Ο 19ος αι. βρήκε την Άνδρο, όπως και τις περισσότερες περιοχές της Ελλάδας, με ένα σημαντικό έλλειμμα παιδείας. Το Ελληνικό κράτος, λόγω οικονομικών αδυναμιών, δεν είχε ιδρύσει παντού Δημοτικά Σχολεία. Το πρόβλημα στο νησί τα χρόνια εκείνα ήταν ίσως λιγότερο οξύ από ότι σε άλλες περιοχές, καθώς η Σχολή του Θ. Καΐρη κάλυπτε κάποιο κενό.
Μετά το 1850 ιδρύθηκαν στο νησί 4 Ελληνικά Σχολεία, τα λεγόμενα Σχολαρχεία, τα οποία όμως δεν κατάφεραν να καλύψουν όλες τις ανάγκες του νησιού. Οι νέοι που επιθυμούσαν να συνεχίσουν τις σπουδές στους στο Γυμνάσιο, ήταν αναγκασμένοι να πηγαίνουν στην Αθήνα ή στην Σύρο, που ήταν τότε το μοναδικό νησί των Κυκλάδων το οποίο διέθετε Γυμνάσιο. Για τον λόγο αυτό, το 1810 οι κάτοικοι ξεκίνησαν τις προσπάθειες για ανέγερση Γυμνασίου, οι οποίες όμως απέτυχαν.
Έτος 1917. Ο «Μεγάλος Πόλεμος» είναι σε εξέλιξη, ανοίγοντας βαθιές πληγές στην Ευρώπη. Τον Ιούνιο ο βασιλιάς Κωνσταντίνος υποχρεώθηκε από τις Γαλλικές στρατιωτικές δυνάμεις σε παραίτηση. Ο πρίγκιπας Αλέξανδρος ανέβηκε στο θρόνο. Λίγο αργότερα η κυβάρνηση Ζαΐμη παραιτήθηκε και την διακυβέρνηση της χώρας ανέλαβε ο Ελευθέριος Βενιζέλος. Η Ελλάδα μπήκε στον πόλεμο στο πλευρό των Αγγλογάλλων. Την δύσκολη εκείνη χρονιά, οι Ανδριώτες ίδρυσαν πραξικοπηματικά Διτάξιο Γυμνάσιο, το οποίο λειτούργησε για ένα έτος. Η λειτουργία του όμως διεκόπη διότι το κράτος δεν αναγνώρισε ως νόμιμη κι επίσημη την ενέργεια των κατοίκων.
Νέα αιτήματα ακολούθησαν, που είχαν ως αποτέλεσμα την έγκριση από το Υπουργείο Παιδείας της ίδρυσης Γυμνασίου, υπό την προϋπόθεση καταβολής από την Κοινότητα των απαιτούμενων χρηματικών ποσών για την στέγαση και διατήρηση του Εκπαιδευτηρίου. Οι προσπάθειες των κατοίκων για εξεύρεση των απαιτούμενων οικονομικών πόρων έπεσαν στο κενό, καθώς η απόφαση του Υπουργείου ουδέποτε εκδόθηκε επισήμως. Η χώρα, εκείνον τον «σκοτεινό» καιρό, αναζητώντας το δρόμο προς τη Μεγάλη Ελλάδα, είχε πολύ σοβαρά προβλήματα να αντιμετωπίσει, με μεγαλύτερα απ’ όλα, τον Εθνικό Διχασμό, τις διαρκείς στάσεις κι εξεγέρσεις και την υπέρογκη χρηματοδότηση της εκστρατείας στη Μικρά Ασία, που είχε ξεκινήσει (αντίθετα προς το κοινό αίσθημα) τον Μάιο του 1919.
