Στη σύγχρονη καθημερινότητα οι εικόνες λειτουργούν ως βασικοί φορείς πληροφοριών. Ο οπτικός γραμματισμός αφορά στις απαραίτητες εκείνες γνώσεις και δεξιότητες που καθιστούν το άτομο ικανό να ερμηνεύει τα μηνύματα που παράγουν οι εικόνες, αλλά και στο να δημιουργεί εικόνες που να παράγουν μηνύματα. Οι χάρτες στο σύνολό τους μεταφέρουν οπτική πληροφορία και αποτελούν αναπαραστάσεις του πραγματικού χώρου σε ένα συμβολικό επίπεδο. Η έννοια του χάρτη είναι γνωστή στα παιδιά τόσο από τα βιβλία, τα μετεωρολογικά δελτία, το σχολικό περιβάλλον, τις συσκευές πλοήγησης -GPS, την τηλεόραση, τα κινούμενα σχέδια και κυρίως, μέσα από παιγνιώδεις διαδικασίες με χάρτες κρυμμένου θησαυρού.
Είναι σημαντικό για τα παιδιά να κατανοήσουν πως στον χάρτη:
- Ένα σημείο του αντιπροσωπεύει ένα άλλο συγκεκριμένο σημείο στον πραγματικό κόσμο.
- Μεταφέρουν οπτικές πληροφορίες με σκοπό να τις επικοινωνήσουν στους άλλους.
- Χρησιμοποιούν σύμβολα για να απεικονίσουν πραγματικά αντικείμενα.
Η χαρτογράφηση αλλιώς…
Μια καθημερινή δραστηριότητα, όπως το στρώσιμο του τραπεζιού, μπορεί να γίνει ένας απλός τρόπος για να εισάγουμε στα παιδιά την ιδέα του πως λειτουργεί ένας χάρτης -λαμβάνουμε πάντοτε υπόψη το αναπτυξιακό στάδιο των παιδιών.
Θα χρειαστούμε: Ένα χάρτινο σουπλά φαγητού (εναλλακτικά, μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε ένα χαρτόνι ή να το φτιάξουμε αφού ενώσουμε δύο χαρτιά Α4), ένα πιάτο, ποτήρι, κουτάλι, πιρούνι, χαρτοπετσέτα και ένα μαρκαδόρο. Τοποθετούμε τα σκεύη πάνω στο σουπλά -κατά τη διάρκεια της διαδικασίας μπορούμε να αναφέρουμε έννοιες όπως δεξιά από…, αριστερά από…, πάνω από… – και ζητάμε από τα παιδιά να σχεδιάσουν με ένα μαρκαδόρο το περίγραμμά τους.
Στη συνέχεια, αφαιρούμε τα αντικείμενα από το σουπλά και παρατηρούμε τα περιγράμματά τους. Ζητάμε από τα παιδιά να τοποθετήσουν και πάλι τα σκεύη στη θέση τους. Μεταβαίνουμε, με τον τρόπο αυτό σταδιακά, από την εικονιστική παρουσίαση (αντικείμενα) σε μια συμβολική αναπαράσταση (περιγράμματα). Κατά τη μετάβαση από το ένα στάδιο στο άλλο η συνύπαρξη και των δύο σταδίων κρίνεται αναγκαία.
Γνωρίζετε ότι:
Ένας από τους βασικούς λόγους που είναι δύσκολη η κατανόηση της έννοιας της χαρτογράφησης από τα παιδιά προσχολικής ηλικίας είναι οι οπτικές-χωρικές δεξιότητες που απαιτούνται. Ο ενήλικος μοιραία αποκτά τον ρόλο του συντονιστή ώστε όλες αυτές οι αρχικά ασύνδετες πληροφορίες – εικόνες – σύμβολα να οργανωθούν και να αναδείξει τις σχέσεις που τις συνδέει.
Χάρτες παντού…
Η χαρτογράφηση έχει εφαρμογή στη στεριά ή κάτω από το έδαφος, στη θάλασσα ή υποθαλάσσια, στον ουρανό, στο εσωτερικό ενός κτιρίου (μουσείο, μετρό), κ.ο.κ . Τα διαφορετικά είδη χαρτών είναι αναμενόμενο να μας δίνουν και διαφορετικές πληροφορίες. Χωρίζουμε συνεπώς τους χάρτες σε δύο βασικές κατηγορίες: Γενικούς και Θεματικούς. Άλλοι χάρτες ενδιαφέρουν έναν ναυτικό, έναν πεζοπόρο, έναν άνθρωπο που χρησιμοποιεί το μετρό ή τις αστικές συγκοινωνίες ή κάποιον που θέλει να μάθει για τις μεταβολές της θερμοκρασίας σε έναν τόπο. Οι χάρτες αυτοί ονομάζονται θεματικοί και μπορεί να είναι: Αστικοί, Τουριστικοί, Αρχαιολογικοί, Οδικοί, Κλιματικοί/Μετεωρολογικοί, Θρησκευτικοί, Ιστορικοί, Ναυτικοί, κ.α. Οι γενικοί χάρτες μας δίνουν πληροφορίες για τη μορφή του εδάφους και για τα έργα των ανθρώπων πάνω σε αυτό: Πολιτικοί, Γεωμορφολογικοί.
