Ο Άγιος Ευγένιος είναι ο πολιούχος Άγιος της Τραπεζούντας και γι’ αυτό επονομάζεται Τραπεζούντιος. Οι Τραπεζούντιοι, αλλά και ευρύτερα οι Πόντιοι είναι περήφανοι για την καταγωγή του Αγίου, που δόξασε την Εκκλησία και μαρτύρησε για την πίστη του.
Στον Πόντο τη σταδιακή εξάπλωση και εδραίωση του αρχέγονου χριστιανισμού, με όλες τις πρόσκαιρες δογματικές και θεολογικές αποκλίσεις, ακολούθησαν οι διωγμοί των ειδωλολατρών αυτοκρατόρων. Στην περιοχή της Τραπεζούντας και του Ευξείνου Πόντου, όπου ο χριστιανισμός διαδόθηκε πολύ νωρίς, μόλις στον πρώτο αιώνα από τον Απόστολο Ανδρέα, είχαν δημιουργηθεί ήδη κάποιες μικρές αλλά αξιόλογες ομάδες χριστιανών.
Οι άγιοι μάρτυρες Ευγένιος, Κανίδιος, Ουαλεριανός και Ακύλας καταγόταν από ευσεβείς οικογένειες της Τραπεζούντας.
Στα χρόνια τους βασίλευαν οι Ρωμαίοι αυτοκράτορες Διοκλητιανός και Μαξιμιανός (286-305), οι οποίοι είχαν εξαπολύσει δριμύτατους διωγμούς εναντίον των χριστιανών. Στην Τραπεζούντα διορισμένος διοικητής της Ανατολής ήταν ο Λυσίας και επί της εποχής του λατρευόταν με ιδιαίτερη τιμή από τους εθνικούς Τραπεζούντιους ο εξελληνισμένος θεός της Ανατολής Μίθρας. Μάλιστα είχε διαδοθεί τόσο πολύ η λατρεία του θεού Μίθρα που θεωρούνταν ο πολιούχος της πόλης. Προς τιμή του δε είχανε χτίσει στο ύψωμα της Τραπεζούντας, που αργότερα πήρε το όνομα του από τη θεότητα αυτή, το Μίθριο όρος, λαμπρό βωμό με άγαλμα. Το Μίθριο όρος είναι το γνωστό σε μας σήμερα Πόζ-Τεπε.
Ο Ευγένιος, που είχε ασπασθεί τον χριστιανισμό, αποφάσισε μαζί με τους συναθλητές του Ουαλεριανό και Κανίδιο, να καταστρέψουν το άγαλμα και το βωμό του Μίθρα.
Πράγματι οι τρεις συναθλητές κατέστρεψαν το βωμό του Μίθρα και για να μη συλληφθούν οι μεν Ουαλεριανός και Κανίδιος κατέφυγαν στα βουνά της Χαλδίας, ενώ ο Ευγένιος κρύφτηκε στο «σπήλαιο των ακανθών», που βρισκότανε δίπλα στο πατρικό του σπίτι. Όταν την επόμενη μέρα οι κάτοικοι είδαν τον κατεστραμμένο ναό, απέδωσαν την πράξη αυτή στον Ευγένιο και τους συναθλητές του, ενώ ο Λυσίας διέταξε αμέσως να τους φέρουν ενώπιον του για να τιμωρηθούν. Από τις έρευνες που διεξήγαν, ένας κάτοικος με το όνομα Ακύλας, χωρίς να γνωρίζει για ποιο λόγο τους αναζητούσαν υπέδειξε στους στρατιώτες την κρυψώνα του Ουαλεριανού και του Κανίδιου. Όταν πράγματι οι στρατιώτες συνέλαβαν τους δυο χριστιανούς, ο Ακύλας μετανιωμένος που τους υπέδειξε την κρυψώνα τους, δήλωσε και αυτός ευθύς αμέσως τη χριστιανική του πίστη. Αυτή του η πράξη είχε ως αποτέλεσμα να αλυσοδεθεί και ο ίδιος και να οδηγηθεί στη φυλακή μαζί με τους υπόλοιπους. Τους παρουσίασαν όλους μαζί μπροστά στο Λυσία, ο οποίος προσπάθησε αρχικά να τους μεταπείσει με υποσχέσεις και απειλές. Οι τρεις νέοι πλήρωσαν την επιμονή τους στη χριστιανική πίστη αρχικά με φρικτά βασανιστήρια.
