ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ ΚΑΙ ΕΘΙΜΑ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΜΗΝΕΣ
ΜΗΝΕΣ
Καλαντάρτς – Ο Ιανουάριος στον Πόντο
Καλαντάρτς και νέον έτος…
– Στα Ποντιακά ο Ιανουάριος ονομάζεται «Καλαντάρτς». Μάλιστα, σε διάφορες περιοχές του Πόντου έφερε και διαφορετικές ονομασίες: «Καλαντάρτς» λεγόταν στη Σάντα, στην Τραπεζούντα και την Χαλδία. Ενώ «Καλαντάρης» λεγόταν στην Ινέπολη, την Κερασούντα, την Οινόη και τη Σινώπη.
Οι Πόντιοι ονόμαζαν «Κάλαντα» την πρώτη Ιανουαρίου. Ενώ είχαν πολλές παράγωγες λέξεις με πρώτο συνθετικό τη λέξη «κάλαντα» όπως «καλαντάρα» ή «καλαντίτζα»… για ζώο που γεννήθηκε την πρώτη ημέρα του Ιανουαρίου.
«Ας ση Χριστού ους τα κάλαντα και ως τα φώτα βρέχει…
και πώς να εφτάμε μουχαπέτ’, κανείς καρδίαν ‘κ’ έχει»
Ο παραπάνω στίχος φανερώνει τα καιρικά φαινόμενα της εποχής, που επικρατούσαν στον Εύξεινο Πόντο. Τον χειμώνα το τσουχτερό κρύο και το χιόνι έδιναν στους ανθρώπους τη δυνατότητα για συνεύρεση και γλέντι σε σπίτια συγγενών και φίλων.
Πρώτη του έτους
Την 1η Ιανουαρίου δεν επιτρεπόταν σε κανένα η είσοδος στο σπίτι, προτού µπει ο παπάς για να κάνει αγιασμό. Αυτές τις µέρες δεν έδιναν φωτιά έξω από το σπίτι, τα κορίτσια ψαλλίδιζαν τις άκρες των μαλλιών τους για να αυξηθούν περισσότερο. Ακόμη πίστευαν ότι την Πρωτοχρονιά δεν έπρεπε κανείς να κλαίει, γιατί θα έκλαιγε κατά τη διάρκεια όλου του χρόνου.
Στη Σάντα πίστευαν ότι εάν έπεφτε Σάββατο η πρώτη ημέρα του Ιανουαρίου, αυτό θα σήμαινε πολλά σάβανα, δηλαδή πολλούς θανάτους.
Στο Ακ Δαγ Ματέν αντί για βασιλόπιτα έφτιαχναν βουτυρόπιτα χωρίς νόμισμα.
Στα Σούρμενα συνηθιζόταν το ποδαρικό στα σπίτια, την 1η Ιανουαρίου. Λέγαν μάλιστα την παρακάτω ευχή, ενώ σκόρπιζαν μέσα στο σπίτι φασόλια, καλαμπόκι, φουντούκια και άλλους ξηρούς καρπούς, για το καλό του χρόνου:
«Κάλαντα – κάλαντα καλώς τον Καλαντάρη
αγούρ’ παιδία και θελυκά μουσκάρια,
έρθεν ο νεόχρονος και εδέβεν ο παλαιόχρονος»
Ένα έθιμο που ήταν πολύ αγαπητό στον Πόντο, συνδεδεμένο µε το Δωδεκαήµερο και ιδιαίτερα την Πρωτοχρονιά, ήταν οι Μωµόγεροι. Τα Μωµογέρια άρχιζαν την Πρωτοχρονιά και παρατείνονταν περιοδικώς µέχρι και τις Απόκριες! Στη διάρκεια του Δωδεκαηµέρου εκτός από τους Μωμόγερους εμφανιζόντουσαν και τα Πίζηλα δηλαδή οι καλικάτζαροι.
Το Ιανουάριο γινόντουσαν οι περισσότεροι γάµοι, γιατί τότε γύριζαν οι νέοι από την ξενιτιά και παράγγελναν στις αγαπημένες τους να τους περιμένουν.
Καλαντάρτς και νέον έτος… κόρ’ θα παίρω σε οφέτος!
Σχετικά με τον Ιανουάριο, έχει διασωθεί ως τις μέρες μας και η παρακάτω παροιμία – φράση, που ειρωνεύεται όποιον έχει παράλογες απαιτήσεις και ζητάει παράκαιρα πράγματα:
«Καλανταρί αγγούρια»
δηλαδή… Αγγούρια του Γενάρη!
Γιορτές του Ιανουαρίου
Κατά τον Ιανουάριο τιμούσαν ιδιαίτερα τις παρακάτω ημερομηνίες και γιορτές:
- 1 Ιανουαρίου: Αγίου Βασιλείου του Μέγα – Πρωτοχρονιά.
• 6 Ιανουαρίου: Θεοφάνεια ή Των Φώτων. Ήταν η τρίτη και τελευταία γιορτή του Δωδεκαημέρου.
• 7 Ιανουαρίου: Η Σύναξη του Ιωάννη του Προδρόμου. Ο Ιωάννης ο Πρόδρομος και Βαπτιστής του Χρίστου προεξάρχει στο χορό των Αγίων, των εορταζομένων κατά το μήνα Ιανουάριο.
• 8 Ιανουαρίου: Της Αγίας Δομνίκης ή Δόμνας.
• 17 Ιανουαρίου: Του Αγίου Αντωνίου. Σε διάφορα μέρη του Πόντου (Τραπεζούντα, Σάντα, Κρώμνη, Οινόη) η γιορτή «Τ’ Αγι’ Αντωνί», καθώς και η επόμενη «Τ’ Αθανασί» γιορτάζονταν με ιδιαίτερη ευλάβεια και θρησκευτική κατάνυξη.
• 18 Ιανουαρίου: Του Αγίου Αθανασίου.
• 20 Ιανουαρίου: Του Αγίου Ευθυμίου.
• 25 Ιανουαρίου: Του Αγίου Γρηγορίου.
• 30 Ιανουαρίου: Των Τριών Ιεραρχών.
Έρθεν ο Κούντουρον (Φεβρουάριος)
Ο Φεβρουάριος στον Πόντο
– Ο Φεβρουάριος στον Πόντο λεγόταν «Κούντουρος», δηλαδή με κοντή ουρά. Στην Σινώπη και την Ινέπολη λεγόταν «Κουτσούκης» που στα Τούρκικα σημαίνει «μικρός μήνας» (kucukay). Στις περιοχές αυτές πίστευαν πως όποιος άντρας εργαζόταν τις τρεις πρώτες ημέρες του Φεβρουαρίου ή όποια γυναίκα ήταν έγκυος, θα γεννούσε ελαττωματικό παιδί, το οποίο αποκαλούσαν Κουτσουκιάρη ή Κουτσουκιάρικο.
Στη Σάντα κατά τον μήνα Φεβρουάριο δεν τελούσαν γάμο, καθώς θεωρούσαν τον μήνα αυτό γρουσούζικο, ιδιαίτερα στις δίσεκτες χρονιές. Για τον ίδιο λόγο, στο Σταυρίν, δεν άρχιζαν καμία δουλειά την 1η ημέρα του Φεβρουαρίου.
Στον Πόντο κατά τον Φεβρουάριο γινόντουσαν οι προεργασίες και οι δουλειές που αφορούσαν τα δέντρα, όπως είναι τα κλάδεμα και το μπόλιασμα. Τον ίδιο μήνα φυτεύαν και τα περισσότερα καρποφόρα δέντρα.
