ΘΕΩΡΙΑ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ

ΓΛΩΣΣΙΚΕΣ ΕΠΙΛΟΓΕΣ

1.ΡΗΜΑΤΙΚΑ ΠΡΟΣΩΠΑ (Σε κείμενα που προσεγγίζουν τη λογοτεχνία)

• α´ενικό πρόσωπο:

χρησιμοποιείται προκειμένου ο πομπός να μιλήσει για γεγονότα που βίωσε οπότε εμπεριέχει το στοιχείο της προσωπικής μαρτυρίας. Η εστίαση είναι εσωτερική και λειτουργεί το προσωπικό φίλτρο του πομπού. ´Ετσι το κείμενο αποκτά ύφος κουβεντιαστό, εξομολογητικό τόνο. Προκαλεί συγκινησιακή φόρτιση στο δέκτη,  καθώς  παρακολουθεί και βιώνει προσωπικά βιώματα του πομπού. Προσδίδει στον λόγο ζωντάνια, αμεσότητα, οικειότητα.

• α´πληθυντικό πρόσωπο:

ο πομπός εντάσσει τον εαυτό του μέσα σε ένα ευρύτερο σύνολο ατόμων. Με αυτό τον τρόπο η άποψή του αποκτά καθολικότητα/ συλλογικότητα και δημιουργείται η εντύπωση ότι συγγραφέας και αναγνώστης έχουν κοινή οπτική γωνία. Έτσι, οι δέκτες ταυτίζονται ευκολότερα με τις απόψεις του πομπού. Με τη χρήση α´πληθ. προσώπου γίνεται προσπάθεια συναισθηματικού επηρεασμού του δέκτη (αίσθημα ευθύνης-συνευθύνης). Ο λόγος του αποκτά ευρύτερη διάσταση, καθολικότητα, μεγαλύτερη αποδοχή. Σε κάθε περίπτωση προσδίδει στο ύφος οικειότητα, αμεσότητα.

• β´ενικό πρόσωπο:

προσδίδει διαλογικό χαρακτήρα στο λόγο. Η επικοινωνία αποκτά τα χαρακτηριστικά της συνομιλίας -´Αλλοτε λειτουργεί ως εσωτερικός μονόλογος -Άλλες φορές λειτουργεί ως προτροπή (Προτρεπτική υποτακτική ή προστακτική) οπότε το κείμενο προσλαμβάνει διδακτικό χαρακτήρα. Σε κάθε περίπτωση προσδίδει στο ύφος αμεσότητα, οικειότητα, ζωντάνια, προσελκύει το ενδιαφέρον του δέκτη.

• Το τρίτο ενικό και πληθυντικό:

προσδίδει αντικειμενικότητα, αμεροληψία, ουδετερότητα αφού ο πομπός προσπαθεί να αποστασιοποιηθεί από τα πράγματα και να τα προσεγγίσει στις πραγματικές τους διαστάσεις μέσα από μια εξωτερική οπτική γωνία, από μια μηδενική εστίαση. Χρησιμοποιείται για γενικεύσεις σκεπτικών, προκειμένου να προκύψουν συμπεράσματα με ευρύτερη ισχύ και αποδοχή.

• Εναλλαγή ρηματικών προσώπων: προσδίδει στο ύφος ποικιλία, το κείμενο γίνεται ελκυστικό

2.ΧΡΟΝΟΣ ΣΤΗΝ ΑΦΗΓΗΣΗ

1. Εξωκειμενικός χρόνος

 Χρόνος πομπού= Χρονική στιγμή κατά την οποία ο πομπός (ομιλητής /συγγραφέας) στέλνει το μήνυμά του (αφηγηματικό περιεχόμενο).

 Χρόνος δέκτη= Χρονική στιγμή κατά την οποία ο δέκτης (ακροατής /αναγνώστης) δέχεται το μήνυμα του πομπού.

 Χρόνος γεγονότων= Χρονική στιγμή κατά την οποία διαδραματίζονται τα γεγονότα της αφήγησης.

Παράδειγμα εξωκειμενικού χρόνου, όσον αφορά τα ομηρικά έπη:

Χρόνος πομπού 8ος αιώνας π.Χ. Χρόνος γεγονότων 12ος αιώνας π.Χ. Χρόνος δέκτη κάθε εποχή

1. Εσωκειμενικός χρόνος

 Χρόνος ιστορίας – «αφηγημένος»: Χρονικά όρια μέσα στα οποία εκτυλίσσονται τα γεγονότα που συνιστούν την ιστορία (story) της αφήγησης. Πραγματικός χρόνος,πρόκειται για τη φυσική διαδοχή, τη χρονική ακολουθία με την οποίαέγιναν τα γεγονότα.