Λίγο αργότερα εντοπίστηκε και ο Ευγένιος και τον παρουσίασαν μπροστά στο Λυσία. Προσπαθώντας να τον μεταπείσει ο Λυσίας αντιμετώπισε την αδιάλλακτη στάση του Ευγενίου, ο οποίος όχι μόνο παραδέχτηκε ότι αυτός κατέστρεψε το βωμό του Μίθρα, αλλά επιπλέον άρχισε να κηρύττει ανοιχτά το χριστιανισμό. Ο Λυσίας οργισμένος από τη στάση αυτή του Ευγένιου διέταξε φρικτά βασανιστήρια. Ούτε ο Ευγένιος αλλά ούτε και οι τρεις συναθλητές του ήταν διατεθειμένοι να υπακούσουν στις εντολές του. Επιπλέον, επειδή κατά τη διάρκεια των βασανιστηρίων οι πληγές των μαρτύρων θεραπεύονταν με θαυματουργικό τρόπο, για να μην κερδίσουν κι άλλους οπαδούς στο Χριστιανισμό, ο Λυσίας διέταξε τον αποκεφαλισμό του Κανίδιου, του Ουαλεριανού και του Ακύλα.
Τελικά, στις 21 Ιανουαρίου ο Λυσίας διέταξε το μαστίγωμα και τον αποκεφαλισμό του Αγίου Ευγενίου.
Ο πρώτος ναός του Αγίου Ευγενίου, που χτίστηκε προς τιμή του, βρισκόταν κοντά στο πατρικό του σπίτι. Ο Ιουστινιανός σεμνύνονταν τόσο πολύ τον Άγιο Ευγένιο, ώστε έδωσε το όνομα του στο υδραγωγείο της πόλης.
Για το μαρτύριο και τα θαύματα του Αγίου Ευγενίου και των συναθλητών έχουν γράψει μεταξύ άλλων ο τραπεζούντιος πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Ιωάννης Ξιφιλίνος, ο λόγιος τραπεζούντιος Κωνσταντίνος Λουκίτης και ο μητροπολίτης Τραπεζούντος Ιωσήφ Λαζαρόπουλος. Σώζονται δε σε ευάριθμα χειρόγραφα της Ελλάδας, του Αγίου Όρους και του εξωτερικού.
Η λαϊκή αφήγηση έχει διασώσει πλήθος θαυμάτων του Αγίου Ευγενίου που έσωσαν την πόλη της Τραπεζούντας από επιδρομές και ασθένειες, αλλά η ευεργετική του παρέμβαση διασώζεται και σε διηγήσεις θαυμάτων μεμονωμένων προσώπων. Το γεγονός αυτό των θαυμάτων ενδυνάμωσε την πίστη του και τη λατρεία των κατοίκων της Τραπεζούντας προς τον Άγιο Ευγένιο.
Εξάλλου και τα νομίσματα της Αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας είχαν τη μορφή του Αγίου Ευγενίου.
Ο τύπος αυτός των νομισμάτων, που στη μια πλευρά είχε τη μορφή του αυτοκράτορα, που έκοψε το νόμισμα και στην άλλη πλευρά είχε τη μορφή του πολιούχου άγιου, ήταν ο τύπος των νομισμάτων που καθιερώθηκε στην Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας με ελάχιστες εικονογραφικές παραλλαγές.
Η γιορτή του Αγίου Ευγενίου εορταζόταν την 21η Ιανουαρίου ημέρα του μαρτυρίου του. Από τον 9ο αιώνα όμως, την εποχή της αρχιερατείας του τραπεζούντιου Αθανασίου Δαιμονοκαταλύτη, καθιερώθηκε να γιορτάζεται και η ημέρα των γενεθλίων του που είναι στις 24 Ιουνίου.
Ο ποντιακός Ελληνισμός τίμησε και συνεχίζει να τιμά κάθε χρόνο τη μνήμη του πολιούχου του Αγίου Ευγενίου του Τραπεζούντιου και να εμπνέεται από την θαυματουργική του δράση.
