 |
Παυσανίου Ελλάδος Περιήγησις
(αρχαίο κείμενο)
(ed. F. Spiro. Leipzig, Teubner. 1903) |
***Το παραπάνω κείμενο απαιτεί χρήση λογισμικού ανάγνωσης αρχείων .pdf acrobat reader ή foxit pdf κλπ.
Σε σχετικά μεγάλη ηλικία ο Παυσανίας, εξήντα πέντε και πλέον ετών, τακτοποιώντας τις σημειώσεις του, αρχίζει το 
γράψιμο και δίνει την τελική μορφή στα Βοιωτικά του (175 μ.Χ.). Ασφαλώς είχε περιηγηθεί τη Βοιωτία νεότερος και είχε συγκεντρώσει το υλικό του, αλλά έπρεπε να τελειώσει πρώτα την περιγραφή της Πελοποννήσου με τις δυο ενότητες, που είχε προγραμματίσει, δηλαδή “Κορινθιακά – Λακωνικά -Μεσσηνιακά” και “Ηλιακά – Αχαϊκά – Αρκαδικά”, και να τις δημοσιεύσει ακόμα κατά πάσα πιθανότητα μέχρι το 174 μ.Χ. Έτσι τα Βοιωτικά τώρα έπαιρναν τη σειρά τους στον όλο σχεδιασμό του έργου Ελλάδος Περιήγησις.
Στο τέλος περίπου των Αττικών, ειδικότερα στο 38ο κεφάλαιο, προσδιορίζει τα σύνορα αρχαίας Αττικής και Βοιωτίας στο δρόμο από τις Ελευθερές στην Πλάταια. Ήταν ακριβώς, όπου σήμερα η Κάζα και το φρούριο του τέλους του 4ου ή των αρχών του 3ου αι. π.Χ. του Πανάκτον ή των Ελευθερών (Γυφτόκαστρο), δεξιά του σημερινού δρόμου (Παλιάς εθνικής οδού) που οδηγεί στη Θήβα. Ο δρόμος αυτός είναι ο ίδιος με τον αρχαίο. Δεξιά του υψώνεται ο λόφος και φαίνεται ο περίβολος της οχυρώσεως του κάστρου, που ήταν έρημο την εποχή του Παυσανία.
Πρώτη επίσκεψη του οι Πλαταιές, γνωστή πόλη από τη μάχη του 479 π.Χ. των ενωμένων Ελλήνων κατά του στρατηγού των Περσών Μαρδονίου και τη θρυλική πολιορκία της στις αρχές του Πελοποννησιακού πολέμου (431 π.Χ.). Τα τείχη της μπορεί να δει κανείς σήμερα δεξιά του δρόμου πηγαίνοντας στο σύγχρονο ομώνυμο χωριό. Από εδώ ο δρόμος συνεχίζεται προς τα Λεύκτρα, σημαντική κι αυτή πόλη της Βοιωτίας, όπου οι Θηβαίοι κατάφεραν συντριπτικό πλήγμα στον Σπαρτιατικό στρατό, αήττητο μέχρι τότε (371 π.Χ.).
Μετά την Πλάταια η Θήβα θα αποτελέσει, τη βάση του Παυσανία για τις ακτινωτές του εξορμήσεις στη Βοιωτική γη. Δυστυχώς η ονομαστή πόλη του Κάδμου και του Οιδίποδα δεν μετακινήθηκε καθόλου από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα και σ’ όποιο οικόπεδο κι αν σκάψει κανείς θα βρει αρχαία θεμέλια. Αυτό είναι το πρόβλημα των σημερινών ιδιοκτητών. Παρ’ όλες τις αντιξοότητες και τις συγκρούσεις με τα ιδιοκτησιακά συμφέροντα η Αρχαιολογική Υπηρεσία πέτυχε να αναδείξει ύστερα από απαλλοτριώσεις σημαντικές ιστορικές θέσεις, όπως το μυκηναϊκό ανάκτορο στην οδό Πινδάρου, τις Ηλέκτρες πύλες στην οδό Αμφίονος, το Αμφείο (λόφος βόρεια του φράγκικου πύργου), όπου θάφτηκαν ο Αμφίων και ο αδελφός του Ζήθος, την Οιδιπόδεια κρήνη (στους Αγ. Θεοδώρους δεξιά του δρόμου προς τη Χαλκίδα), το τέμενος του Ισμηνίου Απόλλωνα, θαλαμωτούς μυκηναϊκούς τάφους μεγάλου ενδιαφέροντος στη θέση Καστέλια.