• Χρόνος αφήγησης – «αφηγηματικός»

Χρονική σειρά με την οποία παρουσιάζονται και διαρθρώνονται τα γεγονότα κατά την πορεία της αφήγησης. Υπάρχει συνήθως διαφορά ως προς τη χρονική σειρά, διάρκεια και συχνότητα των γεγονότων. Μια ιστορία μπορεί να παρουσιάζεται σε ένα κείμενο από την αρχή της ή από τη μέση ή από το τέλος. Όταν η αρχή της αφήγησης συμπίπτει με την αρχή της ιστορίας, τότε χρησιμοποιούμε τον όρο ab ovo. Όταν η αφήγηση αρχίζει από τη μέση της ιστορίας, χρησιμοποιούμε τον όρο in medias res.

ΧΡΟΝΟΣ ΑΦΗΓΗΣΗΣ (ΧΑ) – ΧΡΟΝΟΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ (ΧΙ)

1. Ως προς τη σειρά /τάξη {η σχέση ανάμεσα στη χρονική διαδοχή των γεγονότων στην ιστορία και τη διάταξή τους στο κείμενο}

 Ευθύγραμμη σειρά – χρονική ακολουθία.

 Αναχρονία – παραβίαση χρονικής σειράς, ασυμφωνία ΧΙ και ΧΑ:

Ανάληψη (flashback): αναδρομική αφήγηση γεγονότων που είναπρογενέστερα από το σημείο της ιστορίας όπου βρισκόμαστε./

Πρόληψη (flashforward): πρόδρομη αφήγηση που ανακαλεί εκ τωνπροτέρων γεγονότα, τα οποία στην ιστορία θα διαδραματιστούν αργότερα (προοικονομία).

1. Ως προς τη διάρκεια {η σχέση ανάμεσα στη διάρκεια των γεγονότων τηςιστορίας (ώρες, μέρες, μήνες, χρόνια) και στην ψευδο-διάρκεια της εκφώνησής τους στην αφήγηση, την έκταση δηλαδή του κειμένου}

 Επιτάχυνση (ΧΑ < ΧΙ)

Έλλειψη: παράλειψη τμήματος της ιστορίας.

 Περίληψη: πύκνωση, σύνοψη, σύντομη απόδοση τμήματος της ιστορίας (π.χ. ο ομηρικός Οδυσσέας στο νησί των Φαιάκων αφηγείται μέσα σε λίγες ώρες το μεγαλύτερο μέρος των περιπετειών του). Η πιο συνοπτική αφήγηση

είναι η ρήση του Καίσαρα “veni, vidi, vici”.

Επιβράδυνση (ΧΑ > ΧΙ)

Παύση: σταματά η εξέλιξη της ιστορίας (περίπτωση περιγραφής /σχολίου).

Επιμήκυνση: εκτεταμένη, διεξοδική αφήγηση – κάποτε και σε πολλές σελίδες- γεγονότων που διαρκούν ελάχιστες στιγμές (π.χ. στο έργο του Κ. Θεοτόκη «Οι σκλάβοι στα δεσμά τους» παρουσιάζεται σε εκτενή κεφάλαια μίαδεξίωση).

«Σκηνή» (ΧΑ = ΧΙ)

Διάλογος /μονόλογος: ίδια διάρκεια όπως και στην περίπτωση που θα εκφωνούνταν πραγματικά από τα πρόσωπα.

iii. Ως προς τη συχνότητα {η σχέση ανάμεσα στις φορές που ένα γεγονός εμφανίζεται στην ιστορία και τις φορές που αυτό αναφέρεται στο κείμενο}

 Μοναδική αφήγηση: αφήγηση μία φορά αυτού που έγινε στην ιστορία μία φορά.

 Επαναληπτική αφήγηση: αφήγηση περισσότερες από μία φορές αυτού πουσυνέβη στην ιστορία μια φορά. ‘Οχι πανομοιότυπη επανάληψη αφήγησης, αλλάυφολογικές διαφορές και παραλλαγές ως προς την εστίαση

 Θαμιστική αφήγηση: αφήγηση μία φορά αυτού που έγινε χ φορές

3. ΟΙ ΧΡΟΝΟΙ ΤΩΝ ΡΗΜΑΤΩΝ

 Επιλογή ρηματικών χρόνων

Οι ρηματικοί χρόνοι φανερώνουν τη χρονική βαθμίδα (παρελθόν, παρόν, μέλλον), καθώς και τον τρόπο ενέργειας (εξακολουθητικό, συνοπτικό, συντελεσμένο). Συγκεκριμένα:

α) Ο ενεστώτας

χρησιμοποιείται για να δηλώσει:

– κάτι που γίνεται στο παρόν εξακολουθητικά (π.χ. Εργάζεται ακατάπαυστα για να ανταποκριθεί στα δάνειά του).

