Τα πιο γνωστά μοναστήρια του Πόντου είναι τα εξής:
- Παναγία Σουμελά
Στο όρος Μελά της Τραπεζούντας, σε υψόμετρο 1063 μέτρα, σε μία σπηλιά ιδρύθηκε το 386 μ.Χ. με αποκάλυψη της Παναγίας, το μοναστήρι της Παναγίας της Σουμελάς. Η μονή χτίστηκε από δύο Αθηναίους μοναχούς, τον Βαρνάβα και Σωφρόνιο και δόθηκε το συγκεκριμένο όνομα διότι οι εκεί Πόντιοι έλεγαν συχνά «θα ανέβουμε σου Μελά την Παναΐαν».
Η θαυματουργός εικόνα, που σύμφωνα με την παράδοση χαράχθηκε από τον Ευαγγελιστή Λουκά πάνω σε ξύλο, αποτελούσε, μαζί με το αγιασματικό νερό με τις θεραπευτικές ιδιότητες, το σημείο αναφοράς της Μονής.
Ωστόσο, η βάρβαρη συμπεριφορά των Νεότουρκων και των Κεμαλικών προς τα μοναστήρια του Πόντου, οδήγησε στην ολοκληρωτική καταστροφή της μονής το 1922. Λίγο αργότερα, πριν τον ξεριζωμό και την αναγκαστική έξοδο του 1923, οι μοναχοί έκρυψαν την εικόνα μαζί με Σταυρό με τίμιο ξύλο του Μανουήλ Γ’ ανεκτίμητης αξίας, αλλά και ένα χειρόγραφο ευαγγέλιο του οσίου Χριστοφόρου, στο παρεκκλήσι της Αγίας Βαρβάρας.
Όμως, η ιστορία δεν σταματά εδώ. Το 1931, με την παρέμβαση και προτροπή του Ελευθερίου Βενιζέλου, ο ένας από τους δύο εναπομείναντες ζωντανούς μοναχούς της ιστορικής μονής, ταξίδεψε από την Θεσσαλονίκη για τον Πόντο, με σκοπό να ξεθάψει τα κειμήλια και να τα επιστρέψει στην Ελλάδα. Πράγματι, ο μοναχός κατάφερε να πάρει μαζί του τα κειμήλια που αποτελούν μέχρι σήμερα σύμβολο της πίστεως και της ορθοδοξίας.
Λίγα χρόνια μετά, το 1951, ξεκίνησε η ανέγερση της νέας Παναγίας Σουμελά στο Βέρμιο που αποτελεί το σημείο αναφοράς του Ποντιακού ελληνισμού στην Ελλάδα. Εκεί, όπως ήταν φυσικό, βρήκε «οίκον» και θρονιάστικε η περιώνυμη εικόνα της Παναγιάς Σουμελά μαζί με τα υπόλοιπα κειμήλια. Κάθε χρόνο στις 15 Αυγούστου τιμάται η Παναγιά Σουμελά και πλήθος πιστών, ποντίων και μη, συρρέουν για να προσκυνήσουν την αγία εικόνα.
https://www.monastiriaka.gr/panagia-soumela-n-99687.html
https://www.panagiasoumela.gr/
- Άγιος Ιωάννης Βαζελώνος
Το αρχαιότερο Μοναστήρι του Πόντου. Βρίσκεται στα νοτιοδυτικά της Τραπεζούντας σε λόφο απέναντι από το όρος Ζαβουλών. Ιδρύθηκε το 270 μ.Χ. στην περιοχή της Άνω Ματσούκας Τραπεζούντας.
Στη Μονή ασκήτεψαν ο Μέγας Βασίλειος, ο Γρηγόριος ο Ναζιανζηνός και ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος. Στα χρόνια των Κομνηνών και της Τουρκοκρατίας γνώρισε μεγάλη άνθηση και έγινε κέντρο γραμμάτων και λατρείας.
