Η επιβράβευση είναι μια τεχνική η οποία λειτουργεί ενισχυτικά στην ανάπτυξη της αυτοεκτίμησης ενώ συχνά χρησιμοποιείται από γονείς αλλά και ειδικούς που ασχολούνται με τα παιδιά με σκοπό να αυξήσουν την εμφάνιση της επιθυμητής συμπεριφοράς. Η θεωρία του συμπεριφορισμού και ιδιαίτερα ο Skinner μελέτησε εκτενώς την επίδραση που έχουν οι συνέπειες που ακολουθούν μια συμπεριφορά ως προς την αύξηση ή μείωσή της. Σύμφωνα με το ίδιο “η συμπεριφορά που εκτελείται προκειμένου να επιτευχθεί ένα ευχάριστο ή ικανοποιητικό αποτέλεσμα ονομάζεται ενίσχυση” ενώ στον αντίποδα ως τιμωρία ορίζεται “η συμπεριφορά που δεν εκτελείται επειδή το αποτέλεσμα είναι αρνητικό ή μη ικανοποιητικό”. Ανάλογα με την παρουσία ή απομάκρυνση ενός ερεθίσματος κατέληξε σε 4 συνθήκες ελέγχου της συμπεριφοράς:
- Θετική ενίσχυση–> στοχεύει στην αύξηση της συμπεριφοράς και συμβαίνει με την προσφορά ενός ευχάριστου ερεθίσματος μετά την εμφάνισή της, π.χ. προσφορά καραμέλας/λεκτική επιβράβευση/αυτοκόλλητα αφού το παιδί μαζέψει το δωμάτιό του.
- Αρνητική ενίσχυση–> στοχεύει επίσης στην αύξηση της επιθυμητής συμπεριφοράς και συμβαίνει με την απομάκρυνση ενός δυσάρεστου ερεθίσματος ή συνθηκών, π.χ. ένα περιστέρι πατά ένα κουμπί για να σταματήσει το ηλεκτροσόκ στο πόδι του
- Θετική τιμωρία–> στοχεύει στη μείωση της εμφάνισης μιας συμπεριφοράς και εφαρμόζεται με την παροχή ενός αρνητικού ερεθίσματος μετά την εμφάνισή της, π.χ. χτύπημα στο χέρι του παιδιού μετά από άρπαγμα παιχνιδιού από άλλο παιδί και
- Αρνητική τιμωρία–>στοχεύει επίσης στη μείωση μιας ανεπιθύμητης συμπεριφοράς και εφαρμόζεται με αφαίρεση ενός θετικού για το παιδί ερεθίσματος μετά την εκδήλωση της εν λόγω συμπεριφοράς, π.χ. μείωση χρόνου στον τάμπλετ μετά από διαπληκτισμό του παιδιού με άλλο παιδί με χρήση βίας από μέρους του.
Ο ίδιος ο Skinner αλλά και πολλοί άλλοι ερευνητές αργότερα επισήμαναν ότι η τιμωρία δεν είναι αποτελεσματικός τρόπος ελέγχου της συμπεριφοράς καθώς δεν εσωτερικεύονται τα κίνητρα της επιθυμητής συμπεριφοράς και ενδέχεται η ανεπιθύμητη συμπεριφορά να εκδηλώνεται απουσία του προσώπου/εξωτερικού ελέγχου. Επιπλέον έχει αρνητικό αντίκτυπο στην ψυχοσύνθεση και αυταξία του παιδιού ιδιαίτερα όταν συνδυάζεται με χρήση βίας. Θετικό είναι το γεγονός ότι οι σύγχρονοι γονείς όντας περισσότερο ενημερωμένοι χρησιμοποιούν περισσότερο θετικούς τρόπους διαπαιδαγώγησης, ωστόσο στην αγωνία τους μερικές φορές το παρακάνουν με αποτέλεσμα να μην έχουν τα αποτελέσματα που θέλουν.
Πέρα όμως από το γεγονός ότι η μέθοδος της ενίσχυσης μπορεί να μην αποφέρει τα επιθυμητά αποτελέσματα, η υπερβολική ενίσχυση μπορεί να επηρεάσει αρνητική την ανάπτυξη της αυτο-εικόνας από το ίδιο το παιδί. Πιο συγκεκριμένα όταν επιβραβεύουμε και επαινούμε ένα παιδί, θα πρέπει ο έπαινος αυτός να αντιστοιχεί στα πραγματικά επιτεύγματα και τις ικανότητες ενός παιδιού προκειμένου αυτό να μπορέσει να εκτιμήσει σωστά τον εαυτό του και να αναγνωρίσει τις δυνατότητες και τις αδυναμίες του. Το “Μπράβο” που λέγεται συχνά και για σχεδόν όλες τις καταστάσεις και ενέργειες του παιδιού αφενός χάνει την αξία του και αφετέρου δημιουργεί σύγχυση στο παιδί το οποίο ενδεχομένως να θεωρήσει ότι τα κάνει όλα πολύ καλά ή/και ότι δεν έχει αδυναμίες. Μια τέτοια αίσθηση ενδέχεται να προκαλέσει δυσκολίες στο παιδί στις διαπροσωπικές του σχέσεις με τους συνομηλίκους τους ενώ ταυτόχρονα το εμποδίζει από το να μην αναπτύξει μια πραγματική αίσθηση του εαυτού.