To 1921 ελάχιστοι απέμεναν πιστοί στην ιδέα της ίδρυσης του σχολείου και οι νέες προσπάθειες επίλυσης του οικονομικού θέματος από την ιδρυθείσα ερανική επιτροπή, ελάχιστη ανταπόκριση είχαν. Η επιδειχθείσα, εκ μέρους της πολιτείας, αδιαφορία για το θέμα, προκαλούσε τη δυσπιστία για την αποτελεσματικότητα του εγχειρήματος.
Πέρα όμως από της οικονομικές δυσκολίες, άλλος ένας παράγοντας δυσκόλευε την ίδρυση του Γυμνασίου. Ήταν το δίλημμα:
Γυμνάσιο ή Ναυτική Σχολή; Οι κάτοικοι χωρίστηκαν σε δύο στρατόπεδα, καθένα από τα οποία υποστήριζε με πάθος τα επιχειρήματά του. Και η λύση, φαινόταν να είναι όνειρο απατηλό…
Το καλοκαίρι του 1923 κι ενώ η ασθμαίνουσα Ελλάδα προσπαθούσε να σηκώσει το βάρος της Μικρασιατικής Καταστροφής, η Χώρα της Άνδρου έσφυζε από ζωή και κίνηση. Οι συζητήσεις ήταν πολλές και ποικίλες. Μια από αυτές, που λάμβανε χώρα σε πολυσύχναστο καφενείο εκείνου του καιρού, αφορούσε στο φλέγον, για τη ζωή του τόπου, ζήτημα της ίδρυσης του Γυμνασίου. Κάποια στιγμή, που η συζήτηση είχε φτάσει σε υψηλή ένταση, ένας σιωπηλός ως τότε ακροατής, ο Σταμάτης Εμπειρίκος, σηκώθηκε και παρουσία όλων των παρευρισκομένων δήλωσε:
«Κύριοι, συζητείτε ασκόπως. Το Γυμνάσιον θα γίνη. Θα το κάνω εγώ. Διαθέτω το απαιτούμενον ποσόν προς ανέγερσιν καταλλήλου οικοδομήματος και μετά των εξαρτημάτων και λοιπών εφοδίων του και το οποίων δωρίζω εις την Κοινότητα Άνδρου, ίνα χρησιμοποιηθή ως Γυμνάσιον, υπό του όρου να εγκριθεί αρμοδίως η λειτουργία του».
Η έκπληξη ήταν μεγάλη και η δυσπιστία προς τον ομιλούντα δικαιολογημένη, καθώς οι σύγχρονοί του εφοπλιστές δεν έδειχναν να ενδιαφέρονται για τα κοινά προβλήματα του τόπου. Έπειτα όμως από τις διαβεβαιώσεις που έλαβαν για το ειλικρινές της δήλωσής του, τον συνεχάρησαν θερμά, ανακουφισμένοι που το ζήτημα του Γυμνασίου έμοιαζε επιτέλους να βρίσκει λύση.
Χωρίς χρονοτριβή συντάχθηκε αίτηση προς το Υπουργείο Παιδείας, περί της νέας αποφάσεως των Ανδρίων, το πρόσωπο του δωρητή και το ύψος της απαιτούμενης δαπάνης για την λειτουργία του Σχολείου. Επίσης άρχισαν οι προετοιμασίες για την ανέγερση του νέου κτιρίου, σε οικόπεδο ιδιοκτησίας του Εμπειρίκου, επί της κεντρικής οδού της πόλης της Άνδρου.
Τον Σεπτέμβριο του 1923, έπειτα από πανηγυρική σύναξη των εκπροσώπων της πόλης και του νησιού, με επικεφαλής τον τότε πρόεδρο της Κοινότητας Νικόλαο Βούλγαρη, έγινε ο αγιασμός της θεμελίωσης του πρώτου εκπαιδευτηρίου της Άνδρου και των Κυκλάδων, γενικότερα.