Το χιόνι του Φεβρουαρίου δεν είχε την ίδια παγερότητα με το χιόνι που έπεφτε τον Ιανουάριο, γι’ αυτό και έλεγαν:
«Κουντούρου χιόνιν βούτερον» …δηλαδή χιόνι Φεβρουαρίου σαν βούτυρο
Ο Φεβρουάριος κατά περιοχές
Στον Πόντο, κατά περιοχές (λόγω διαφορετικών διαλέκτων), υπήρχαν αποκλείσεις και διαφορές σε ονομασίες και πράγματα. Έτσι, οι Πόντιοι με τις λαϊκές τους δοξασίες, φόβους και δεισιδαιμονίες είχαν διάφορες εκφράσεις και για τον μήνα Φεβρουάριο:
Σταυρίν – «Έρθεν και ο Κούντουρον, θα τρως πολλά βούτουρον»
Κρώμνη – «Ο Κούντουρον έν’ λειψός, ποδεδίζω τον Χριστό σ’»
Σούρμενα – «Ο Κούντουρον φέρ’ το κρύον, νασάν ‘κείνον π’ έχ’ το βίο»
Ινέπολη – «Φλεβάρη μου κι αν φλίβεσαι (θλίβεσαι), καλοκαιρ’νός μυρίεις»
Κοτύωρα – «Έρθεν και ο Κούντουρον, τα κάτας μιάου – μιάου» – κατά το ζευγάρωμα των γάτων
Οι γιορτές του Φεβρουαρίου
Στον Πόντο τιμούσαν ιδιαίτερα τις παρακάτω ημερομηνίες και γιορτές:
- 1 Φεβρουαρίου: Του Αγίου Μεγαλομάρτυρα Τρύφωνα από την Απάμεια της Βιθυνίας του αρχαίου Πόντου. Θεωρείτε ο Άγιος των σπαρτών και προστάτης από τις καταστροφές και τις θεομηνίες.
• 2 Φεβρουαρίου: Υπαπαντή του Σωτήρος Χριστού
• 3 Φεβρουαρίου: Βλασίου του Βουκόλου, από το Δεβελί Καισαρείας του αρχαίου Πόντου, ο οποίος μαρτύρησε το 54 μ.Χ.
• 10 Φεβρουαρίου: Του Οσίου Ζήνωνος και του Ιερομάρτυρος Χαραλάμπους. Ο όσιος Ζήνων ο γραμματοκομιστής (345-395) καταγόταν από τον Πόντο.
• 11 Φεβρουαρίου: Του Ιερομάρτυρος Βλασίου. Ο ιερομάρτυς Βλάσιος ήταν γιατρός που θεράπευε δωρεάν τον κόσμο. Την ημέρα αυτή φτιάχναν το «χασίλ», ένα φαγητό από βρασμένο σιτάρι και μαγειρευμένο με βούτυρο και μέλι.
• 17 Φεβρουαρίου: Του Αγίου Θεοδώρου Τήρωνος του Μεγαλομάρτυρος. Τον τιμούσαν ιδαίτερα στον Πόντο, μαζί με τον Άγιο Θεόδωρο τον Στρατηλάτη.
• 24 Φεβρουαρίου: Η Α’ και Β’ εύρεση της τιμίας κεφαλής (κάρας) του Τιμίου Προφήτου Προδρόμου
Μαρτς – Ο Μάρτιος στον Πόντο
O Μάρτης ο Πεντάγνωμος…
– Στον Πόντο, ο ερχομός του Μαρτίου (τη Μάρτ) σηματοδοτούσε ταυτόχρονα και τον ερχομό της πιο όμορφης εποχής του χρόνου, της Άνοιξης. Παρά το γεγονός ότι ο Μάρτιος (ή Μάρτ’ς) συμπεριφερόταν πολλές φορές ως χειμωνιάτικος μήνας, με τα κρύα και τα χιόνια του, εξευμενιζόταν από τη λαϊκή αντίληψη, ως προπομπός της άνοιξης και της καλοκαιρίας.
Ο Μάρτιος ήταν ένας μήνας πάντα… άτακτος, ζωηρός, ασυνεπής και εκδικητικός! Για τον λόγο αυτό και του προσέδιδαν διάφορα χαρακτηριστικά, όπως: αγέλαστον, θεοχάλαστον, πεντάγνωμον, αξερογαλγάνιστον, παλουκοκαύτεν. Ως Πεντάγνωμος χαρακτηριζόταν διότι άλλαζε καιρική γνώμη… ακόμα και μέσα στην ίδια μέρα!
Αυτή την ασταθή συμπεριφορά του Μάρτη την υπογράμμιζαν με σοφά και παροιμίες, όπως το παρακάτω:
Ο Μάρτης κι αν μαρτεύκεται, καλοκαιρίας μυρίζει… κι όταν παραχολάσκεται, τον Κούντουρον διαβαίνει
Το ρήμα «Μαρτεύκομαι» το χρησιμοποιούσαν στα Κοτύωρα και σημαίνει ότι κάποιος «κάνει τα Μαρτιάτικα του», δηλαδή «κάνει ότι του κατέβει».
Παρόλες όμως τις αστάθειες του Μαρτίου, ο λαός τον υποδεχόταν με χαρά και ανακούφιση, διασκεδάζοντας τις κρυάδες και τις αταξίες του. Γιατί ήδη είχαν μεγαλώσει οι μέρες, ενώ η αλλαγή του καιρού προς την καλοκαιρία, γινόταν όλο και περισσότερο αισθητή.
Αρ έρθεν και η Άνοιξη, αίχτρια και καλωσύνια,
ήλεν αργεύ’ να βασιλεύ’, τρανύν’νε τα ημέρας…
Καθώς έλιωναν τα χιόνια στα βουνά και «τ’ ορμία σελοκόφκουν» (πλημμύριζαν τα ποτάμια), άρχιζε η φύση να ζωντανεύει και να δείχνει τα πρώιμα κάλλη της, φορώντας τα Μαρτιάτικα στολίδια της. Μέσα σ’ αυτό το θεσπέσιο περιβάλλον, μες τη γόνιμη αφύπνιση της Ποντιακής χλωρίδας, χαιρόντουσαν και συνυπήρχαν τα ζωντανά… μαζί με τον άνθρωπο:
Τα ζά εβγαίν’νε ‘ς σην βοσκήν, θερία ‘ς σο κυνήγι.
Όλια τη γης τα πλάσματα, σύρκουν και ζευγαρών’νε…
Ο Μάρτ’ς θα φέρ’ την Άνοιξην, κι Απρίλτ’ς τα μανουσάκια,
κ’ έμορφον ο Καλομηνάς, λογιών – λογιών τσιτσιάκια!
Άνοιξη και Θεού χαρά, τα δέντρα όλια ανθούνε,
τα πουλόπα σα κλαδία, ζευγάρια κελαηδούν’νε!
Ο Μάρτιος κατά περιοχές
Μάρτης ονομαζόταν: Στην Κερασούντα, στην Οινόη και στην Ινέπολη
Μάρτ’ς ονομαζόταν: Στην Τραπεζούντα, στην Σάντα, στα Κοτύωρα και στη Χαλδία
Στον Πόντο, κατά περιοχές (λόγω διαφορετικών διαλέκτων), υπήρχαν αποκλείσεις και διαφορές σε ονομασίες και πράγματα. Έτσι, οι Πόντιοι είχαν διάφορες εκφράσεις για τον μήνα Μάρτιο.