Βγαίνοντας από τις Προιτίδες πύλες, βόρεια από τις Ηλέκτρες (στο ανατολικό τμήμα του περιβόλου της Καδμείας) ο Παυσανίας επιχειρεί εκδρομή με κατεύθυνση τη Χαλκίδα. Πρώτη συναντά την πολίχνη Τευμησσό και έπειτα τα ερείπια του Γλίσαντα. Συνεχίζοντας επισκέπτεται τα ερειπωμένα πολίσματα του Άρματος και της Μηκαλησσού, για την οποία έκανε λόγο και στα Αττικά του, βλέπει το ναό της Αρτέμιδας στην Αυλίδα (Μικρό Βαθύ), που βρισκόταν σε χρήση από τον 5ο αι. π.Χ. μέχρι τον 4ο αι. μ.Χ. σύμφωνα με τον ανασκαφέα του, και φτάνει στο Δήλιο (σημερινό παραλιακό Δήλεσι). Εδώ έγινε μεγάλη μάχη κατά τη διάρκεια του Πελοποννησιακού πολέμου στα 424 π.Χ. μεταξύ Βοιωτών και Αθηναίων και οι τελευταίοι υπέστησαν δεινή ήττα. Κατά την υποχώρηση τους, όχι άτακτη όμως, ο Στράβωνας αναφέρει πως ο νεαρός Ξενοφών, μαθητής του Σωκράτη, έπεσε από το άλογο του και διασώθηκε από το διδάσκαλο του, ο οποίος τον πήρε στην πλάτη του και απομακρύνθηκε πολλά στάδια από το σημείο της συμπλοκής. Δεύτερη παράδοση λέει, κατά τον Πλούταρχο, ότι και ο ίδιος ο Σωκράτης κινδύνευσε πολεμώντας πεζός και κάλυψε την υποχώρηση του ο άλλος μαθητής του, ο Αλκιβιάδης, έφιππος, γυρίζοντας πίσω και παρενοχλώντας τους διώκτες του.
Μετά το Δήλιο ο Παυσανίας στρέφεται προς την Τανάγρα. Η αρχαία Τανάγρα βρίσκεται 4 περίπου χιλιόμετρα νοτιοανατολικά από τη σύγχρονη. Διασώζονται θεμέλια ολόκληρου του οχυρωματικού περιβόλου, του θεάτρου και μερικών δημόσιων κτιρίων. Το χώρο εύκολα μπορεί να επισκεφτεί κανείς με το δρόμο που κατασκευάστηκε παράλληλα με το τσιμεντένιο αυλάκι, το οποίο μεταφέρει το νερό της Υλίκης στη λίμνη του Μαραθώνα. Στην Τανάγρα δόθηκε επίσης μια σημαντική και σκληρή μάχη μεταξύ Λακεδαιμονίων και Αθηναίων τον Ιούλιο του 457 π.Χ. (πριν αρχίσει ο Πελοποννησιακός πόλεμος 431-404 π.Χ.). Παρατάχτηκαν χίλιοι πεντακόσιοι Λακεδαιμόνιοι και δέκα χιλιάδες σύμμαχοι τους καθώς και άγνωστος αριθμός Βοιωτών από τη μια μεριά από την άλλη δεκατέσσερις χιλιάδες Αθηναίοι, περισσότεροι δηλαδή από όσους πολέμησαν στον Μαραθώνα εναντίον των Περσών (δέκα χιλιάδες). Η μάχη διήρκεσε δύο μέρες με απώλειες και από τις δυο πλευρές μεγάλες. Τελικά οι Λακεδαιμόνιοι υπερίσχυσαν, χωρίς όμως να πετύχουν αποτελεσματική συντριβή του αντιπάλου τους. Και στην περίπτωση αυτή οι Αθηναίοι υποχώρησαν κανονικά.
Το τέλος της «εκδρομής» του Παυσανία ανατολικά των Θηβών, που βέβαια δεν ήταν δυνατόν να πραγματοποιηθεί μέσα σε μια μέρα όπως σήμερα, ήταν η Ανθηδόνα στην παραλία του χωριού Λουκίσια.
Επιστρέφοντας στη Θήβα προγραμματίζει τώρα άλλη εξόρμηση προς βορράν. Βγήκε πάλι από τις Προιτίδες πύλες, επισκέφτηκε το Γυμνάσιο του Ιολάου στην περιοχή πιθανώς του σιδηροδρομικού σταθμού και συνέχισε προς το Ακραίφνιο (νότια και νοτιοδυτικά του σημερινού με το ίδιο όνομα χωριού) και τα ιερά του Πτώου Απόλλωνα. Το τέμενος του Απόλλωνα που ερευνήθηκε με τις ανασκαφές της Γαλλικής Αρχαιολογικής Σχολής στα 1885-1888, 1891 και 1903 συμπληρωματικά, βρίσκεται σε ύψωμα του όρους Πτώου (σήμερα λέγεται και βουνό της οσίας Πελαγίας από ομώνυμο μοναστήρι, το οποίο υπάρχει στην κορυφή του). Ανασκάφθηκε ναός, δεξαμενή, δυο στοές και μεγάλο οίκημα, που ήταν μάλλον ξενώνας. Βρέθηκαν επίσης και αρχαϊκοί κούροι, από τους οποίους άλλοι φυλάσσονται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Θηβών και άλλοι στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών.
