείαν στον εγκέφαλο μας καμία οντότητα πέραν του ορατού σύμπαντος. Βλέπουμε έναν άνθρωπο να παύει να μιλάει, να παύει να αναπνέει και ορίζουμε: “αυτός ο άνθρωπος έχει πεθάνει, το σώμα του σταμάτησε να λειτουργεί, το πνεύμα του έπαψε να υπάρχει”. Πως όμως μπορεί κάτι να πάψει να υπάρχει; Ή αντίστροφα, πως μπορεί κάτι που δεν υπάρχει να αρχίσει να υφίσταται; Η απάντηση σε αυτό το ερώτημα είναι τόσο δύσκολη που οδήγησε τους πρώτους στοχαστές (και όχι φιλοσόφους) να σκεφτούν το… προφανές: τίποτα δεν μπορεί να κάνει ούτε το ένα ούτε το άλλο! Έτσι ο Παρμενίδης έλεγε πως ο κόσμος είναι Ένα και πως τίποτα που “δεν υπάρχει” δεν μπορεί να αρχίσει να υπάρχει έτσι ξαφνικά. Η μη-ύπαρξη είναι κάτι τόσο θεμελιώδες, κάτι τόσο ουσιαστικά “κενό” που δεν μπορεί να οδηγήσει πουθενά. Κάτι που δεν υπάρχει δεν μπορεί με κανένα λόγο και τρόπο να αρχίσει να υπάρχει. Κάτι που δεν υπάρχει δεν μπορούμε ούτε καν να αποτελέσει αντικείμενο της σκέψης μας για να είμαστε ακριβείς! Πως αλήθεια μπορούμε να σκεφτούμε για κάτι που δεν υπάρχει; Πως μπορεί ο εγκέφαλος μας και το πνεύμα μας να εκφράσουν άποψη και κρίση για κάτι που δεν υφίσταται σε κανένα σημείο του χωροχρόνου, που δεν έχει σύνδεση με τίποτα και κανέναν αφού…δεν υπάρχει; Με την αντίστροφη συλλογιστική, κάτι που “υπάρχει” δεν μπορεί να μεταβεί – με οποιονδήποτε τρόπο – στην μηδενιστική κατάσταση του “Δεν υπάρχω” που περιγράφηκε παραπάνω. Και οι αλλαγές ποτ βλέπουμε συνεχώς να συμβαίνουν; Παιχνίδια του πνεύματος και των αισθήσεων θα απαντούσε ο Παρμενίδης. Ο κόσμος είναι Ένας και η έννοια της αλλαγής είναι ένα αποτέλεσμα των κατηγοριοποιήσεων που ο εγκέφαλος μας τόσο πολύ του αρέσει να κάνει. Πως κάτι που είναι Α μπορεί μετά να γίνει Β; Πως μπορεί κάτι που έχει υπάρξει Β να γίνει μετά Γ; Σε κάθε αλλαγή αυτό το “κάτι”παραμένει ίδιο; Παραμένει το ίδιο ή “αλλάζει”; Και αν αλλάζει τότε μιλάμε ακόμα για το ίδιο που άλλαξε ή όχι; Ένα μήλο που σαπίζει παραμένει το ίδιο; Είναι ακόμα μήλο; (βλ. http://harmonia-philosophica.blogspot.com/2010/12/blog-post.html). Ένας άνθρωπος που αλλάζει μαλλιά είναι ακόμα ο ίδιος; Ένας άνθρωπος που αλλάζει κύτταρα; Πως μένει ίδιο κάτι που βλέπουμε να αλλάζει; Πόσο δύσκολες είναι οι απαντήσεις σε ερωτήσεις που θεωρούμε εύκολες; Μήπως το “λογικό” που έχουμε συνηθίσει να πιστεύουμε είναι τελικά το πλέον παράλογο;
ΙΙ. Η έννοια της ταυτότητας
