Το σχέδιο μαθήματος συνδέεται με τις ενότητες του σχολικού βιβλίου:
Θέματα Νεοελληνικής Ιστορίας (Γ΄ Λυκείου – Ανθρωπιστικών Σπουδών)
και συγκεκριμένα με τις ενότητες:
Δ. Ο ΠΑΡΕΥΞΕΙΝΙΟΣ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ ΤΟ 19ο ΚΑΙ 20ο ΑΙΩΝΑ
1. Οικονομική και πνευματική ανάπτυξη
Γ. Η ΕΝΤΑΞΗ ΤΩΝ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ.
Μικρασιατική καταστροφή
Η ενσωμάτωση των προσφύγων
ΔΗΜΙΟΥΡΓΟΣ-ΣΧΟΛΕΙΟ
4ο Πειραματικό ΓΕΛ Τρικάλων ¨Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ¨
Εκπαιδευτικοί: Βάγγου Ευφροσύνη, Γκουγκουστάμος Σπύρος, Αποστόλου Μαριάννα
ΤΑΞΗ Γ΄ Λυκείου
(με κάποιες τροποποιήσεις μπορεί να εφαρμοστεί και στην Ιστορία Γ΄ Γυμνασίου στις Ενότητες: Το τουρκικό εθνικό κίνημα (ενότητα 37)
Ο μικρασιατικός πόλεμος (1919-1922) (ενότητα 38)
ΧΡΟΝΙΚΗ ΔΙΑΡΚΕΙΑ: 8 διδακτικές ώρες
ΕΜΠΛΕΚΟΜΕΝΕΣ ΓΝΩΣΤΙΚΕΣ ΠΕΡΙΟΧΕΣ
(διαθεματική προσέγγιση) ιστορία, λογοτεχνία, νεοελληνική γλώσσα, πληροφορική, κινηματογράφος
Πρόσθετα: πρωτογενείς πηγές (εφημερίδες) προφορική ιστορία (συνέντευξη)
ΣΚΕΠΤΙΚΟ ΣΕΝΑΡΙΟΥ-ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ/ΓΝΩΣΤΙΚΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ
Πρόκειται για βιωματική προσέγγιση ενός μέρους της ιστορίας του τόπου μας αλλά και της χώρας μας ολόκληρης, καθώς η μικρασιατική καταστροφή και η ενσωμάτωση των προσφύγων αποτέλεσαν ένα από τα σημαντικότερα κεφάλαια της Νεότερης και Σύγχρονης ιστορίας της χώρας μας. Ειδικότερα η διαδικασία της εγκατάστασης επηρέασε όλες σχεδόν τις περιοχές όπου εγκαταστάθηκαν ομάδες προσφύγων. Το σκεπτικό του σεναρίου βασίζεται σε μια προσπάθεια βιωματικής προσέγγισης της ιστορίας από τους μαθητές και τις μαθήτριες της κατεύθυνσης Ανθρωπιστικών σπουδών. Σύμφωνα με τα σενάριο, τα παιδιά μετά τη μελέτη της ενότητας του σχολικού βιβλίου θα πάρουν δια ζώσης συνεντεύξεις από απογόνους των μικρασιατών προσφύγων (τρίτης και τέταρτης γενιάς) που εγκαταστάθηκαν στα Τρίκαλα κατά τα έτη 1923 – 1950, θα αποδελτιώσουν φύλλα τοπικών εφημερίδων εκείνης της περιόδου και θα συλλέξουν φωτογραφικό και αρχειακό υλικό από το προσωπικό αρχείο των ανθρώπων που μας μίλησαν καθώς και αρχεία που βρίσκονται στα ΓΑΚ Τρικάλων, στη Δημοτική Βιβλιοθήκη Τρικάλων και σε αρχεία άλλων φορέων του τόπου.
Επόμενο βήμα του σεναρίου είναι να εξετάσει τις προφορικές μαρτυρίες σε συνδυασμό με τις μαρτυρίες –πηγές που περιλαμβάνονται στο σχολικό βιβλίο αλλά και με επιλεγμένα αποσπάσματα του μυθιστορήματος της Πηνελόπης Δέλτα: Ματωμένα Χώματα, με σκοπό την εξαγωγή συμπερασμάτων.