Τα σχέδια του διδακτηρίου εκπόνησε ο αρχιτέκτονας Αναστάσιος Μεταξάς. Και καθώς οι εργασίες αποπεράτωσης του κτηρίου προχωρούσαν με ταχύ ρυθμό, οι γονείς των αποφοίτων μαθητών του Ελληνικού Σχολείου Άνδρου (Σχολαρχείου) του σχολ. έτους 1923-24, ζήτησαν επίμονα την άδεια λειτουργίας της Α’ τάξεως, της οποίας η απόφαση είχε δημοσιευτεί τον Δεκέμβριο του 1923 (Φ.Ε.Κ. 34/22.12.1923, τ. Α) ως εξής:
«…ιδρύεται εν Άνδρω Α’ Τάξις Γυμνασίου, ήτις θα λειτουργήση από του επομένου σχολ. έτους 1924-25, υπό τον όρον, όπως παραχωρηθή υπό της Κοινότητος Άνδρου, κατά τας διαβεβαιώσεις του Σταματίου Εμπειρίκου, εις το ανεγειρόμενον ιδίαις αυτού δαπάναις, κατάλληλον Διδακτήριον, εφωδιασμένον δια των απαραιτήτων σχολικών επίπλων, σκευών και οργάνων εποπτικής διδασκαλίας…»
Κατόπιν τούτου, το Υπουργείο Παιδείας με την
υπ’ αριθ. 31871/19.7.1924 Διαταγής του ανακοίνωσε την έναρξη της λειτουργίας της Α’ τάξης. Στην μεγάλη αίθουσα της Καϊρείου Σχολής, παρουσία των ιδρυτών του Γυμνασίου και των γονέων των υποψηφίων μαθητών, εκφώνησε τον εναρκτήριο λόγο του, ο φιλόλογος καθηγητής Φραγκίσκος Ζαφείριος, ο οποίος είχε αναλάβει τα περί της λειτουργίας του σχολείου.
Το διδακτικό προσωπικό αποτελείτο από δύο καθηγητές:
1. Φραγκίσκος Ζαφείριος, Διευθυντής (ο οποίος σύντομα αντικαταστάθηκε από τον
Νικόλαο Κατσιώτη και εν συνεχεία από τον Μάρκο Δραγάζη) και
2. Καλογεράς Αλέξανδρος, μαθηματικός.
Ως αίθουσα διδασκαλίας χρησιμοποιήθηκε μία αίθουσα του Σχολαρχείου Άνδρου, η οποία παραχωρείτο μετά τη λήξη των μαθημάτων του.
Τον Σεπτέμβριο ο Σύλλογος των καθηγητών, προκήρυξε τις εισιτήριες εξετάσεις, κατά τις σχετικές διατάξεις του Υπουργείου Παιδείας, οι οποίες ολοκληρώθηκαν σε 4 περιόδους. Τελικά προσήλθαν 59 υποψήφιοι, απόφοιτοι του Σχολαρχείου, από τους οποίους εισήχθησαν 53, άρρενες 37 και θήλεις 16.
Τον Ιούνιο του 1925 διενεργήθηκαν γραπτές εξετάσεις. Αξίζει να σημειωθεί ότι από τους 53 φοτήσαντες στην Α’ τάξη, προήχθησαν στην Β’ τάξη 25, παραπέμφθηκαν στις εξετάσεις του Σεπτεμβρίου 13 και οι υπόλοιποι απορρίφθηκαν.
Την επόμενη σχολική χρονιά (1925-26)., ο Επιθεωρητής των σχολείων της ΙΓ’ Εκπαιδευτικής Περιφέρειας ενέκρινε την εγκατάσταση του Γυμνασίου στο νέο κτήριο του Σταματίου Εμπειρίκου, υπό τον όρο ο δωρητής να φροντίσει τα αναγκαία σκεύη και όργανα αυτού, και την προσθήκη Β’ τάξεως. Οι δύο τάξεις αριθμούσαν 79 μαθητές.
