Ο αναδυόμενος γραμματισμός αναφέρεται στην σταδιακή ανάδυση των δεξιοτήτων που είναι
σχετικές με το γραπτό λόγο, στο πλαίσιο όμως ανάπτυξης του προφορικού λόγου. Η εξέλιξή
του εξαρτάται από την ανάπτυξη του προφορικού λόγου του παιδιού καθώς και από τις
εμπειρίες γραμματισμού του. Με τον τελευταίο όρο εννοούμε την ενημερότητα του παιδιού
για τα έντυπα, το γραπτό λόγο των βιβλίων, για την έννοια της λέξης, για τη δομή μιας
ιστορίας, για την παραγωγή γραπτού λόγου και τη φωνολογική του ενημερότητα. Η Van Kleeck (2010) ορίζει ότι ο αναδυόμενος γραμματισμός συγκροτείται από δύο σειρές δεξιοτήτων, οι οποίες είναι ανεξάρτητες μεταξύ τους
αλλά αναπτύσσονται παράλληλα. Η μία σειρά περιλαμβάνει δεξιότητες που συνδέονται με την
αναγνωστική αποκωδικοποίηση (π.χ. γνώση γραμμάτων, φωνημική επίγνωση) και η δεύτερη
σειρά περιλαμβάνει δεξιότητες του προφορικού λόγου που συνδέονται με την αναγνωστική κατανόηση (π.χ. λεξιλόγιο, στρατηγικές κατανόησης ιστοριών και συμπερασμού, συντακτικές και αφηγηματικές δεξιότητες). Η κεντρική τοποθέτηση των περιβαλλοντικών εμπειριών γραμματισμού έχει ως στόχο να επισημάνει ότι, σε ένα μοντέλο ερμηνείας του αναδυόμενου γραμματισμού, οι άλλες τρεις πτυχές του (γνώσεις, δεξιότητες, μορφές συμπεριφοράς) επηρεάζονται από τις
εμπειρίες γραμματισμού αλλά και τις επηρεάζουν. Οι εμπειρίες γραμματισμού που προσφέρονται από το περιβάλλον στο παιδί (π.χ. με αυθόρμητη από κοινού ανάγνωση βιβλίων με το γονιό, παιγνίδια με γράμματα στο σπίτι και στο νηπιαγωγείο ή ακόμα και με προγράμματα πρώιμης παρέμβασης) μπορεί να αυξηθούν, εφόσον κάποιο από τα συστατικά (γνώσεις, δεξιότητες, μορφές συμπεριφοράς) του αναδυόμενου γραμματισμού εκδηλώνεται ελλιπώς. Ωστόσο, οι εμπειρίες αυτές μπορεί να προσφέρονται με μικρότερη συχνότητα, εφόσον το περιβάλλον του παιδιού εκτιμήσει ότι τα συστατικά του αναδυόμενου γραμματισμού εκδηλώνονται με ικανοποιητικό ρυθμό ανάπτυξης. Οι περιβαλλοντικές εμπειρίες προέρχονται από δύο κύριες πηγές, το σχολικό περιβάλλον και το οικογενειακό περιβάλλον. Οι ενήλικες που υπάρχουν και στις δύο πηγές εμπειριών ασκούν
σημαντική επίδραση, ώστε τα παιδιά να έλθουν σε επαφή και να συμμετάσχουν σε δραστηριότητες γραμματισμού. Στο περιβάλλον του νηπιαγωγείου ή του παιδικού σταθμού τα μικρά παιδιά συμμετέχουν σε μια ποικιλία δραστηριοτήτων γραμματισμού όπως η ακρόαση και αφήγηση ιστοριών, η εισαγωγή τους στον κόσμο και στη “γλώσσα” των βιβλίων, τα γλωσσικά παιχνίδια με ομοιοκαταληξίες και παρηχήσεις, η κατανόηση της σχέσης γραφήματος-φωνήματος (αλφαβητική αρχή), η γραφή του ονόματός τους και άλλων οικείων λέξεων. Οι εμπειρίες που προέρχονται από την ποιότητα της αλληλεπίδρασης μεταξύ εκπαιδευτικού-παιδιού κατά τη διάρκεια της ανάγνωσης μιας ιστορίας προσφέρουν σημαντική συμβολή στην ανάπτυξη του λεξιλογίου και της κατανόησης του προφορικού λόγου, τόσο σε τυπικούς πληθυσμούς παιδιών όσο και σε ειδικούς πληθυσμούς όπως τα αλλοδαπά παιδιά. Επίσης, πλήθος στοχευμένων δραστηριοτήτων για την ανάπτυξη