Στα Σούρμενα έλεγαν: «Μη κουρφίζητε τον Μάρτ’ ατός έχ πολλά ενιάτ’»
Στο Σταυρίν έλεγαν: «Έρθεν ο Μάρτς αγέλαστον και ο θεοχάλαστον»
Στην Ινέπολη τον αποκαλούσαν: «O Μάρτης ο πεντάγνωμος»
Ο Μάρτ’ς φέρ’ τα χελιδόνια, κελαηδούν και λύν’ τα χιόνια
Προλήψεις για το Μάρτιο
Όπως για όλους τους μήνες του έτους, έτσι και για τον Μάρτη, οι Πόντιοι (με τις λαϊκές τους δοξασίες, φόβους και δεισιδαιμονίες) είχαν διάφορες προλήψεις για τον μήνα Μάρτιο…
Κατά τη διάρκεια του χειμώνα, δεν ανέφεραν ποτέ το όνομα του «Μαρτίου». Διότι όποιος το έκανε, το επόμενο καλοκαίρι θα έβλεπε πολλά φίδια!
Με τις πρώτες ηλιαχτίδες του Μαρτίου απεύφευγαν το ανεπιθύμητο μαύρισμα. Ιδιαίτερα οι κοπέλες, οι οποίες φρόντιζαν πάντοτε να είναι ασπριδερές και αφράτες. Για τον λόγο αυτό φορούσαν στον καρπό του δεξιού τους χεριού «τον Μάρτη», το αποκαλούμενο και «Ζουλιχτόν Ράμμαν» (από κόκκινες και άσπρες κλωστές), για να μην τις κάψει ο ήλιος.
Ο Μάρτιος έδινε το όνομα του, σε όσα ζώα γεννιόντουσαν κατά την διάρκεια του. Π.χ. έλεγαν«Μαρτέσ’ μουσκάρ’».
Πίστευαν πως ότι φυτέψεις κατά τον μήνα Μάρτιο, αυτό θα ευδοκιμήσει.
Όταν θέλαν να προειδοποιήσουν τους νοικοκύρηδες οι οποίοι βιαζόντουσαν να αρχίσουν τις αγροτικές και άλλες διάφορες εργασίες τους, παρασυρόμενοι από τις αίθριες ημέρες (τα καλά ημέρας), έλεγαν:
Μη κουρφίζετεν τον Μάρτ,’ ατός έχ πολλά ινιάτ’
Οι γιορτές του Μαρτίου
Τον Μάρτιο στον Πόντο τιμούσαν ιδιαίτερα τις παρακάτω ημερομηνίες και γιορτές:
- 9 Μαρτίου: Των Αγίων Τεσσαράκοντα Μαρτύρων.
• 25 Μαρτίου: Ο Ευαγγελισμός της Θεοτόκου. Την ημέρα αυτή την γιορτάζαν με ιδιαίτερη μεγαλοπρέπεια, όπως και στην υπόλοιπη Ελλάδα. Συνήθιζαν την μέρα αυτή να τρώνε ψάρια και ιδιαίτερα χαψία, τα οποία αφθονούσαν στη θάλασσα του Εύξεινου Πόντου. Στις εκκλησίες, στους πιστούς τη μέρα αυτή μοίραζαν μανουσάκια (άγριες βιολέτες, μενεξέδες). – Μετά το 1821, η γιορτή του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου συνδυάσθηκε και με την επέτειο επανάστασης του Ελληνικού έθνους.
• 29 Μαρτίου: Της Οσίας μητρός Μαρίας της Αιγυπτίας.
Απρίλτς – Ο Απρίλιος στον Πόντο
Έρθεν ο Απρίλτς, έγκεν τα πρασινάδας
«Ο Απρίλτς πότε κλαίει και πότε γελάει» λέει μια Ποντιακή έκφραση, που συνήθιζαν να λένε για τον μήνα Απρίλιο, στο Σταυρίν και στην Κρώμνη. Από άποψη καιρικών συνθηκών, κατά τον μήνα Απρίλιο, στον Πόντο επικρατούσαν ίδες συνθήκες όπως και στην Ελλάδα. Ο καιρός ήταν άστατος και η άνοιξη αργούσε να ‘ρθει! Ορισμένες φορές έκανε τόσο πολύ κρύο, ώστε ο καιρός θυμίζε χειμώνα.
Απρίλτς έρται και περά, τ’ άλλο κλαίει τ’ άλλο γελά!
Ο Απρίλιος έρχεται και περνά, μια κλαίει και μια γελά! Δηλαδή ο καιρός τον Απρίλιο δεν είναι σταθερός, αλλά έχει τις βροχερές και τις αίθριες ημέρες του…
Ενώ όμως τα κρύα του Απριλίου ήταν ανεπιθύμητα, αντιθέτως η βροχή ήταν καλοδεχούμενη. Μάλιστα λέγανε και σχετική ευχή:
«Τον Μάρτ’ να μη βρέχ’, τον Απρίλ’ να βρέχ’»
Όπως συνέβαινε σε κάθε μήνα, έτσι και τον Απρίλιο, όταν γεννιόταν μια αγελάδα, της έδιναν απαραίτητα το όνομα… Απριλίτζα ή Απρίλα!
Οι κάτοικοι του Πόντου το μήνα αυτόν οδηγούσαν τα ζώα τους για βοσκή, αφού έλιωναν τα χιόνια, ενώ η γη σιγά-σιγά έβγαζε χορτάρι. Παράλληλα τον μήνα Απρίλιο, στον Πόντο άρχιζαν και οι γεωργικές εργασίες.
Έρθεν ο Απρίλτς με το καλόν, έγκεν τα πρασινάδας,
ξενιτεύνε οι παντρεμέν’… κλαινίζνε τα νυφάδας!
Μόλις ερχόταν ο Απρίλιος, τραγουδούσανε το παρακάτω δίστιχο, το οποίο σε άλλες περιοχές του Πόντου, το λέγανε για τον μήνα Μάρτιο
«Απρίλτς φέρ’ τα χελιδόναι
κελαηδούν και λιών’ τα χιόναι»
Η λέξη Απρίλιος παράγεται από τη λατινική λέξη Aprilis και αυτή από το ρήμα aperio, που σημαίνει ανοίγω και σαφώς αφορά την εποχή της Άνοιξης, κατά την οποία όλα τα φυτά, τα λουλούδια και τα δέντρα ανοίγουν / ανθίζουν. Στην Οινόη λεγόταν Απρίλης. Στην Τραπεζούντα Απρίλ’ς. Στα Κοτύωρα, τη Σάντα, τη Τραπεζούντα και τη Χαλδία λεγόταν Απρίλτς. Στα Κοτύωρα λεγόταν και Αγιωργίτας ή Αεργίτας από την γιορτή του Αγίου Γεωργίου.
Μερικοί Πόντιοι συγχέουν τον μήνα Απρίλιο με τον Νοέμβριο, που λέγεται στα Ποντιακά «Αεργίτες»
Η σύγχυση προέρχεται από το γεγονός ότι ο Άγιος Γεώργιος ο Τροπαιοφόρος γιορτάζεται στις 23 Απριλίου. Ο «Πόντιος» Άγιος Γεώργιος* γιορτάζεται στις 3 Νοεμβρίου, γι’ αυτό και ο Νοέμβριος στα Ποντιακά λέγεται «Αεργίτες», δηλαδή ο μήνας του Αγίου Γεωργίου.
Στις 23 Απριλίου γιορτάζεται η μνήμη των άθλων του Αγίου Γεωργίου και στις 3 Νοεμβρίου η ανακομιδή των λειψάνων του. Ενδεικτικός είναι ο στίχος:
«Αεργίτα -Νοέμβριο- στρώσον – Απριλί σκώσον»
Δηλαδή τον Νοέμβριο στρώσε, γιατί μπαίνει ο χειμώνας με το κρύο… και τον Απρίλιο ξέστρωσε, γιατί έρχεται το καλοκαίρι…
Οι γιορτές του Απριλίου
Οι σημαντικότερες γιορτές στον Πόντο, τον μήνα Απρίλιο, ήταν οι εξής:
- 1 Απριλίου: Της Οσίας μητρός ημών Μαρίας της Αιγυπτίας.