Οι μαθητές και οι μαθήτριες του τμήματος Ανθρωπιστικών Σπουδών στους οποίους εφαρμόστηκε κατά το σχολικό έτος 2021-2022 το σενάριο είχαν την ευκαιρία να μιλήσουν με τους απογόνους των προσφύγων και να καταγράψουν τις προφορικές τους μαρτυρίες. Επίσης δημιούργησαν μία ταινία τεκμηρίωσης (ντοκιμαντέρ) συνδυάζοντας τις μαρτυρίες με ποικιλία πηγών και πληροφοριακού υλικού. Αυτή η ταινία τεκμηρίωσης με τίτλο : Οι Μικρασιάτες Πρόσφυγες στα Τρίκαλα https://www.youtube.com/watch?v=A0n9A8Ce4zs&t=2596s θα παρέχει το υλικό προφορικών μαρτυριών που θα αξιοποιηθεί για το παρόν διδακτικό σενάριο.
ΣΤΟΧΟΙ ΚΑΙ ΠΡΟΣΔΟΚΩΜΕΝΑ ΜΑΘΗΣΙΑΚΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ
Βασικοί στόχοι του σεναρίου είναι:
-να γνωρίσουν οι μαθητές και οι μαθήτριες βιωματικά την ιστορία του τόπου τους
-να έρθουν οι μαθητές και οι μαθήτριες σε επαφή με ένα κομμάτι ζωντανής ιστορίας
-να βιώσουν μέσα από τις προσωπικές αφηγήσεις των απογόνων την ψυχολογική κατάσταση των Μικρασιατών Προσφύγων, να συγκινηθούν, να συναισθανθούν
-να επιχειρήσουν οι μαθητές να συνδυάσουν τις ιστορίες που άκουσαν με το γνωστικό αντικείμενο της Ιστορίας
-να δουν το φαινόμενο της Προσφυγιάς διαχρονικά
Ειδικότερα αναμένεται οι μαθητές / μαθήτριες να μπορούν:
– να κατανοήσουν την κατάσταση που επικρατούσε στα παράλια της Μ. Ασίας πριν τους Βαλκανικούς Πολέμους (την οικονομική ευρωστία των ελληνικών πληθυσμών, την αρμονική συμβίωση με τους τούρκους κ.τ.λ)
-να εντοπίσουν τους λόγους που οδήγησαν στην αλλαγή της κατάστασης
– να ερμηνεύσουν τα κίνητρα των δύο εμπλεκόμενων λαών στην επιλογή συμμαχίας κατά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο.
– να ανιχνεύσουν τον αντίκτυπο αυτών των επιλογών στη ζωή των απλών ανθρώπων (ελλήνων και τούρκων)
– να περιγράψουν την κατάσταση πριν και μετά την κατάρρευση του μετώπου της μικρασιατικής εκστρατείας ειδικότερα σε ό,τι αφορά τις συνέπειες στη ζωή των απλών ανθρώπων
– να περιγράψουν την πορεία των προσφύγων προς την Ελλάδα
– να μπορούν να εντοπίσουν στο χάρτη τις περιοχές προέλευσης των προσφυγικών μετακινήσεων που αναφέρονται στα κείμενα και στις προφορικές μαρτυρίες.
– να συσχετίσουν τις προφορικές ιστορίες που θα ακούσουν με τα ιστορικά γεγονότα της εποχής
– να αντιπαραβάλλουν τις μαρτυρίες των απογόνων των προσφύγων με το περιεχόμενο των υπό εξέταση κεφαλαίων της ενότητας του σχολικού βιβλίου και των πρωτότυπων πηγών που συμπεριλαμβάνονται σε αυτά.
– να καταλήξουν επαγωγικά σε συμπεράσματα για το προσφυγικό ζήτημα
-να συνδυάσουν το υλικό δημιουργικά ώστε να παραχθεί μια ταινία ντοκιμαντέρ που θα δώσει μια εικόνα της ιστορίας των Προσφύγων και της αρχικής εγκατάστασής τους στην πόλη των Τρικάλων.