Εκτός από την έννοια της αλλαγής που αναλύσαμε στο 2ο Μέρος, η πίστη στον θάνατο είναι βαθιά συνδεδεμένη και με την πίστη στην έννοια της “ταυτότητας”. Για να πιστεύεις ότι κάποιος μπορεί να πεθάνει (με την έννοια του “εξαφανίζεται το σώμα μου και το πνεύμα μου και ό,τι έχει σχέση με εμένα από αυτόν τον κόσμο), σημαίνει πως πιστεύεις ότι μπορείς να ξεχωρίσεις πότε αυτός είναι ακόμα αυτός ο κάποιος που γνωρίζεις και πότε έχει πάψει να είναι, πότε με άλλα λόγια έχει πάψει να υπάρχει σαν ο άνθρωπος που ήξερες και έχει στην ουσία “πεθάνει”. Όταν κάποιος πεθαίνει, κατανοούμε ότι έχει αλλάξει και δεν είναι πια αυτός που γνωρίζαμε: δεν αναπνέει, δεν μας μιλάει, δεν παίζει μαζί μας. Είναι νεκρός. Ποιος “είναι” όμως; Ή ακόμα καλύτερα, ποιος “ήταν”; (τη λανθασμένη πίστη στην έννοια του χρόνου θα την αναλύσουμε στο επόμενο 4ο Μέρος, οπότε ακόμα μπορούμε να μιλάμε με έννοιες παρελθόντος και παρόντος…)
Όταν νομίζουμε ότι γνωρίζουμε κάποιον, του προσδίδουμε συγκεκριμένα χαρακτηριστικά: μιλάει και πράττει με συγκεκριμένο τρόπο και έτσι γνωρίζουμε ότι είναι αυτός και όχι κάποιος άλλος. Είναι όμως πάντα πράγματι ο ίδιος. Τα κύτταρα των ανθρώπων αλλάζουν συνέχεια, ακόμα και αυτά του εγκεφάλου. Πως λοιπόν μένουμε “ίδιοι”; Ποιο είναι το χαρακτηριστικό εκείνο που θεωρούμε ότι έχει κάποιος – π.χ. κάποιος φίλος μας – για να ξέρουμε με βεβαιότητα ότι είναι “αυτός”; Ότι έχει συγκεκριμένες απόψεις σε ένα θέμα; Και αν τις αλλάξει; Δεν είναι πια ο ίδιος; Ότι έχει συγκεκριμένο τρόπο σκέψης; Και αν τον αλλάξει; Δεν είναι ποια ο ίδιος; Το ότι έχει ένα συγκεκριμένο εξάνθημα στο χέρι του; Και αν το αφαιρέσει με εγχείριση; Δεν θα είναι πια ο ίδιος; Το ότι έχει μακριά μαλλιά; Και αν τα κόψει; Δεν θα είναι πια ο ίδιος; Το ότι αποτελείται από ένα συγκεκριμένο σύνολο κυττάρων; Και αν αυτά αλλάξουν (που αλλάζουν); Δεν θα είναι πια ο ίδιος; Το ότι αναπνέει; Και αν πάψει να αναπνέει; Δεν θα είναι πια ο ίδιος; Το ότι “ζει”; Και αν πάψει να ζει; Δεν θα είναι πια ο ίδιος; Δεν υπάρχει τρόπος να ξεχωρίζεις κάποιος ή κάτι από κάποιον άλλο! Δεν υπάρχει τρόπος να καθορίσεις την ταυτότητα κάποιου ανθρώπου με τόση βεβαιότητα που να γνωρίζεις πότε αυτός έχει πεθάνει και πότε ζει! Τα όρια που θέτουμε σχετικά με την “ταυτότητα” κάποιους είναι ανυπόστατα. Η απλή φράση “αυτός πέθανε” υπονοεί ότι γνωρίζουμε αυτά τα όρια, ενώ στην πραγματικότητα δεν υπάρχουν…