Η λειτουργία της Β’ τάξης, συνέπεσε με την αποπεράτωση του ισογείου του Εμπειρικείου Διδακτηρίου. Έτσι λοιπόν, τον Σεπτέμβριο του 1925 ορίστηκε να γίνουν τα εγκαίνια του Σχολείου, στον οποίο οι ιδρυτές δεν ήταν παρόντες, διότι απουσίαζαν στο εξωτερικό. Ο νέος Σύλλογος Διδασκόντων περιελάμβανε δύο καθηγητές Φιλολόγους, έναν Μαθηματικό, έναν Φυσικό κι έναν καθηγητή Αγγλικών.
Τον Μάιο του 1926, το Ανώτατο Εκπαιδευτικό Συμβούλιο του Κράτους, λόγω αδυναμίας του κρατικού προϋπολογισμού να αναλάβει τα έξοδα λειτουργίας του Γυμνασίου Άνδρου και καθώς το σχολείο δεν ήταν πλήρες μαθητών, πρότεινε την κατάργησή του. Έπειτα όμως από την σθεναρή αντίδραση των κατοίκων του νησιού, η Κυβέρνηση αναθεώρησε την απόφαση αυτή και ακύρωσε την κατάργηση του Γυμνασίου.
Τον Σεπτέμβριο του 1926, έπειτα από αρκετή καθυστέρηση, εγκρίθηκε η προσθήκη στο σχολείο Γ’ τάξης Γυμνασίου ενώ τον Οκτώβρη του ίδιου έτους, ανέλαβε χρέη Διευθυντή ο πρώτος Γυμνασιάρχης, Χαράλαμπος Παπανικολαΐδης. Στον Σύλλογο Διδασκόντων προσετέθησαν ένας φιλόλογος, ένας Θεολόγος και μία καθηγήτρια Γαλλικών. Ο Γυμνασιάρχης στην υπάρχουσα σύνθεση των μελών του διοικητικού προσωπικού και έστειλε αμέσως αίτημα προς το Υπουργείο Παιδείας, με το οποίο ζητούσε τον διορισμό καθηγητή Γυμναστικής και Ωδικής. Επίσης φρόντισε να διοριστεί επιστάτης «δια να προφυλαθή επιμελώς το Διδακτήριον νεόδμητον μέγαρον δωρηθέν υπό του κ. Σταματίου Εμπειρίκου».
Η ίδρυση της Δ’ τάξης του Γυμνασίου, κατά το σχολ. έτος 1927-28, πραγματοποιήθηκε -προς ανακούφηση των κατοίκων- στα τέλη του Οκτώβρη, κατόπιν γραπτής δέσμευσης της Κοινότητας Άνδρου ότι αναλαμβάνει τα έξοδα λειτουργίας της, καθώς η Κυβέρνηση δεν ενέκρινε την απαιτούμενη δαπάνη.
Με αυτόν τον τρόπο, ολοκληρώθηκε η ίδρυση του τετραταξίου Γυμνασίου Άνδρου στο οποίο αργότερα προστέθηκαν δια συγχωνεύσεως και οι δύο τάξεις του Ελληνικού Σχολείου, οπότε έγινε πλήρες εξατάξιο.
Δήμητρα Δουδουσάκη
καθηγήτρια Φυσικής
Πηγές: «Το Εμπειρίκειον Γυμνάσιον Άνδρου», Ματθαίου Μηνδρινού, Αθήνα 1977.
«Ιστορία των Ελλήνων», τ. 15, Εκδόσεις Δομή Α.Ε., Αθήνα 2006.
«Ιστορία του Ελληνικού Έθνους», Κ. Παπαρρηγόπουλου, τ. 24, Εκδ. National
Geographic Society – Τέσσερα Πι Εκδόσεις Α.Ε., Αθήνα 2009-2010.
Ιστότοπος: «Από τις εκλογές του 1920 ως τη Μικρασιατική καταστροφή», Ίδρυμα
Μείζονος Ελληνισμού.