ΑΠΑΙΤΟΥΜΕΝΗ ΥΛΙΚΟΤΕΧΝΙΚΗ ΥΠΟΔΟΜΗ
- Βιντεοπροβολέας και Η/Υ
- Φύλλα εργασίας
- Βιντεοκάμερα και εξωτερικό μικρόφωνο για την καταγραφή των συνεντεύξεων
- Για την εφαρμογή του σεναρίου απαραίτητη είναι η χρήση χαρτών των περιόδων: Βαλκανικών πολέμων, Α΄ Παγκόσμιου πολέμου, και ειδικότερα χάρτης που να περιλαμβάνει τους όρους που αφορούν εδαφικά κέρδη/ζημιές Ελλάδας-Τουρκίας των συνθηκών Σεβρών και Λωζάννης. Το εκπαιδευτικό λογισμικό Ιστορικός Άτλαντας Centennia θα μπορούσε να προσφέρει μια ολοκληρωμένη εικόνα των εδαφικών μεταβολών στους μαθητές και τις μαθήτριες. https://photodentro.edu.gr/edusoft/r/8531/250 σε λίγο χρόνο.
- Σχολικό εγχειρίδιο: Θέματα Νεοελληνικής Ιστορίας, Μαργαρίτης Γ., Αζέλης Αγ., Ανδριώτης Ν., Δετοράκης Φ., Φωτιάδης Κ., Υ.ΠΑΙ.Θ./Ι.Τ.Υ.Ε. «ΔΙΟΦΑΝΤΟΣ»
- Η ταινία τεκμηρίωσης: Οι Μικρασιάτες Πρόσφυγες στα Τρίκαλα https://www.youtube.com/watch?v=A0n9A8Ce4zs&t=2596s
- Προαιρετικά: Το βιβλίο: Ματωμένα Χώματα της από τη συγγραφέα Διδώ Σωτηρίου που περιλαμβάνει τη μαρτυρία του πρόσφυγα από τη Μ. Ασία Μανώλη Αξιώτη.
ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΗΣ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑΣ
Η οργάνωση της διδασκαλίας γίνεται σε ομάδες των 4 μαθητών-μαθητριών. Καλό θα ήταν οι ομάδες να δημιουργηθούν λαμβάνοντας υπόψη το μαθησιακό προφίλ των μαθητών/τριών.
Το διδακτικό σενάριο χωρίζεται σε τέσσερις ενότητες:
α)η ζωή των προσφύγων πριν τον πόλεμο,
β) η ζωή των προσφύγων μετά τη μικρασιατική καταστροφή και
γ) η ζωή των προσφύγων στη νέα πατρίδα.
Πυρήνας της διδασκαλίας και σημείο αναφοράς είναι οι ενότητες του σχολικού βιβλίου.
Καλό θα ήταν το διδακτικό σενάριο να ολοκληρωθεί σε 4 δίωρα μαθήματα.
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΔΙΔΑΚΤΙΚΗΣ ΠΟΡΕΙΑΣ ΚΑΙ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΩΝ
ΕΝΟΤΗΤΑ 1Η
Η ζωή των προσφύγων πριν τον πόλεμο
1η διδακτική ώρα: Πριν την εφαρμογή του σεναρίου θα πρέπει να προηγηθεί η ανίχνευση πρότερων γνώσεων και αναπαραστάσεων των μαθητών: τι γνωρίζουν οι μαθητές για την πολιτική κατάσταση στην Ελλάδα, για τους δύο Βαλκανικούς πολέμους που προηγήθηκαν της υπό μελέτη περιόδου, ποιοι ήταν οι στόχοι και οι διεκδικήσεις των δύο ηγετών (Ελευθέριου Βενιζέλου και Μουσταφά Κεμάλ) Θα πρέπει να λυθούν πιθανές απορίες τους σχετικά με το γνωστικό αντικείμενο. Αυτή την ιστορική περίοδο τη μελετούν οι μαθητές /τριες στην Ιστορία Γενικής Παιδείας οπότε θα χρειαστεί απλά μια υπενθύμιση των γεγονότων μέσα από ένα φύλλο εργασίας. Οι μαθητές και οι μαθήτριες κατανοούν τα ιστορικά γεγονότα από το 1912 μέχρι το 1920.