Ο αρχαιότερος ναός του Απόλλωνα είχε ξύλινους κίονες και θριγκό. Στον 6ο αι. π.Χ. κτίστηκε με πωρόλιθους και πήλινες επενδύσεις στο θριγκό νέος ναός στην ίδια θέση. Τα θεμέλια και άλλα αρχιτεκτονικά μέλη, τα οποία βλέπουμε σήμερα, ανήκουν σε νεότερο ναό, αυτόν που είδε προφανώς και ο Παυσανίας, του τέλους του 4ου αι. π.Χ. Ήταν περίπτερος με δεκατρείς δωρικούς κίονες στις μακρές του πλευρές και έξι στις στενές. Ο πρόναος του είχε δύο κίονες μεταξύ των παραστάδων, ενώ οπισθόδομος δεν υπήρχε.
Από εδώ ο περιηγητής προχώρησε προς τη Λάρυμνα, παραλιακή πόλη στη θέση της σημερινής. Επιστρέφοντας στο Ακραίφνιο με λοξοδρόμηση προς τα δυτικά προχώρησε στις Κώπες, παραλίμνια τότε πολίχνη στις βόρειες όχθες της Κωπαΐδας, και από εκεί επισκέφτηκε τους Όλμωνες, την Ύηττο, τους Κύρτωνες, κοντά στο χωριό Κόλακα, για να φθάσει στην πολίχνη Κορσεία και να καταλήξει στις Αλες, παράλια πόλη του Ευβοϊκού στον κόλπο της Αταλάντης, λίγο έξω του σημερινού Θεολόγου του νομού Φθιώτιδας, όπου έχουν γίνει ανασκαφές από τους Αμερικανούς και υπάρχει ενδιαφέρων αρχαιολογικός χώρος.
Για την τελευταία διαδρομή του αφήνει πλέον τη Θήβα περνώντας από τις Νήιστες πύλες στο δυτικό τμήμα του περιβόλου της Καδμείας και κατευθύνεται στο ιερό των Καβείρων, χώρο ανασκαμμένο από τους Γερμανούς με θέατρο, που σώζεται σε καλή κατάσταση, ναό των Καβείρων, των οποίων αποσιωπά τις μυστικές τελετές, στοές και άλλα οικοδομήματα.
Οι Θεσπιές, πατρίδα της εταίρας Φρύνης και ερωμένης του μεγάλου γλύπτη Πραξιτέλη, του έδωσαν την ευκαιρία να πάρει ένα νότιο δρόμο προς την Κρεύση, επίνειο των Θεσπιέων στο σημερινό κόλπο της Λιβαδόστρας του Κορινθιακού. Από εκεί με πλοίο έφτασε στην παραλία της Δομβραίνας, από την οποία απέχει πέντε χιλιόμετρα προς βορράν η Θίσβη.
Επιστρέφοντας στις Θεσπιές ετοιμάζεται για το ταξίδι του στη Φωκίδα. Η επίσκεψη της Αλιάρτου, της Κορώνειας, του Ορχομενού, της Λεβάδειας, όπου το Μαντείο τον Τροφωνίου, από το οποίο έλαβε και ο ίδιος χρησμό, και της Χαιρώνειας ολοκληρώνει και τερματίζει την περιήγηση του Παυσανία στη δυτική Βοιωτία, της οποίας τα αρχαία όρια δεν συμπίπτουν καθόλου με αυτά του νομού Βοιωτίας. Το τελευταίο βιβλίο του θα είναι τα Φωκικά.
Από την Εισαγωγή του Ζαχαρία Λαμπάκη (έκδ. Κάκτος, c1992)
Περιεχόμενα του τόμου:
Δρόμος από τις Ελευθερές προς τις Πλατιαιές – Πλαταιές
Δρόμος από τις Πλαταιές προς τη Θήβα – Θήβα
Δρόμος από τη Θήβα προς τη Χαλκίδα – Αυλίδα
Δήλιο – Τανάγρα – Ανθηδόνα
Δρόμος από τη Θήβα προς τα ερείπια της Ογχηστού – Θέσπια
Αλίαρτος – Κορώνεια – Ορχομενός – Λιβαδ[ε]ιά – Χαιρώνεια
Πηγές: Βικιθήκη & ΠΑΥΣΑΝΙΑ ΕΛΛΑΔΟΣ ΠΕΡΙΗΓΗΣΙΣ – ΒΟΙΩΤΙΚΑ έκδ. ΚΑΚΤΟΣ, c1992