Χαρακτηριστική ήταν η μεγάλη βιβλιοθήκη που διέθετε, της οποίας μεγάλο μέρος καταστράφηκε το 1903. Λίγα κειμήλια γλύτωσαν την καταστροφή, όπως η εικόνα του Ιωάννη του Προδρόμου και το Ιερό Ευαγγέλιο.
Το καινούργιο Μοναστήρι βρίσκεται στους πρόποδες του Βερμίου, κοντά στο χωριό Άγιος Δημήτριος.
- Άγιος Γεώργιος Περιστερεώτας
Ιδρύθηκε το 752 μ.Χ., εγκαταλείφθηκε το 1203 και επανιδρύθηκε το 1393, με πρωτοβουλία του ηγουμένου Γρηγορίου. Μία πυρκαγιά το 1904 κατέστρεψε μέρος της πλούσιας βιβλιοθήκης και των κτισμάτων.
Ονομάστηκε έτσι από τα περιστέρια, αφού σύμφωνα με την παράδοση, 3 μοναχοί από τα δάση των Σουρμένων ύστερα από θείο όραμα βρήκαν και παρέλαβαν την εικόνα του Αγίου Γεωργίου και με οδηγούς τα περιστέρια έφτασαν σε έναν πελώριο βράχο ύψους περίπου 1.200 μ., όπου έχτισαν παρεκκλήσιο του Αγίου.
Σταδιακά το μικρό παρεκκλήσι αναπτύχθηκε σε μεγάλο Μοναστήρι. Διέθετε ξενώνα με 187 δωμάτια και μεγάλη βιβλιοθήκη που περιείχε 7.000 τόμους βιβλίων. Ανιστορήθηκε στο Ροδοχώρι Νάουσας όπου βρίσκεται η εικόνα του Αγίου Γεωργίου Περιστερεώτα.
- Παναγία Γουμερά
Χτίστηκε τον 10ο αιώνα από τρεις μοναχούς από το Ερζερούμ. Οι μοναχοί ήταν οι Σωφρόνιος, ΠαΪσιος και Λαυρέντιος. Το 1808 ανακηρύχθηκε Πατριαρχική και Σταυροπηγιακή με απόφαση του εθνομάρτυρα Γρηγορίου του Ε΄.
Διέθετε μεγάλη βιβλιοθήκη με πολλά βιβλία και χειρόγραφα. Τα πιο σπουδαία ήταν ένα πολύτιμο ευαγγέλιο από τα έργα του Χρυσοστόμου και το αρχαίο χειρόγραφο του Αριστοτέλη το οποίο μεταφέρθηκε με παράνομο τρόπο στο Παρίσι.
Το 1971 έγινε η ανιστόρηση της νέας Μονής στο χωριό Μακρυνίτσα Σιδηροκάστρου Σερρών.
Άλλες ιστορικές Μονές του Πόντου στα ανατολικά είναι η Παναγία των Βράχων, του Αγίου Ιωάννου του Προδρόμου, η Μονή των Διακόνων, ενώ στα δυτικά είναι τα Μοναστήρια της Αγίας Βαρβάρας.
-
Μονή Θεοσκέπαστου-Kizlar Manastir
Η Μονή Θεοσκεπάστου, βρίσκεται στην δυτική πλαγία του Μιθρίου όρους, ήταν το μοναδικό γυναικείο μοναστήρι στην επικράτεια των Μεγάλοκομνηνών. Ιδρύθηκε το 1340 από την Ειρήνη την Παλαιολογίνα, χήρα του αυτοκράτορα Βασιλείου και μητέρα του Αλέξιου Γ΄ Κομνηνού. Στην εκκλησία της μονής, βρίσκονταν οι τάφοι του δεσπότου Ανδρόνικου (1376), και του Μανουήλ Γ΄ Κομνηνού (1417).
Μετά την ανακαίνιση του 1843, η Θεοσκέπαστος παρέμεινε γυναικεία μονή μέχρι το 1922. Το 2014 ξεκίνησαν οι εργασίες αναστήλωσής της.