Οι συνέπειες ωστόσο της υπέρμετρης επιβράβευσης δεν περιορίζονται στα παραπάνω. Ένα παιδί που πιστεύει ότι είναι σπουδαίο σε όλα όσα κάνει είναι βέβαιο ότι θα απογοητευθεί καθώς αλληλεπιδρά με τον έξω κόσμο. Οι υψηλές προσδοκίες που έχει θέσει για τον εαυτό του σύντομα θα ματαιωθούν είτε από τον ίδιο είτε από τα σχόλια των άλλων. Ας δώσουμε ένα παράδειγμα: Κάποιο παιδί ζωγραφίζει σε χαρτί διάφορα σχέδια, ανάμεσα σε αυτά ζωγραφίζει κι ένα σπίτι κάνοντας ένα τρίγωνο για σκεπή, ένα τετράγωνο για τη βάση του σπιτιού και μια λάμπα να κρέμεται. Ο γονιός βλέπει το σχέδιο και αναφωνεί: “Μπράβο σου, τέλεια η ζωγραφιά σου”. Το παιδί τώρα έχει την αίσθηση ότι ζωγραφίζει πολύ καλά. Καθώς πηγαίνει στο σχολείο ζωγραφίζει πάλι το ίδιο σπίτι και με περηφάνεια το δείχνει στο φίλο του. Ο φίλος του τότε του λέει: “Χάλια είναι αυτό, έλα να σου δείξω το δικό μου” και δείχνει τη δική του ζωγραφιά όπου έχει χρωματίσει τη σκεπή κόκκινη, έχει σχεδιάσει παράθυρα, πόρτα, ένα δέντρο δίπλα από το σπίτι, ουρανό, ήλιο και άλλα σχέδια. Βλέποντας το παιδί τη ζωγραφιά του φίλου του αφενός απογοητεύεται και ενδέχεται να το εκδηλώσει με θυμό, τσαλακώνοντας τη ζωγραφιά του φίλου του αλλά ταυτόχρονα κλονίζεται και η εμπιστοσύνη στο γονιό του που του είπε ψέματα και δεν το καθοδήγησε δίνοντάς του ιδέες για το τι άλλο μπορεί να κάνει για να είναι πιο όμορφο το σχέδιό του. Έχοντας στρεβλή εικόνα ένα παιδί για τον εαυτό του δυσκολεύεται να κατευθύνει τη συμπεριφορά του σε δραστηριότητες στις οποίες είναι πραγματικά καλό και σπαταλά ενέργεια σε πράγματα που ενδεχομένως να μην του ταιριάζουν τόσο βιώνοντας ταυτόχρονα ματαιώσεις.
Επιπλέον ένα παιδί που βρίσκεται συνεχώς υπό παρακολούθηση από το γονέα για να λάβει επιβράβευση και έπαινο για κάθε του συμπεριφορά δυσκολεύεται πολύ να βγει από την εγωκεντρική αναπτυξιακή φάση καθώς λαμβάνει το μήνυμα ότι είναι το επίκεντρο του κόσμου. Μια τέτοια αίσθηση καθιστά δύσκολη την ανάπτυξη της ενσυναίσθησης και την κατανόηση της οπτικής των άλλων, τη διάκριση του σωστού και του λάθους ενώ ταυτόχρονα μπορεί να γίνει στρεσογόνα διαμορφώνοντας υψηλές, μη ρεαλιστικές προσδοκίες και αγωνιώδη αναζήτηση επιβράβευσης.
Είναι πολύ σημαντικό τα παιδιά να διαμορφώνουν μια ρεαλιστική αίσθηση του εαυτού τους και να γνωρίζουν τις δυνατότητες και τις αδυναμίες τους. Η αυτοαντίληψη και η αυτοεκτίμηση είναι θεμελιώδεις έννοιες οι οποίες βοηθούν το παιδί να γνωρίσει τον εαυτό του, να κατευθύνει τη συμπεριφορά του, να αλληλεπιδράσει με θετικούς τρόπους με το περιβάλλον του και να αναπτύξει θετικές σχέσεις με τους συνανθρώπους του. Οι υψηλές και μη ρεαλιστικές προσδοκίες για τον εαυτό και η λανθασμένη αυτοεκτίμηση είναι επιζήμιες δυσκολεύουν την προσαρμογή και ανάπτυξη του ατόμου. Τα παιδιά είναι καλό να έρχονται σε επαφή με ποικιλία ερεθισμάτων προκειμένου να γνωρίσουν τον εαυτό τους, τις προτιμήσεις τους και τις κλίσεις τους ενώ οι γονείς είναι χρήσιμο να βοηθούν τα παιδιά τους με ειλικρίνεια αναγνωρίζοντας τις αδυναμίες τους και βοηθώντας τα να τις βελτιώσουν ενώ ταυτόχρονα τα κατευθύνουν σε δράσεις που θα τα βοηθήσουν να αναπτύξουν τα ταλέντα τους βιώνοντας αισθήματα επιτυχίας και αναγνώρισης.
Βιβλιογραφία:
- Craig, J. G. & Baucum, D. (2007). Η ανάπτυξη του ανθρώπου (Τόμος Α’). Αθήνα: Εκδόσεις Παπαζήση
- Dunn, L. W. & Craig, J. G. (2021). Κατανοώντας την ανάπτυξη του ανθρώπου. Αθήνα: Εκδόσεις Παπαζήση
Εικόνες από: publicdomainpictures.net , rawpixel.com
Το άρθρο δημοσιεύτηκε πρώτη φορά στο https://psychoedu.gr από την Τάνια Σεριάδου