• 12 Απριλίου: Της Οσίας Ανθούσας, κόρης του εικονομάχου Κωνσταντίνου Ε’ Ισαύρου, του Κοπρώνυμου.
• 20 Απριλίου: Του ιερομάρτυρα Αναστασίου επισκόπου Αντιοχείας, του επονομαζόμενου Σιναϊτου.
• 23 Απριλίου: Του Αγίου μεγαλομάρτυρα και τροπαιοφόρου Γεωργίου.
• 24 Απριλίου: Της Οσίας μητρός ημών Ελισσάβετ, από τα Λιβάδια της Τραπεζούντας.
• 25 Απριλίου: Του Αγίου Μάρκου.
Εννοείται πως η μεγαλύτερη γιορτή όλων ήταν το Πάσχα, όταν αυτό έπεφτε μέσα στον Απρίλιο. Μάλιστα, σε ορισμένες περιοχές του Πόντου, τον Απρίλιο τον αποκαλούσαν και Λαμπριάτη, επειδή τις περισσότερες φορές η Λαμπρή έπεφτε μέσα στον μήνα αυτό.
Είδα σ’ οψέ κι οσήμερον, είδα σε τ’ Αϊλία…
είδα σε τ’ Αεμάρκονος και με τα φουλιρία!
* Ο Άγιος Γεώργιος είχε καταγωγή από την πλευρά του πατέρα του, την Νεοκαισάρεια του Καππαδοκικού Πόντου και από την μητέρα του, την Λύδδα της Παλαιστίνης.
Καλομηνάς – Ο Μάιος στον Πόντο
Σύμβολο της άνοιξης και της νεότητας
Στον Πόντο ο Μάιος λεγόταν Καλομηνάς… από το επίθετο ΚΑΛΟΣ και το ουσιαστικό ΜΗΝΑΣ. Σε Κερασούντα και Χαλδία υπήρχε ρήμα «Καλομηνεύκομαι» που σήμαινε: Φέρομαι σαν τον Μάϊο.
Σύμβολο της άνοιξης και της νεότητας ο Μάιος! Ο μήνας των λουλουδιών, της βλάστησης και της καρποφορίας. Το πρωί της 1ης του Καλομηνά, έτρωγαν άρτο που είχαν φυλάξει από τη Μεγάλη Πέμπτη, έπιναν γάλα, έβγαζαν τα ζώα από το μαντρί και τα οδηγούσαν στη βοσκή, αφού τα στόλιζαν με πολύχρωμες κορδέλες, «τραχολίδια» και με κουδούνια!
Τα οδηγούσαν κρατώντας στο χέρι βέργες από ανθισμένες αγριοτριανταφυλλιές, που τις έλεγαν μασούρας. Η έξοδος των αγελάδων για τις εαρινές βοσκές έπρεπε απαραίτητα να γίνει την Πρωτομαγιά. Στα τέλη του Μαΐου θα άρχιζε η ομαδική μετάβαση των ζώων στους ορεινούς βοσκότοπους (παρχάρια).
Όνταν έρτ’ ο Καλομηνάς, φυτρώνε τα χορτάρια,
ντ’ έμορφα επρασίντσανε τα τσόλια τα παρχάρια!
Κατά τον μήνα Μάιο, η άνοιξη έφτανε για τα καλά. Η ύπαιθρος στον Πόντο μοσχοβολούσε από το μεθυστικό άρωμα των λουλουδιών. Παρ’ όλα αυτά, ήταν και ένας πολύ βροχερός μήνας, με το χαλάζι επίσης να πέφτει πολύ συχνά.
Στον Πόντο, ο Μάιος συνδεόταν με δοξασίες και προλήψεις…
Οι κάτοικοι πίστευαν ότι κινδύνευαν από μάγια και γι’ αυτό εκείνη την ημέρα προσπαθούσαν όλοι να προφυλαχθούν με σκόρδα, κρεμμύδια και μαγιοβότανα. Σύμφωνα με το έθιμο, κρεμούσαν στα σπίτια στεφάνια, σύμβολα της δροσιάς και της δύναμης της μαγιάτικης φύσης, θεωρώντας ότι θα τους μεταδοθεί η υγεία και η ζωντάνια της φύσης.
Στην Κερασούντα τον θεωρούσαν μήνα των μαγισσών. Προκειμένου να προφυλαχθούν από την επήρεια του έφτιαχναν αυτοσχέδιους σταυρούς από βάτα ή φλοιούς. Τον οποίο σταυρό κουβαλούσαν μαζί τους ή τον κρεμούσαν στην εξώπορτα του σπιτιού τους.
Στο Σταυρίν, τον μήνα Μάιο δεν γινόντουσαν γάμοι, λόγω προλήψεων. Επίσης, το καλαντόνερο το ανακάτευαν μαζί με τον αγιασμό των Φώτων και το φύλαγαν ως ιατρικό. Επίσης, αυτό το μείγμα το ανακάτευαν μαζί με βροχόνερο του Μαΐου και το χρησιμοποιούσαν σαν μαγιά, για να πήξουν το γάλα σε γιαούρτι!
Στα Κοτύωρα η πρώτη βροχή του Μαΐου πίστευαν πως είχε τη δύναμη να κολλίζει, δηλαδή να μετατρέπει το γάλα σε γιαούρτι.
Τ’ αρνί μ’ επαρακάλ’ν ατό, κι ατό εποίν’ νεν νάζια,
τα δάκραι μ’ εκατήβαιναν Καλομηνά χαλάζια…
Οι γιορτές του Μαΐου
Τον Μάιο στον Πόντο τιμούσαν ιδιαίτερα τις παρακάτω ημερομηνίες και γιορτές:
- Στις 9 Μαΐου γιόρταζαν την μνήμη του Αγίου Χριστόφορου, μεγαλομάρτυρα από τα αρχαία Σούρμενα του Πόντου.
- Στις 21 Μαΐου γιόρταζαν τη μνήμη των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης, που λάτρευαν ιδιαίτερα.
Κερασινός – Ο Ιούνιος στον Πόντο
Ο Κερασινόν φέρ΄ τον ήλον…
– Ο Ιούνιος στον Πόντο λεγόταν Κερασινός ή και Κερασάρτς, καθ’ ότι στη διάρκεια του ωριμάζαν τα κεράσια. Τα ξακουστά κεράσια του Πόντου!
Άλλωστε την Κερασούντα τη θεωρούσαν πατρίδα της κερασιάς. Μάλιστα για τη γυναίκα που είχε χείλη σαν κεράσια, έλεγαν πως ήταν «κερασόχειλος».
Η γενική του μήνα Κερασινού απέκτησε επιρρηματική σημασία και δηλώνει: κατά τη διάρκεια του Κερασινού (Ιουνίου). Έχουμε και αρκετές λέξεις στα διάφορα μέρη, με πρώτο συνθετικό τη λέξη Κερασινός…
Έτσι στην Τραπεζούντα και Σάντα έχουμε το επίθετο ουδετέρου γένους το κερασινέσιν και κερασινέσ’, που παράγεται από το κερασινός και την κατάληξη -εσιν, που σημαίνει αυτό που παράγεται κατά το μήνα Ιούνιο, π.χ. κερασινέσ’ βούτορον.