2η διδακτική ώρα: οι μαθητές και οι μαθήτριες κατά ομάδες μελετούν αρχικά την ενότητα του σχολικού βιβλίου: Δ. Ο ΠΑΡΕΥΞΕΙΝΙΟΣ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ ΤΟ 19ο ΚΑΙ 20ο ΑΙΩΝΑ 1. Οικονομική και πνευματική ανάπτυξη. Στο φύλλο εργασίας που τους δίνεται να επεξεργαστούν καλούνται να περιγράψουν τη ζωή των ελλήνων του Ευξείνου Πόντου και των παραλίων της Μ. Ασίας πριν τους πολέμους. Στη συνέχεια καλούνται να δούνε το πρώτο μέρος
(3΄ πρώτα λεπτά) της ταινίας τεκμηρίωσης :Οι Μικρασιάτες Πρόσφυγες στα Τρίκαλα https://www.youtube.com/watch?v=A0n9A8Ce4zs&t=2596s και να εντοπίσουν ομοιότητες και διαφορές τόσο στις προφορικές μαρτυρίες όσο και στο φωτογραφικό και κινηματογραφικό υλικό. Προαιρετικά μπορούν να εντοπίσουν πληροφορίες και στο παρακάτω απόσπασμα του βιβλίου Ματωμένα Χώματα.
ΕΝΟΤΗΤΑ 2Η
Η ζωή των προσφύγων μετά τη μικρασιατική καταστροφή
3η και 4η διδακτική ώρα: Σε αυτή την ενότητα περνάμε στο κεφάλαιο του σχολικού βιβλίου :
Γ. Η ΕΝΤΑΞΗ ΤΩΝ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ. Μικρασιατική καταστροφή. Η έξοδος.
Στο φύλλο εργασίας καλούνται να απαντήσουν σε ερωτήσεις που σχετίζονται με τα γεγονότα της καταστροφής και της φυγής των προσφύγων. Παρακολουθούν το δεύτερο μέρος της ταινίας τεκμηρίωσης (μέχρι το 12΄) και καλούνται να συσχετίσουν τις προφορικές μαρτυρίες με τις πηγές του κεφαλαίου καθώς και το παρακάτω απόσπασμα από τα Ματωμένα Χώματα:
ΕΝΟΤΗΤΑ 3Η
Η ζωή των προσφύγων στη νέα πατρίδα.
5η και 6η διδακτική ώρα: Σε αυτή την ενότητα περνάμε στο κεφάλαιο του σχολικού βιβλίου :
Γ. Η ΕΝΤΑΞΗ ΤΩΝ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ. Μικρασιατική καταστροφή.
- Το πρώτο διάστημα
Στο φύλλο εργασίας οι μαθητές και οι μαθήτριες καλούνται να απαντήσουν σε ερωτήσεις που σχετίζονται με τη διαδικασία ενσωμάτωσης των προσφύγων, τις συνθήκες διαβίωσης αλλά και την αντιμετώπισή τους από τους γηγενείς πληθυσμούς της Ελλάδας. Παρακολουθούν το τρίτο μέρος της ταινίας τεκμηρίωσης (μέχρι το τέλος) και καλούνται να συσχετίσουν τις προφορικές μαρτυρίες με τις πηγές του κεφαλαίου όπου γίνεται ξεκάθαρο ότι οι ταλαιπωρημένοι πρόσφυγες βιώνουν την καχυποψία και την απόρριψη καθώς οι ντόπιοι τους αντιμετωπίζουν ως απειλή για το βιος τους. Οι μαθητές καλούνται να απαντήσουν συνεργατικά σε ερωτήσεις κλιμακούμενης δυσκολίας που έχουν να κάνουν αρχικά με τη σχέση που αναπτύχθηκε ανάμεσα στους πρόσφυγες και τους ντόπιους και στη συνέχεια να προχωρήσουν στη διερεύνηση των συναισθημάτων των δύο ομάδων αιτιολογώντας τα, βασιζόμενοι σε στοιχεία των κειμένων και των προφορικών μαρτυριών.
ΕΝΟΤΗΤΑ 4Η
Σύνοψη
7η και 8η διδακτική ώρα:
Σε αυτή την ενότητα περνάμε στο κεφάλαιο του σχολικού βιβλίου :
Γ. Η ΕΝΤΑΞΗ ΤΩΝ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ. Μικρασιατική καταστροφή.