Χαρτογράφηση εντός…
Ο τρόπος με τον οποίο τα παιδιά αντιλαμβάνονται και κατανοούν το περιβάλλον τους αλλά και ο τρόπος που αφομοιώνουν τον κόσμο διαφέρει σε πολλά σημεία από την αντίληψη και τη σκέψη των ενηλίκων.
Επιλέγουμε για αρχή να χαρτογραφήσουμε ένα δωμάτιο του σπιτιού, ίσως τον πιο γνώριμο χώρο των παιδιών, όπως είναι το υπνοδωμάτιό τους.
Δημιουργούμε με χαρτοταινία το περίγραμμα του δωματίου στο πάτωμα, σαν να το βλέπαμε από ψηλά, τόσο μεγάλο όσο να χωρά το παιδί μέσα σ’ αυτό. Εντοπίζουμε και αναπαριστούμε τα ανοίγματα στον χώρο όπως είναι η πόρτα και τα παράθυρα. Με απλά σχήματα από χρωματιστό χαρτί ή με τουβλάκια σχεδιάζουμε τα βασικά έπιπλα του δωματίου (κρεβάτι, γραφείο, ντουλάπα, κομοδίνο). Αρχικά μπορούμε να τα τοποθετήσουμε μέσα στο περίγραμμα και να προτρέψουμε το παιδί να κάνει υποθέσεις και να μαντέψει σε ποιο έπιπλο μπορεί να αντιστοιχεί το κάθε σχήμα -σημαντικό ρόλο για την κατανόηση της αντιστοίχησης από το παιδί θα παίξει η δυνατότητα ελέγχου των υποθέσεων στον πραγματικό χώρο του υπνοδωματίου. Αυξάνοντας τον βαθμό δυσκολίας, μπορούμε στη συνέχεια να προτρέψουμε το παιδί να τοποθετήσει εκείνο μέσα στο περίγραμμα τη θέση των εικονικών επίπλων. Όταν το παιδί εξοικειωθεί με τη διαδικασία μπορούμε να προσθέσουμε στην κάτοψη και άλλα δωμάτια του σπιτιού.
Προτρέπουμε τα παιδιά να σχεδιάσουν τους ενοίκους αυτού του συμβολικού σπιτιού ώστε να τους κατευθύνουν σύμφωνα με τις οδηγίες μας: “Πήγαινε στην κουζίνα να φας”, “Ήρθε η ώρα να πλύνεις τα δόντια σου”. Η εύρεση, ωστόσο, της σωστής θέσης στον χώρο (τραπέζι κουζίνας, νιπτήρας μπάνιου) μπορεί στην αρχή να είναι δύσκολο για τα παιδιά. Ενθαρρύνετέ τα να συνεχίσουν να προσπαθούν. Καθώς τα παιδιά παίζουν αυτό το παιχνίδι με διαδρομές, φανταστικές ή ρεαλιστικές, μαθαίνουν πώς να κινούν το σώμα τους σε σχέση με τον χώρο ώστε να κατευθυνθούν στο αντίστοιχο μέρος του σπιτιού. Πρόκειται για ένα διασκεδαστικό παιχνίδι προσανατολισμού αλλά και μια δραστηριότητα που θα τα βοηθήσει να κατανοήσουν τον τρόπο που λειτουργεί η χαρτογράφηση καθώς ανακαλύπτουν τις συμβάσεις και τους κώδικές της.
Μπορούμε να μεταφέρουμε το σχέδιο του δωματίου ή του σπιτιού σε μικρότερη κλίμακα, σε χαρτί Α4 και να προσπαθήσουμε να περιηγηθούμε μέσα σ’ αυτό με το δάκτυλο, να εντοπίσουμε τα ανοίγματα (πόρτες και παράθυρα), τα δωμάτια, τα έπιπλα.
Δρόμο παίρνω, δρόμο αφήνω…
Οι δρόμοι λένε μια ιστορία και αντιπροσωπεύουν μοναδικές εμπειρίες.