Στη Χαλδία υπήρχε και το όνομα η Κεράσα και συνώνυμο η Κερασία. Όνομα που δίνανε σε αγελάδες που γεννήθηκαν τον μήνα Ιούνιο.
Επίσης λέγανε το κερασάπιν, από το κερασινάπιν, που παράγεται από το κερασινός και άπιον (αρχαίο ουσιαστικό, που σημαίνει αχλάδι), δηλ. όχι μόνο το αχλάδι που ωριμάζει τον Ιούνιο αλλά και το δέντρο.
Το κεράσιν (πληθ. τα κεράσα) είναι το δέντρο κερασιά και ο καρπός. Υποκοριστικό το κερασόπον. πρβλ. και:
«Ούμπαν ακούς πολλά κεράσα,
μικρόν καλάθ’ έπαρ’ κι άμε (πήγαινε)»
Οι Έλληνες του Πόντου κάνανε τραγούδι τις ιδιότητες του μήνα αυτού, λέγοντας:
«Ο Κερασινόν φέρ’ τον ήλον, κοκκινίζ’ κ’ ευτάει σε μήλον»
Σε άλλες παραλλαγές έλεγαν:
στην Κρώμνη:
«Ο Κερασινόν φέρ’ ήλιον και μαραίν’τσε άμον μήλον»
στο Σταυρί:
«Έρθεν ο Κερασινόν, έγκεν φύλλον πράσινον»
στα Σούρμενα:
«Έρθεν ο Κερασινός, ο καιρός έν’ κόκκινος»
Του Αγίου Πνεύματος
Μέσα στον Ιούνιο τύχαινε συνήθως και η κινητή γιορτή – όπως τη λέγανε στα Κοτύωρα – του Αγίου Πνεύματος…
Τ’ Αε-Πνευμάτ’ ή τ’ Α-Πνεμάτ’ ή τα’ Αε-Πνεύματονος
Αυτή την ημέρα δεν κοιμόντουσαν, για να μη γίνουν υπνοσάκουλα! Επίσης δεν ανέβαιναν σε δέντρα, ούτε λούζονταν στη θάλασσα, γιατί πίστευαν πως η μέρα αυτή έχει την κακή της ώρα.
Ταφικό Έθιμο
Επίσης, σε κάποιες περιοχές του Πόντου, του Αγίου Πνεύματος λάμβανε χώρα το επονομαζόμενο και Ταφικό Έθιμο. Συγγενείς και φίλοι των νεκρών, επισκέπτονταν τα νεκροταφεία και τρώγανε μαζί με τους πεθαμένους…
Τ’ Αε Πνευμάτ’ επέναμε ’ς σα ταφία και έτρωγαμε με τ’ αποθαμέντς
Τα μνήματα πλένονταν και αφού γινόντουσαν τα τρισάγια από τον Ιερέα, κατόπιν έστρωναν γιορτινό τραπέζι, προσφέροντας ποικιλία Ποντιακών εδεσμάτων και κερνώντας κρασί ή οποιοδήποτε άλλο ποτό… θα ήθελε ο μακαρίτης!
Χορτοθέρτς – Ο Ιούλιος στον Πόντο
Ο Χορτοθέρτς μαραίν΄τα χορτάραι
– Στον Πόντο ο Ιούλιος λεγόταν Χορτοθέρτς, γιατί ήταν ο μήνας του θερισμού των σιτηρών και γενικότερα των χόρτων. Το όνομα Χορτοθέρης (Ιούλιος) παράγεται από το ουσιαστικό «χόρτον» και το ρήμα «θερίζω».
Από το όνομα αυτού του μήνα έχουμε και τα εξής παράγωγα:
Το επίθετο «χορτοθερέσιν», που σημαίνει αυτό που παράγεται κατά το μήνα Ιούλιο & το «χορτοθέριν», που σημαίνει (α) τόπος θερισμού, κατάλληλος για θέρισμα και (β) τόπος θερισμένος.
- Στην Κερασούντα, Κοτύωρα, Τρίπολη, Χαλδία και Σάντα τον έλεγαν ο Χορτοθέρης.
• Στην Τραπεζούντα εκτός από Χορτοθέρης, αποκαλούνταν και Χορτοθέρ’ς.
• Στα Σούρμενα και στη Ματσούκα λεγόταν Θερ’νός, ενώ στην Κρώμνη τον αποκαλούσαν και με τα δύο ονόματα.
Θερ’νός μας παραδίδει και ο Φαίδων Κουκουλές ότι λεγότανε στον Πόντο, λέγοντας: «Πόσον τούτο είναι ακριβές δεικνύει ότι κατά μεν τους Βυζαντινούς χρόνους με τον θερισμόν σχετίζεται ο Ιούλιος, ο εν Πόντω Θερ’νός λεγόμενος».
Ο Ιούλιος ήταν ο μήνας του θερισμού και στον Πόντο ο θερισμός έπαιρνε πανηγυρικό χαρακτήρα!
Έρθεν και ο Χορτοθέρτς, έπαρ’ το καγάν’ σο χερ’ τσ’
Στο Βυζάντιο, όπως μαρτυρεί ο Φαίδων Κουκουλές, η πολιτεία, επειδή έδινε μεγάλη σημασία στη διατροφή του λαού, απαγόρευε δια νόμου, την εποχή του θερισμού, να οδηγούν τους γεωργούς στα δικαστήρια, προκειμένου να δικαστούν!
Από του Προφήτη Ηλία άρχιζε στον Πόντο και το μάζεμα των φουντουκιών.
Όπως συνήθως το καθετί, στην πατρίδα, έδινε αφορμή για τραγούδι και για παροιμιώδεις φράσεις, έτσι έγινε και με τους μήνες. Από τα ονόματα των οποίων φαίνεται και το ξεχωριστό χαρακτηριστικό του καθενός, σχετικά με τις φυσικές του ενέργειες:
Ο Μάρτ’ς μαραίν’ τα μάραντα, ο Απρίλτς τα μανουσάκαι…
ο Χορτοθέρτς τα χορτάραι κι ο Αύγουστον παλικάραι!
– Τον μήνα Ιούλιο στον Πόντο ωρίμαζαν τα πρώιμα σύκα, τα οποία ονόμαζαν θερ’νόσυκα.
Οι γιορτές του Ιουλίου
Τον Ιούλιο στον Πόντο τιμούσαν ιδιαίτερα τις παρακάτω ημερομηνίες και γιορτές:
- 7 Ιουλίου: Της Αγίας Κυριακής, η οποία έλκει την καταγωγή της από τη Νικομήδεια. Το όνομα της το οφείλει στην ημέρα που γεννήθηκε, δηλαδή την Κυριακή.
- 15 Ιουλίου: Των Αγίων Κηρύκου και Ιουλίττης. Στην Ινέπολη ο Ιούλιος ονομαζόταν «Αϊ-Κήρυκος» εξ’ αιτίας της γιορτής του Αγίου. Ο οποίος σημειωτέον όταν μαρτύρησε, ήταν παιδί της αγκαλιάς.
- 20 Ιουλίου: Η μεγαλύτερη γιορτή του Ιουλίου στον Πόντο, όπως και στην υπόλοιπη Ελλάδα, ήταν εκείνη του Προφήτη Ηλία. Τ’ Αε Λιά… τιμούσαν τον Προφήτη Ηλία με πολλές και ιδιαίτερες τιμές. Την ημέρα αυτή, οι γυναίκες πηγαίνοντας στην εκκλησία, έδεναν στάχυα… στα κεφάλια ή σε άλλα μέρη του σώματος όπου είχαν πόνους. Στη διάρκεια της Θείας λειτουργίας, έκοβαν τα στάχυα, πιστεύοντας ότι θα τους κοπεί και ο πόνος. Επίσης, ο Προφήτης Ηλίας ήταν ο Άγιος τον οποίο, σε καιρό ανομβρίας, παρακαλούσαν να τους στείλει… βροχή.