επιμέρους δεξιοτήτων αναδυόμενου γραμματισμού (όπως η φωνολογική επίγνωση) δείχνουν συχνά μία πολύ θετική συμβολή στην ενίσχυσή του αναδυόμενου γραμματισμού (Lunberg, Frost, & Petersen, 1988; Papadopoulos, Charalambous, Kanari, & Loizou, 2004). Σε άλλες μελέτες όπου eξετάζεται η ανταπόκριση της συμμετοχής σε δραστηριότητες ενίσχυσης δεξιοτήτων αναδυόμενου γραπτού λόγου από παιδιά σε κίνδυνο (at risk) για εκδήλωση δυσκολιών μάθησης του γραπτού
λόγου, έχει βρεθεί ότι η ωφέλεια στο επίπεδο των δεξιοτήτων του συμβατικού γραμματισμού ήταν σημαντική (Al Otaiba & Torgesen, 2007· Velluntino, Scanlon, & Zhang, 2007). Οι εμπειρίες που προέρχονται από το οικογενειακό περιβάλλον διακρίνονται σε δύο ευρείες διαστάσεις: τις “άτυπες” και τις “τυπικές δραστηριότητες γραμματισμού” στο σπίτι
(Sénéchal & LeFevre, 2002). Στις άτυπες δραστηριότητες γραμματισμού περιλαμβάνονται εμπειρίες όπως η ανάγνωση βιβλίων προς τα παιδιά, η ανάγνωση βιβλίων ή άλλου έντυπου υλικού (π.χ. εφημερίδα) από τους γονείς για προσωπική ευχαρίστηση, οι επισκέψεις σε βιβλιοθήκες και η παρακολούθηση εκπαιδευτικών προγραμμάτων στην τηλεόραση ή σε ηλεκτρονικό υπολογιστή. Βασικό κριτήριο αυτού του τύπου δραστηριοτήτων είναι η προσφορά των εμπειριών από τους ενήλικες που είναι στο σπίτι (συνήθως από τους γονείς) χωρίς να είναι αναγκαία ή ενεργός συμμετοχή του ίδιου του παιδιού (Μανωλίτσης, 2013).Οι τυπικές δραστηριότητες στο σπίτι μπορούν να περιλαμβάνουν την ενεργό ενασχόληση του γονέα με το παιδί, ώστε να του παρουσιάσει τα γράμματα της αλφαβήτας, να του “διδάξει” την αλφαβητική αρχή ή να προσπαθήσουν να γράψουν ή να διαβάσουν μαζί εστιάζοντας σε δομικά στοιχεία (γράμματα, λέξεις, σημεία στίξης) και λειτουργίες του γραπτού λόγου
(Μανωλίτσης, 2013). Οι διαστάσεις αυτές θεωρούνται ανεξάρτητες μεταξύ τους και καθεμία από αυτές φαίνεται να συμβάλλει με διαφορετικό τρόπο στον αναδυόμενο γραμματισμό. Ειδικότερα, οι άτυπες δραστηριότητες στο σπίτι συνδέονται με την ανάπτυξη των δεξιοτήτων του προφορικού λόγου και ιδιαίτερα του λεξιλογίου, ενώ, αργότερα, κατά την μάθηση του συμβατικού γραμματισμού, φαίνεται να συνδέονται με την αναγνωστική κατανόηση και την ευχαρίστηση των παιδιών να διαβάζουν βιβλία (Sénéchal, 2006). Σε γλώσσες με περισσότερο διαφανές ορθογραφικό σύστημα (όπως το ελληνικό), φαίνεται ότι οι άτυπες δραστηριότητες περιορίζουν την άμεση επίδρασή τους στην ανάπτυξη του λεξιλογίου, χωρίς να τεκμηριώνονται άμεσες επιρροές στις συμβατικές δεξιότητες γραμματισμού (Manolitsis et al., 2011· Manolitsis et al., 2013). Από την άλλη, οι τυπικές δραστηριότητες στο σπίτι φαίνεται ότι προβλέπουν τις γνώσεις του αναδυόμενου γραπτού λόγου και ιδιαίτερα τη γνώση γραμμάτων (Manolitsis et al., 2009· Sénéchal & LeFevre, 2002). Μάλιστα, έχει φανεί σε ορισμένες μελέτες ότι το οικογενειακό
περιβάλλον τροποποιεί τη δράση του ως προς τις εμπειρίες που παρέχει προς το παιδί ανάλογα και με την ανατροφοδότηση που δέχεται από το ίδιο το παιδί.
Παραδείγματα Αναδυόμενου Γραμματισμού στην τάξη μας !