- Η Σύμβαση της Λοζάνης και η ανταλλαγή των πληθυσμών
Οι ομάδες καλούνται να κάνουν μια σύνοψη της ενότητας συσχετίζοντας τα γεγονότα όλων των προηγούμενων ενοτήτων του σεναρίου. Καταλήγουν σε συμπεράσματα. Μελετούν το πρωτότυπο κείμενο της Συνθήκης αλλά και της Σύμβασης της Λοζάνης ως επιστέγασμα της ταραγμένης περιόδου. Καλούνται να ερμηνεύσουν την επιλογή του Βενιζέλου και του Κεμάλ να προχωρήσουν στην υποχρεωτική ανταλλαγή πληθυσμών.
Εναλλακτικά μπορούν να προχωρήσουν σε επίσκεψη της ομάδας στον Προσφυγικό συνοικισμό των Τρικάλων και φωτογράφηση των σπιτιών που χαρακτηρίζονται «προσφυγικά».
ΤΕΛΙΚΑ ΠΑΡΑΓΟΜΕΝΑ
Με την ολοκλήρωση του διδακτικού σεναρίου αναμένεται οι μαθητές να έχουν οικειοποιηθεί με κριτικό τρόπο σημαντικά δεδομένα για τη Μικρασιατική Καταστροφή και την ένταξη των προσφύγων στην ελληνική κοινωνία.
Πέρα από τα φύλλα εργασίας θα μπορούσε να ζητηθεί από κάθε ομάδα να συνθέσει:
- ένα ποίημα ή ένα διήγημα εμπνευσμένο από το περιεχόμενο της ενότητας
- ένα φύλλο ημερολογίου ενός πρόσφυγα ή μιας προσφυγοπούλας
- ένα θεατρικό μονόπρακτο με παρόμοιο περιεχόμενο
- μία αφίσα για τα 100 χρόνια από τη Μικρασιατική καταστροφή
- μία ταινία τεκμηρίωσης μικρού μήκους
ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΤΟΥ ΣΧΕΔΙΟΥ – ΑΝΑΣΤΟΧΑΣΜΟΣ
Για την περσινή χρονιά (σχολικό έτος 2021-2022) κατά την οποία υλοποιήθηκε το διδακτικό σενάριο ο τελικός στόχος ήταν η παραγωγή μιας ταινίας τεκμηρίωσης αφιερωμένη στους μικρασιάτες πρόσφυγες των Τρικάλων με αφορμή τη συμπλήρωση 100 χρόνων από τη Μικρασιατική εκστρατεία και τη Μικρασιατική Καταστροφή. Η παραγωγή αυτής της ταινίας ήταν για τα παιδιά μια πραγματική εμπειρία ζωής καθώς ήρθαν βιωματικά σε επαφή με απογόνους μικρασιατών και ανέλαβαν από την αρχή μέχρι το τέλος την παραγωγή μιας ταινίας τεκμηρίωσης (ντοκιμαντέρ).
Τα παιδιά που συμμετείχαν στην εργασία μίλησαν με τους απογόνους των προσφύγων της μικρασιατικής καταστροφής και άκουσαν προσωπικές ιστορίες και βιώματα. Έμαθαν τον τρόπο με τον οποίο οι πρόσφυγες κατέληξαν να εγκατασταθούν στα Τρίκαλα και στη γύρω περιοχή της Θεσσαλίας. Πληροφορήθηκαν την αντιμετώπιση που είχαν από τους ντόπιους και την επιρροή που οι πρόσφυγες άσκησαν σε όλους τους τομείς (οικονομία, μουσική κτλ) Επισκέφθηκαν τον προσφυγικό συνοικισμό και μελέτησαν χωροταξικά τη θέση του συνοικισμού στην πόλη σε σχέση με αντίστοιχους συνοικισμούς σε άλλες πόλεις της χώρας. Κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι στα Τρίκαλα – εκτός μεμονωμένων περιπτώσεων – οι πρόσφυγες δεν αντιμετώπισαν ιδιαίτερες εκδηλώσεις ρατσισμού και ξενοφοβίας και πολύ γρήγορα ενσωματώθηκαν πλήρως με το ντόπιο πληθυσμό.