- 27 Ιουλίου: Του Αγίου Παντελεήμονα. Κανονικά λεγόταν Παντολέων και ζούσε στη Νικομήδεια. Οι Χριστιανοί τον ονόμασαν Παντελεήομονα, από το έλεος που έδειχνε προς όλους, ως γιατρός και μάλιστα ανάργυρος. Δηλαδή δεν έπαιρνε χρήματα για τις υπηρεσίες που παρείχε.
Αλωνάρτς – Ο Αύγουστος στον Πόντο
Να έτον δύο φοράς τον χρόνον!
– Ο Αύγουστος στον Πόντο ήταν ο μήνας της ωρίμανσης των καρπών και της συγκομιδής. Κατά τον Αύγουστο γινόταν στο σύνολο της, σχεδόν, η συγκομιδή των φουντουκιών. Τότε τελείωνε και το μάζεμα του καπνού.
Πολλές σύνθετες λέξεις προέκυψαν με πρώτο συνθετικό τον Αύγουστο και δεύτερο κάποιον καρπό. Λ.χ. Αγουστάπιν, δηλαδή «Αύγουστος + άπιον» το Αυγουστιάτικο αχλάδι. Με τον ίδιο τρόπο σχηματίζεται το Αγουστοκάρυδον, το Αγουστοκοκκύμελον, το Αγουστόμηλον κ.ά.
Άγουστον ο καρπεμένος
να έτον δύο φοράς τον χρόνον!
Αύγουστος λεγόταν στα Κοτύωρα, την Ίμερα και τη Χαλδία.
Στη Χαλδία λεγόταν και Αλωνάρτ’ς, γιατί εκεί, λόγω του κλίματος, τα σιτηρά ωρίμαζαν αρκετά αργά τον Ιούλιο και το αλώνισμά τους γινόταν μέσα στον Αύγουστο.
Άγουστος λεγόταν στην Τραπεζούντα και στα Σούρμενα.
Στην Ινέπολη λεγόταν Άγοστος, ενώ στην Οινόη λεγόταν Αύγοστος.
Στον Πόντο, όσοι ήταν προληπτικοί, πίστευαν ότι τον Αύγουστο πιάνει το μάτι ιδιαίτερα
Γι’ αυτό και τοποθετούσαν σταυρωτά μέσα στο αλώνι, επάνω στον σωρό του κοσκινισμένου σταριού, τα φτυάρια του αλωνίσματος!
Στην Οινόη, κατά τον μήνα Αύγουστο δεν άφηναν τα παιδιά να κάνουν μπάνιο στη θάλασσα, γιατί πίστευαν ότι θα βγάλουν σπυριά ή ότι θα σαπίσει το κορμί τους!
Παρόμοιες δοξασίες υπήρχαν και σε άλλες περιοχές, όπου οι Έλληνες του Πόντου απέφευγαν να κάνουν οποιεσδήποτε εργασίες, διότι θεωρούσαν τις ημέρες αποφράδες.
Ο Άγουστον φέρ’ τ’ αλώναι
και τελέν’ όλα τα πόναι!
Οι γιορτές του Αυγούστου
Τον Αύγουστο στον Πόντο τιμούσαν ιδιαίτερα τις παρακάτω ημερομηνίες και γιορτές:
- 6 Αυγούστου: Μεταμόρφωση του Σωτήρος (Άε Σωτήρος). Μεγάλα πανηγύρια τελούνταν την ημέρα αυτή. Συγκέντρωναν πολύ κόσμο στις εκκλησίες και στα γλέντια.
- 14 Αυγούστου: Την ημέρα αυτή, οι χρυσοχόοι της Τραπεζούντας τιμούσαν τη μνήμη του νεομάρτυρα Αγίου Συμεών του Χρυσοχόου, ο οποίος μαρτύρησε στις 14 Αυγούστου του 1653.
- 15 Αυγούστου: Κοίμηση της Θεοτόκου. Όπως στην Ελλάδα έτσι και στον Πόντο ο Αύγουστος ήταν συνδεμένος με τη γιορτή της Παναγίας, τον Δεκαπενταύγουστο. Το μεγαλύτερο πανηγύρι, τελούνταν φυσικά στο Μοναστήρι της Παναγίας Σουμελά, στην Τραπεζούντα.
- 27 Αυγούστου: Του Αγίου Φανουρίου.
- 29 Αυγούστου: Αποτομή την τιμίας κεφαλής του Αγίου Ιωάννη Προφήτη και Προδρόμου (Τ’ Αιέν’ τη κοτσοκεφάλ’). Την ημέρα αυτή νήστευαν και δεν έτρωγαν μαύρο σταφύλι, δεν έκοβαν καρπούζι και γενικά φρούτα και άλλα τρόφιμα, που είχαν κόκκινο χρώμα. Διότι ήταν ημέρα μνήμης της αποκομιδής του κεφαλιού του Αγίου.
Σταυρίτας – Ο Σεπτέμβριος στον Πόντο
Θεωρείτο ως η αρχή του χρόνου
– Ο Σεπτέμβριος στα Ποντιακά πήρε το όνομα Σταυρίτες, από τη γιορτή της Ύψωσις του Τιμίου Σταυρού. Στην Κερασούντα, τα Κοτύωρα, την Τραπεζούντα, τη Σάντα, τα Σούρμενα και τη Χαλδία, λεγόταν Σταυρίτες. Στην Οινόη λεγόταν και Σταυρίτας. Στην Ινέπολη λεγόταν Σταυρενός.
Παράγωγη λέξη των παραπάνω ήταν το σταυροκοκκύμελον, δηλαδή το δαμάσκηνο που ωριμάζει τον Σεπτέμβριο. Με την ίδια λογική έχουμε και τη σταυροκρανέα, το σταυρολάχανο, το σταυράπιν, και το σταυράχαντον.
Στην Κερασούντα και την Οινόη ονόμαζαν σταυρίδιν και στα Κοτύωρα και την Τρίπολη σταυρίδ’ ένα ψάρι παρόμοιο με το σκουμπρί. Το οποίο εικάζεται να έλκει το όνομά του από την εποχή αλιείας του, δηλαδή τον Σεπτέμβριο.
Στον Πόντο, ο μήνας Σεπτέμβριος θεωρείτο από πολλούς ως η αρχή του χρόνου, γι αυτό έλεγαν…
« Στάμαν Σταυρίτα είδα σε, καλόν να έν’ ειδέα σ’,
τα δάκρυα μ’ εκυλίουσαν απέσ’ ’ς σην εμποδέα σ’»
Δηλαδή… «Την πρώτη Σεπτεμβρίου σε είδα, σε καλό να με βγει που σε είδα, τα δάκρυά μου κυλούσανε μέσα στην ποδιά σου.».
Το καλό ποδαρικό
Οι δοξασίες για τον Σεπτέμβριο ήταν παρόμοιες με αρκετές που τηρούνταν την 1η Ιανουαρίου, με την πρωτοχρονιά.
Την πρώτη ημέρα του Σεπτεμβρίου φρόντιζαν για το καλό ποδαρικό. Γι αυτό καλούσαν ιερέα να αγιάσει το σπίτι. Επίσης, εκείνον που συναντούσαν την 1η Σεπτεμβρίου, τον θυμόντουσαν και αν πήγαινε καλά ο χρόνος, τον υποχρέωναν να ξαναφανεί μπροστά τους, την επόμενη 1η Σεπτεμβρίου!