Μεταφέρουμε στο χαρτί:
- μια διαδρομή που κάνει ο ήρωας ενός παραμυθιού -από κάπου ξεκινάει, κάπου σταματάει, κάπου φτάνει- μπορεί να μεταφερθεί στο χαρτί μέσα από τη διαδικασία χαρτογράφησης και χρήσης σημείων-συμβόλων, όπου κάθε σημείο αντιστοιχεί σε ένα σταθμό του ήρωα. Ενισχύουμε, με τον τρόπο αυτό, την τάση των παιδιών να χρησιμοποιούν συμβατικά σύμβολα στη ζωγραφική τους
- μια βόλτα στη γειτονιά ή μια συνηθισμένη διαδρομή π.χ. από το σπίτι μέχρι τον φούρνο, μπορεί να γίνει αφορμή για χαρτογράφηση. Είναι σημαντικό να κατανοήσουν τα παιδιά ότι επιλέγουμε μόνιμα χωρόσημα και όχι αυτά που μπορούν να μεταβληθούν, όπως αυτοκίνητα, κάδοι σκουπιδιών, κ.α.
Η ενασχόλησή των παιδιών με τη χαρτογράφηση τα βοηθά:
- να κατανοήσουν τον κόσμο που τα περιβάλλει, καθώς δίνουν νόημα του κόσμου τους με το να σχεδιάζουν παραστάσεις των πραγμάτων που είναι σημαντικά στην καθημερινή τους ζωή
- να κατακτήσουν την αφαιρετική σκέψη και τον συμβολισμό ώστε να τα επεκτείνουν σε άλλα πεδία καθημερινής χρήσης, προάγοντας τον οπτικό γραμματισμό.
Χάρτης κρυμμένου θησαυρού…
Σχεδιάζουμε -ανάλογα με τον βαθμό δυσκολίας- την κάτοψη ενός μόνο δωματίου ή ολόκληρου του σπιτιού, τα βασικά έπιπλα και ένα θησαυρό! Η δραστηριότητα αυτή μπορεί να γίνει και σε εξωτερικό χώρο, αρκεί να έχουμε συζητήσει με τα παιδιά από πριν για τα αντίστοιχα χωρόσημα.
Στον χάρτη:
- σημειώνουμε με ένα X το μέρος που είναι κρυμμένος ο θησαυρός και τον δίνουμε στα παιδιά. Με τη βοήθεια του σχεδιαγράμματος τα παιδιά προσπαθούν να τον εντοπίσουν περνώντας από συγκεκριμένα σημεία.
- δεν σημειώνουμε το μέρος που είναι κρυμμένος ο θησαυρός, αλλά αριθμούμε τους σταθμούς (π.χ. από το ένα έως το πέντε) απ’ όπου τα παιδιά θα πρέπει να περάσουν για να συλλέξουν στοιχεία. Το κάθε στοιχείο είναι απαραίτητο για να μεταβούν στον επόμενο σταθμό και που στο τέλος θα τα οδηγήσει στον κρυμμένο θησαυρό (στοιχεία μπορεί να είναι εικόνες, περιγραφές, αινίγματα.)
Είναι σημαντικό τα παιδιά να εκτεθούν σε ποικίλο υλικό χαρτών…
Αστρονομικοί χάρτες
Το πρώτο πράγμα που αντιλαμβάνεται κανείς όταν κοιτάξει στον νυχτερινό ουρανό είναι τα αστέρια. Ο έναστρος νυχτερινός ουρανός γοήτευε τους λαούς της γης σε όλες τις εποχές. Έτσι οι αρχαίοι λαοί άρχισαν να αναζητούν στον ουρανό σχήματα και μορφές, ενώνοντας με νοητές γραμμές τα λαμπρότερα αστέρια. Ενώνοντας τα με φανταστικές γραμμές σχηματίζουν αστερισμούς όπως τον αστερισμό του Ηρακλή, τη μικρή και τη μεγάλη Άρκτο, τον αστερισμό της Ανδρομέδας, κ.α.
Οδικοί χάρτες
Γεωμορφολογικοί χάρτες
Μετεωρολογικοί χάρτες
Ναυτικοί χάρτες
Αρχαιολογικοί χάρτες
Γνωρίζετε ότι όσο πιο πολύ τα παιδιά έρχονται σε επαφή με χάρτες τόσο πιο αποτελεσματικά θα είναι σε θέση:
- να περιγράψουν τι είναι ένας χάρτης και σε τι χρησιμοποιείται
- να μπορούν να αναγνωρίσουν έναν χάρτη και να γνωρίζουν ότι τα σύμβολα μας λένε για τα πράγματα που βρίσκονται στον χάρτη
- να μπορούν να χρησιμοποιούν έναν απλό χάρτη
- να καταλάβουν ότι η βελόνα σε μια πυξίδα δείχνει πάντα το Βορρά
- να καταλάβουν ότι η γη αποτελείται από αέρα, γη και νερό.
Συνεχίζεται…
Πηγή φωτογραφιών: διαδίκτυο, προσωπικό αρχείο.
Πληροφορίες:
https://www.giftofcuriosity.com/montessori-mapping-activities-intro-to-geography-for-kids/
https://www.howweelearn.com/learning-about-maps-for-kids/
Οπτικός Γραμματισμός στο Νηπιαγωγείο, Γκόρια Σοφία
Οι Χάρτες στην Προσχολική Εκπαίδευση, Γκόρια Σοφία