Μέσα από τις προσωπικές ιστορίες των συνεντεύξεων άκουσαν εμπειρίες και προσπάθησαν να τις συνδυάσουν με αντίστοιχες ιστορικές πηγές και μαρτυρίες που βρίσκονται στην ενότητα του σχολικού βιβλίου της Θέματα Νεοελληνικής Ιστορίας με τίτλο: Προσφυγικό Ζήτημα στην Ελλάδα – Προσφυγικά ρεύματα κατά την περίοδο 1914-1922. Βίωσαν με τη φαντασία τους το δράμα των προσφύγων μέσα από τη δραματοποίηση αυθεντικών κειμένων. Έμαθαν πώς ακριβώς δημιουργείται ένα αποθετήριο προσωπικών εμπειριών και προφορικών ιστοριών για ένα γεγονός που αφορά την ιστορία του τόπου τους.
Η όλη δράση συνδυάζεται με το μάθημα της Ιστορίας Κατεύθυνσης Ανθρωπιστικών σπουδών που διδάσκονται φέτος οι μαθητές και οι μαθήτριές μας γιατί: θεωρούμε ότι η εκπαίδευση μέσα από τις οπτικοακουστικές τέχνες και τον πολιτισμό είναι μία διδακτική προσέγγιση που εισάγει στην εκπαιδευτική διαδικασία την καλλιτεχνική έκφραση, καθώς και πολιτιστικούς πόρους και πρακτικές, σύγχρονες και παραδοσιακές, ως γνωστικά εργαλεία και στοχεύει στην ανάδειξη της ιστορίας των κοινωνιών, των γνώσεων και του πολιτιστικού πλούτου, ώστε να προωθηθεί μια διεπιστημονική προσέγγιση στη μάθηση.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ
Σωτηρίου Διδώ, Ματωμένα Χώματα, Εκδόσεις Κέδρος, 1962
Κατσόγιαννος Νεκτάριος , Τα Τρίκαλα Και Οι Συνοικισμοί Τους, Ιδιωτική έκδοση, Τρίκαλα, 2001
Κατσόγιαννος Νεκτάριος , Τα Τρίκαλα άλλοτε και τώρα, Τρίκαλα 1988
Κατσόγιαννος Νεκτάριος , Τωρινά και περασμένα και τα παλιά στέκια των Τρικάλων, τ. Β΄, Τρίκαλα 2000
Κατσόγιαννος Νεκτάριος , Οδωνυμικά των Τρικάλων, Τρίκαλα 1995
Κλιάφα Μαρούλα, Τρίκαλα, Από τον Σεϊφουλλάχ ως τον Τσιτσάνη: Οι μεταμορφώσεις μιας κοινωνίας όπως αποτυπώθηκαν στον τύπο της εποχής: ΤΟΜΟΣ Β΄ 1911-1940, Κέδρος, Αθήνα, 2000
Κλιάφα Μαρούλα, Τρίκαλα, Από τον Σεϊφουλλάχ ως τον Τσιτσάνη: Οι μεταμορφώσεις μιας κοινωνίας όπως αποτυπώθηκαν στον τύπο της εποχής: ΤΟΜΟΣ Γ΄ 1941-1960, Κέδρος, Αθήνα, 2000
Κλιάφα Μαρούλα, Η ΠΑΙΔΕΙΑ ΠΑΙΖΕΙ… Η εκπαίδευση στη Δυτική Θεσσαλία μετά την ενσωμάτωση στο ελληνικό κράτος 1881-1950, Κέδρος, Αθήνα, 2016
Λώλης Γρ. Θύμιος, Οι πρόσφυγες στα Τρίκαλα, Γένεσις, Τρίκαλα 2010
Μαργαρίτης Γ., Αζέλης Αγ., Ανδριώτης Ν., Δετοράκης Φ., Φωτιάδης Κ., Θέματα Νεοελληνικής Ιστορίας, Υ.ΠΑΙ.Θ./Ι.Τ.Υ.Ε. «ΔΙΟΦΑΝΤΟΣ»