Αν πήγαιναν στραβά τα πράγματα, τον άλλαζαν με άλλον…
Οι γιορτές του Σεπτεμβρίου
Τον Σεπτέμβριο στον Πόντο τιμούσαν ιδιαίτερα τις παρακάτω ημερομηνίες και γιορτές:
- 1 Σεπτεμβρίου: Αρχή της Ινδίκτου, δηλ. του εκκλησιαστικού έτους.
- 8 Σεπτεμβρίου: Τα γενέθλια της Θεοτόκου.
- 14 Σεπτεμβρίου: Ύψωση του Τιμίου Σταυρού.
- 22 Σεπτεμβρίου: Του Αγίου Φωκά του θαυματουργού και του Οσιομάρτυρα Φωκά του κηπουρού. Καταγόμενοι και οι δύο από τη Σινώπη.
Τρυγομηνάς – Ο Οκτώβριος στον Πόντο
Τη Αϊ-Δημητρί τον μήναν
– Ο Οκτώβριος στον Πόντο πήρε το όνομα Τρυγομηνάς ή Τρογομηνάς, γιατί κατά τη διάρκεια του γινόταν ο τρύγος. Η συγκομιδή των σταφυλιών καθώς και των ροδάφ’νων!
Αν δεν έβρεχε τον Οκτώβριο, σύμφωνα με ένα παλιό έθιμο, τα παιδιά έβρεχαν την καταμάγια (το χοντρό πανί με το οποίο καθάριζαν τον φούρνο από τις στάχτες για να φουρνίσουν το ψωμί) και γυρνούσαν στους δρόμους και τις αυλές των σπιτιών, χτυπώντας την καταμάγια και φωνάζοντας: «Ντο θέλτς; Θέλω ας σον Θεόν βροχήν».
Υπήρχαν περιοχές του Πόντου, όπως π.χ. στα Σούρμενα, όπου Τρυγομηνάς λεγόταν ο Νοέμβριος
Στον Πόντο, όπου ο χειμώνας ήταν βαρύς, οι αγρότες έπρεπε να τελειώσουν τη σπορά των δημητριακών μέσα στον Οκτώβριο, γιατί μετά άρχιζαν τα χιόνια και οι δυνατές βροχές.
Τον ίδιο μήνα έπρεπε να έχει τελειώσει ο τρύγος και να γίνουν το ρακί και το κρασί και οι νοικοκυρές να ετοιμάσουν τους καβουρμάδες. Δηλαδή να ψήσουν κομμάτια κρέατος με πολύ λίπος, τα οποία τα έβαζαν, κατόπιν, σε τενεκέδες ή σε κιούπκια, για να τα χρησιμοποιήσουν για την παρασκευή διαφόρων φαγητών, κατά τη διάρκεια του χειμώνα.
Μέχρι και τον Οκτώβριο φτιάχνανε τα «τσίρα» και τα «παστίλας»
Τα «τσίρα» είναι αποξηραμένα δαμάσκηνα, μήλα και άλλα, με τα οποία έφτιαχναν τον χειμώνα χοσάφ (κομπόστα). Ενώ τα «παστίλας» τα έφτιαχναν με ζουμί από σταφύλι, το οποίο έβραζαν μαζί με αλεύρι και τον πολτό που σχηματιζόταν, τον έβαζαν στον ήλιο να στεγνώσει. Το μίγμα έπαιρνε μια καφέ απόχρωση και γινόταν σκληρό. Για να το φάνε, το έκοβαν με το μαχαίρι.
Η Ποντιακή παράδοση για τον Οκτώβριο
- Ο Τρυγομηνάς ζενίντς, φέρ’ κρύον νερόν και πίντς.
• Ο Τρυγομηνάς συρίζ’ και τον κρύον πα κρεμίζ’.
• Σον Τρυγομηνάν τρυγίεις, έναν σπέρτς δέκα θερί’εις.
• Ο Τρυγομηνάς φέρ’ ξύλα και μαραίν’ και ρούζ’ τα φύλλα.
• Τη Αϊ-Δημητρί’ τον μήναν, μη φογάσαι ξάι την πείναν.
Οι γιορτές του Οκτωβρίου
Τον Οκτώβριο στον Πόντο τιμούσαν ιδιαίτερα τις παρακάτω ημερομηνίες και γιορτές:
- 1 Οκτωβρίου: Αγίου Ρωμανού του Μελωδού
- 18 Οκτωβρίου: Αποστόλου και Ευαγγελιστού Λουκά
- 26 Οκτωβρίου: Αγίου Δημητρίου του Μυροβλήτη. Οι Πόντιοι την γιορτή αυτή την τιμούσαν με ιδιαίτερο τρόπο.
Αεργίτες – Ο Νοέμβριος στον Πόντο
Εις ένδειξη τιμής στον Άγιο Γεώργιο
– Λεγόταν Αεργίτες από την γιορτή του Αγίου Γεωργίου του εν Λύδδη, που γιορταζόταν στις 3 Νοεμβρίου. Επί εποχής του Μεγάλου Κωνσταντίνου, ευλαβείς Χριστιανοί ανήγειραν Ιερό Ναό στη Λύδδα (Διόσπολις της Παλαιστίνης), προς τιμήν του Αγίου Μεγαλομάρτυρος Γεωργίου του Τροπαιοφόρου.
Εκει μετέφεραν και κατέθεσαν το πολύαθλο σώμα του μάρτυρος, από ένα άσημο μέρος όπου το είχε θάψει ο Πασικράτης (ο θεράπων του Αγίου).
Η ανακομιδή των λειψάνων του Αγίου Μεγαλομάρτυρος Γεωργίου Του Τροπαιοφόρου συμπίπτει με την ημέρα των εγκαινίων του Ιερού Ναού, έτσι δίκαια οι Πόντιοι μετονόμασαν τον μήνα Νοέμβριο σε Αεργίτεν, εις ένδειξη τιμής στον Άγιο Γεώργιο, τον οποίο πολύ τιμούσαν!
Ονομασίες του Νοεμβρίου
- Στην Κερασούντα ονομαζόταν «Αγιγιωργίτης».
• Στη Σινώπη ονομαζόταν «Αγιγιωργίτες».
• Σε Όφη, Σάντα, Τραπεζούντα και Χαλδία ονομαζόταν «Αιγιωργίτης».
• Στα Κοτύωρα λεγόταν «Γότζ-αγης», δηλαδή μήνας της αναπαραγωγής των κριαριών.
• Στην Τρίπολη λεγόταν «Νοέμβριος» και στην Δέσμαινα του Πόντου είχε την ονομασία «Παρτάλ».
• Στη Ροδόπολη ονομαζόταν «Αεργίτες» λόγω του τέλους των γεωργικών ασχολιών και της αρχής των αργιών.
Αξίζει να σημειωθεί ότι στα Κοτύωρα, «Αγιωργίτα» ονομάζανε τους μήνες Απρίλιο ΚΑΙ Νοέμβριο, προς τιμήν του Αγίου Γεωργίου!
Δίστιχα για τον Νοέμβριο
Τον μήνα Νοέμβριο έστρωναν τα στρωσίδια για τον χειμώνα, χαλιά παπλώματα κλπ και έλεγαν το παρακάτω δίστιχο:
Αγιωργίτα στρώσον – Αγιωργίτα σ΄ κώσον
Δηλαδή του Αγίου Γεωργίου τον Νοέμβριο στρώσε για τον χειμώνα και του Αγίου Γεωργίου τον Απρίλιο μάζεψε τα για την Άνοιξη!