Η Μονή του Αγίου Ευγενίου
Η Μονή του Αγίου Ευγενίου υπήρξε κατά τη διάρκεια της Αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας (1204-1461) ένας από τους σημαντικότερους ναούς της πόλης στον οποίο η αυτοκρατορική οικογένεια στέφονταν, παντρεύονταν, μόναζε, αλλά και θάβονταν. Δεν είναι τυχαίο άλλωστε το γεγονός ότι οι μεσαιωνικές πηγές και ιδίως το Χρονικό του Πανάρετου αναφέρεται κυρίως στα δυο κατεξοχήν θρησκευτικά κέντρα της Αυτοκρατορίας των Μεγάλων Κομνηνών, δηλαδή στη Μονή του Αγίου Ευγενίου, του πολιούχου της Τραπεζούντας, και στη Μονή της Παναγίας της Χρυσοκεφάλου. Εσωτερικά και εξωτερικά ο ναός ήταν διακοσμημένος με τοιχογραφίες, όπου απεικονίζονταν εκτός των αγιογραφικών παραστάσεων οι Μεγάλοι Κομνηνοί της Τραπεζούντας.
Η φήμη και η λατρεία του Αγίου Ευγενίου ήταν τόσο διαδεδομένη στην Τραπεζούντα, ώστε κατά τη διάρκεια της γιορτής του συγκεντρώνονταν χιλιάδες προσκυνητές. Στα πανηγύρια, που γίνονταν προς τιμή του Αγίου Ευγενίου, συμμετείχε όλος ο τοπικός πληθυσμός με κάθε επισημότητα και περιγράφονται λεπτομερώς από τον Ιωσήφ Λαζαρόπουλο.
Το όνομα Ευγένιος ήταν πολύ διαδεδομένο στην Τραπεζούντα.
Ο ναός και η μονή του Αγίου Ευγενίου στην Τραπεζούντα ενισχύθηκε από τους βυζαντινούς αυτοκράτορες καθώς και τους αυτοκράτορες της Αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας. Μάλιστα ο πρώτος αυτοκράτορας της Τραπεζούντας ο Αλέξιος Α΄ (1204-1222), αμέσως μόλις ίδρυσε την Αυτοκρατορία του, στέφθηκε συμβολικά στο ναό του Αγίου Ευγενίου.
Εξάλλου στη μονή του Αγίου Ευγενίου πρωτολειτούργησε η φημισμένη αστρονομική σχολή της Τραπεζούντας με τους φημισμένους αστρονόμους και μαθηματικούς Κωνσταντίνο Λουκίτη, Γρηγόριο Χιονιάδη και τον ιερέα Μανουήλ. Σε μια εσωτερική αυτοκρατορική διαμάχη για την κατάληψη της εξουσίας, ο ναός καταστράφηκε το 1340 και έτσι η αστρονομική σχολή μεταφέρθηκε στο ναό της Αγίας Σοφίας.
Ο ναός του Αγίου Ευγενίου αποκαταστάθηκε στα χρόνια του σημαντικότερου τραπεζούντιου αυτοκράτορα Αλεξίου Γ΄(1349-1390). Ο ίδιος άλλωστε στέφθηκε αυτοκράτορας στο ναό αυτό την ημέρα της εορτής του Αγίου Ευγενίου στις 21 Ιανουαρίου 1349 και στον ίδιο ναό παντρεύτηκε τη Θεοδώρα Κατακουζηνού στις 20 Σεπτεμβρίου του 1351.
Μετά την άλωση της Τραπεζούντας το 1461, ο σουλτάνος Μωάμεθ Β΄ μετέτρεψε το ναό του Αγίου Ευγενίου σε τζαμί και πήρε το όνομα τέμενος της νέας ή πρώτης Παρασκευής (Yeni Cuma), επειδή προσευχήθηκε εκεί ο σουλτάνος την πρώτη Παρασκευή μετά την άλωση της Τραπεζούντας. Οι τοιχογραφίες του ναού καλύφθηκαν με κονίαμα ενώ οι χριστιανοί εκδιώχθηκαν στα εξώτειχα.
Στη Μονή Βατοπεδίου του Αγίου Όρους σώζεται ένα εξαίσιο καλλιτεχνικό χειρόγραφο του 1346 που βρισκόταν στη Μονή του Αγίου Ευγενίου, ενώ στη Μονή Διονυσίου υπάρχει μια τοιχογραφία του Αγίου.
Πηγή: epontos.blogspot.com