– κάτι που συμβαίνει διαχρονικά. Είναι ο γνωμικός ενεστώτας (π.χ. Ο πεινασμένος καρβέλια ονειρεύεται).

– κάτι που αναμφισβήτητα θα συμβεί. Τίθεται αντί του μέλλοντα (π.χ. Αύριο είμαι ελεύθερος).

– ζωντάνια στην αφήγηση. Είναι ο ιστορικός ενεστώτας αντί του αορίστου (π.χ. Τρώει ο κακός λύκος τη γιαγιά, φοράει τα ρούχα της και ξαπλώνει στο κρεβάτι της. Αντί: έφαγε, φόρεσε και ξάπλωσε)

– παρασταστικότητα. Τίθεται αντί του παρατατικού (π.χ. Ξάπλωσε, λοιπόν, ο λύκος στο κρεβάτι της γιαγιάς και νάτος που περιμένει την κοκινοσκουφίτσα. Αντί: περίμενε).

β) Ο παρατατικός

φανερώνει ότι κάτι γινόταν στο παρελθόν εξακολουθητικά, με διακοπή ή χωρίς (π.χ. Εργαζόταν σε μια καπνοβιομηχανία, όταν ζούσε στην Κομοτηνή).

γ) Ο στιγμιαίος μέλλοντας

δηλώνει ότι κάτι θα γίνει στο μέλλον, χωρίς συνέχεια ή επανάληψη(π.χ. Αν προσπαθήσεις, θα ανταμειφθούν οι κόποι σου).

δ) Ο εξακολουθητικός μέλλοντας

γνωστοποιεί ότι κάτι θα γίνεται στο μέλλον με αδιάκοπη συνέχεια ή με επανάληψη (π.χ. Διασκέδασε τώρα, γιατί μια ζωή θα δουλεύεις).

ε) Ο συντελεσμένος μέλλοντας

διευκρινίζει ότι κάτι θα έχει τελειώσει / ολοκληρωθεί στο μέλλον, πριν από κάτι άλλο (π.χ. Μέχρι να γυρίσεις στο σπίτι, θα έχω μαγειρέψει)

στ) Ο αόριστος

χρησιμοποιείται για να δηλώσει:

– κάτι που έγινε στο παρελθόν και παρουσιάζεται συνοπτικά, ανεξάρτητα με το αν διήρκησε πολύ ή λίγο (π.χ. Έζησε μια ζωή γεμάτη στερήσεις).

– κάτι που συμβαίνει συνήθως (γνωμικός αόριστος).

– κάτι τόσο βέβαιο, ώστε ο πομπός θεωρεί ότι έχει ήδη συμβεί. Τίθεται αντί για μέλλοντα (π.χ. Κάνε μπάνιο κι εγώ ετοιμάστηκα. Αντί θα ετοιμαστώ).

ζ) Ο παρακείμενος

δηλώνει ότι κάτι έχει γίνει στο παρελθόν και παραμένει συντελεσμένο τη στιγμή που μιλάμε (π.χ. Έχει ανάψει μεγάλη φωτιά. Δηλαδή, η φωτιά άναψε κατά το παρελθόν, εξακολουθεί και τώρα να καίει).

η) Ο υπερσυντέλικος

καταδεικνύει ότι κάτι έγινε στο παρελθόν και τελείωσε, πριν γίνει κάτι άλλο (π.χ. Είχε ήδη δύο παιδιά, όταν απέκτησε το πτυχίο της).

2. Επιλογή ρηματικών εγκλίσεων

Οριστική

= φανερώνει το πραγματικό, το βέβαιο, καθώς και το δυνατό, το πιθανό, ευχή,παράκληση.

Υποτακτική

= συνοδεύεται από τα μόρια:ας, να και τους συνδέσμους:αν, όταν, πριν, μόλις, να μη, μήπωςκαι φανερώνει κάτι ενδεχόμενο ή επιθυμητό, καθώς και προτροπή, παραχώρηση, ευχή, το δυνατό, το πιθανό, απορία, προσταγή ή απαγόρευση.

Προστακτική

= φανερώνει την επιθυμία ως προσταγή, αλλά μπορεί να διατυπωθεί και ως προτροπή, απαγόρευση, παράκληση, ευχή.