Στην Ινέπολη συνέπιπτε η αρχή του Χειμώνα με τη γιορτή του Αγίου Φιλίππου (14 Νοεμβρίου) και λεγόταν το δίστιχο:
Καλώς τονε τον Φίλιππα, τα χιόνια φορτωμένος
Στο Σταυρίν έλεγαν το παρακάτω αποτρεπτικό δίστιχο, για τους ανθρώπους που ήθελαν να ανέβουν στα βουνά:
Αεργίτες μουρδουλίζ΄ σο ραχίν ανθρώπ΄ς φουρκίζ
Σε Κρώμνη και Ίμερα προέτρεπαν όλους να φροντίσουν τα κρεβάτια τους, όπως επίσης και στη Ματσούκα, με τα δίστιχα:
Αεργίτα το κρεβάτι σ’, πάντα ας κεζατεύ’ τ’ ομμάτι σ’
Αεργίτα σο κρεβάτι σ’, πάντα ας στοχεύ, τ’ ομμάτι σ’
Για τα πολλά νερά που έφερνε ο Αεργίτες, λεγόταν και το δίστιχο:
Αεργίτες έν’ ζαγκίντς, φέρ κρύα νερά και πίντς
Στα δε Σούρμενα για τα πολλά χαψία του Αεργίτε, έλεγαν το δίστιχο:
Τ’ Αεργίτα ας’ σο λιμάν’ , τα χαψία σο τηγάν’
Προτρεπτικός στοίχος του λαού, για να ρίξουν τα ψάρια από το λιμάνι κατ’ ευθείαν στο τηγάνι!
Αξίζει να σημειωθεί ότι στο Ακ Ντάγ Ματέν και στα 32 του χωριά, χιόνιζε πάρα πολύ κατά τα μέσα του Αεργίτε. Το χιόνι έφτανε το ένα μέτρο και κρατούσε έως ένα μήνα!
Οι γιορτές του Νοεμβρίου
Τον Νοέμβριο στον Πόντο τιμούσαν ιδιαίτερα τις παρακάτω ημερομηνίες και γιορτές:
- 1 Νοεμβρίου: Των Αγίων Αναργύρων Κοσμά και Δαμιανού.
• 8 Νοεμβρίου: Ημέρα μνήμης των Παμμεγίστων Ταξιαρχών Μιχαήλ και Γαβριήλ.
• 12 Νοεμβρίου: Του Οσίου Πατρός ημών Νείλου του Σοφού.
• 13 Νοεμβρίου: Του Αγίου Ιωάννου του Χρυσοστόμου.
• 21 Νοεμβρίου: Τα εισόδια της Θεοτόκου.
• 26 Νοεμβρίου: Του Οσίου Στυλιανού, από το Στέφι του αρχαίου Πόντου, προστάτου των παιδιών.
• 26 Νοεμβρίου: Του Οσίου Νίκωνα του Μετανοείται, από το Ζεφύρι Τραπεζούντας.
• 30 Νοεμβρίου: Του Αγίου Ανδρέα.
Χριστιανάρτς – Ο Δεκέμβριος στον Πόντο
Ο πρώτος μήνας του χειμώνα
– Χριστιαννάρτς στην Ποντιακή διάλεκτο είναι ο Δεκέμβριος, ο οποίος είναι και ο πρώτος μήνας του χειμώνα. Το όνομα αυτό του έδωσαν οι Πόντιοι από την μεγάλη γιορτή της γέννησης του Ιησού Χριστού. Κατά τόπους υπήρχαν διάφορες παραλλαγές της ονομασίας του Δεκεμβρίου.
Στην Ινέπολη ονομαζόταν «Σαρανταήμερος», στην Κερασούντα και την Τρίπολη λεγόταν «Χριστιεννάρης», στα Κοτύωρα, Σάντα, Τραπεζούντα και Χαλδία «Χριστιεννάρτς», ενώ επίσης σε Σάντα και Χαλδία καλείτο και «Χριστιαννάρτς». Στη Ροδόπολη λεγόταν «Χριστουγεννάρτς».
Όπως αναφέρει και το χαρακτηριστικό ρητό των Ποντίων για τον μήνα Δεκέμβριο…
«Έρθαμε σον Χριστιανάρ, ο Χριστόν εγεννέθεν, τα μήνας γίνταν δώδεκα, ο χρόνος πα ετελέθεν»
Προετοιμασίες για τον χειμώνα
Το τσουχτερό κρύο, τα χιόνια και οι γιορτές των Χριστουγέννων ήταν τα κύρια χαρακτηριστικά του μήνα αυτού.
Οι άνθρωποι στον ορεινό Πόντο αμέσως μετά την συγκομιδή των προϊόντων τους, προετοιμάζονταν με κάθε τρόπο, προκειμένου να αντιμετωπίσουν την επερχόμενη βαρυχειμωνιά (βαρυχειμωνίαν). Έπρεπε να αποθηκεύσουν τα αναγκαία για τον χειμώνα τρόφιμα του σπιτιού (τα χειμαδιακά), προκειμένου να ξεχειμωνιάσουν να (χειμάζ’νε).
Ο Δεκέμβριος φημιζόταν επίσης για τα πολλά χειμωνιάτικα παρακάθια, πότε στο ένα και πότε στο άλλο σπίτι της γειτονιάς. Ήταν ο μήνας κατά τον οποίο γύριζαν οι ξενιτεμένοι, για να περάσουν τις γιορτές των Χριστουγέννων με τους δικούς τους.
Γιορτές και δίστιχα του Δεκεμβρίου
Οι γιορτές του Δεκεμβρίου πολλές και μεγάλες. Τιμούσαν ιδιαίτερα τις παρακάτω ημερομηνίες και γιορτές:
- 4 Δεκεμβρίου: Βαρβάρας της μεγαλομάρτυρος.
• 5 Δεκεμβρίου: Σάββα του Ηγιασμένου.
• 6 Δεκεμβρίου: Αγίου Νικολάου.
• 9 Δεκεμβρίου: Σύλληψις της Αγίας Άννης. Στον Πόντο, η γιορτή αυτή ονομαζόταν και «Ανατολή».
• 10 Δεκεμβρίου: Αγίου Μηνά. Τον Άγιο Μηνά και τον Άγιο Φανούριο τους θεωρούσαν ως τους Αγίους της τύχης.
• 12 Δεκεμβρίου: Αγίου Σπυρίδωνος.
• 15 Δεκεμβρίου: Ελευθερίου ιερομάρτυρος.
• 25 Δεκεμβρίου: Χριστούγεννα.
Τις τρεις ημέρες (4, 5 και 6 Δεκεμβρίου) στον Πόντο τις ονομάζαν «Νικολοβάρβαρα». Μάλιστα για τις γιορτές αυτές του πρώτου δεκαημέρου έλεγαν:
«Αε Βαρβάρα φύσα, Αε Σάββα τούφ’σον, Αε Νικόλα χιόντσον»
Σε χωριά της Αμισού, συσχετίζοντας τα ονόματα των Αγίων με το κρύο, έλεγαν:
«Άι Βαρβάρα βαρβαρών, Άι Σάββας σαβανών, κι Αι Νικόλας παραχών»
Τη γιορτή του Αγίου Ελευθερίου την τιμούσαν ιδιαίτερα οι έγκυες, για να ελευθερωθούν εύκολα. Όταν μια γυναίκα επισκεπτόταν «έμποδον» (έγκυο) της έλεγε:
«Ας σον Αε Λευτέρ’ έρθα, ο Θεός να ελευθερών’ σε»
Πηγή: http://www.e-istoria.com
www.lelevose.gr, δείτε τα διάφορα άρθρα για τους μήνες στον παρακάτω σύνδεσμο:
https://www.lelevose.gr/pontiaki-paradosi/
