ΣΧΕΔΙΟ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ: Ραψωδία π, 1-172

 Ώρες διδασκαλίας:2 

Διδακτικοί στόχοι: 

• Να προσδιορίσουν οι μαθητές τις σκηνές της ενότητας και να κατανοήσουν τα συναισθήματα και τη συμπεριφορά των προσώπων, κυρίως από τις παρομοιώσεις και την επική ειρωνεία 

• Να γνωρίσουν την επική ειρωνεία ως εκφραστικό τρόπο και να κατανοήσουν το λειτουργικό της ρόλο στην ενότητα αυτή. 

• Να κατανοήσουν ότι εδώ ξεκινά η διαδικασία του αναγνωρισμού (ως θεματικού τύπου) 

ΜΕΘΟΔΟΣ: Ερμηνευτική προσέγγιση 

ΑΦΟΡΜΗΣΗ: Οι μαθητές εστιάζουν την προσοχή τους στην εικόνα 1, σελ.123 του βιβλίου. Καλούνται να περιγράψουν το σκηνικό (καλύβι Εύμαιου) ,να ταυτίσουν τα πρόσωπα (γνωρίζουν για την άφιξη του Τηλ. από την περίληψη) και να «μαντέψουν» τα συναισθήματά τους. 

ΑΝΑΓΝΩΣΗ: από τον διδάσκοντα 

ΛΕΞΙΛΟΓΙΚΑ :ερμηνεία δυσνόητων λέξεων, π.χ. ολοφυρόμενος, λυμαίνονται το βιος μου, κ.τ.λ. 

ΝΟΗΜΑ: Οι μαθητές καλούνται να αποδώσουν περιληπτικά το περιεχόμενο της ενότητας. 

ΔΟΜΗ: ΧΩΡΙΣΜΟΣ ΣΕ ΕΝΟΤΗΤΕΣ 

• 1η υποενότητα: στίχοι 1-47: Η άφιξη του Τηλέμαχου στο καλύβι και η υποδοχή του Εύμαιου 

• 2η υποενότητα: στίχοι 48-65: Η συνάντηση του Τηλέμαχου με τον «ξένο» και το τραπέζι της φιλοξενίας 

• 3η υποενότητα: στίχοι 66-99,Η συνομιλία Τηλέμαχου- Εύμαιου για τον ξένο 

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΚΑΤΑ ΕΝΟΤΗΤΑ:1η υποενότητα: στίχοι 1-47: Η άφιξη του Τηλέμαχου στο καλύβι και η υποδοχή του Εύμαιου 

Ο Τηλέμαχος φτάνει στο καλύβι του Εύμαιου. Πως προοικονομείται η άφιξή του;Ο ερχομός του Τηλέμαχου προοικονομείται: 

α) με μια οπτικοακουστική εικόνα: οι σκύλοι τον υποδέχονται κουνώντας την ουρά τους και χαϊδεύοντάς τον, χωρίς να γαυγίζουν(προοικονομία ότι πλησιάζει κάποιος γνωστός) β) ακούγεται ο χτύπος από τα βήματά του. 

Ο ερχομός του γίνεται αντιληπτός από τον Οδυσσέα ,που αναγγέλλει ότι κάποιος γνωστός πλησιάζει (επική ειρωνεία , γιατί οι ακροατές ξέρουν ότι δεν πρόκειται απλώς για γνωστό αλλά για το γιό του. ) 

Ο Εύμαιος υποδέχεται τον Τηλέμαχο με αγάπη και διαχυτικότητα. Ποιες είναι οι αντιδράσεις του μόλις τον βλέπει;Οι αντιδράσεις του μόλις τον βλέπει: 

 Τα ‘χάνει 

 Πετάγεται όρθιος 

 Του πέφτουν οι κούπες από τα χέρια 

 Τρέχει πάνω του 

 Τα μάτια του βουρκώνουν 

 Τον αγκαλιάζει και τον φιλά στα μάτια και στα χέρια (εικόνα) 

 (παρακάτω) τον προσφωνεί τρυφερά «γλυκό μου φως» 

Όλα αυτά αποτελούν πατρικές εκδηλώσεις. Για να περιγράψει τη συνάντηση Εύμαιου –Τηλέμαχου ο ποιητής χρησιμοποιεί το εκφραστικό μέσο της παρομοίωσης.Τι δηλώνει η παρομοίωση και ποιος ο ρόλος της;Στους στ. 21-26 ο ποιητής παρομοιάζει τη συνάντηση Ευμαίου – Τηλέμαχου με τη συνάντηση πατέρα και γιου μετά από χρόνια απουσίας του πρώτου. Σκοπός της παρομοίωσης είναι α)να δείξει τη συγκίνηση του Εύμαιου και την αγάπη που νιώθει για τον Τηλέμαχο, δημιουργώντας έτσι μια έντονα φορτισμένη σκηνή. β)να τονίσει τη δύσκολη συναισθηματικά θέση του πατέρα , που έχει μπροστά του το γιό του , αλλά δεν πρέπει ακόμη να φανερωθεί γ) να δημιουργήσει επική ειρωνεία (οι ακροατές ξέρουν ποιος είναι ο πραγματικός πατέρας) 

Η ανάλυση της παρομοίωσης: 

α) αναφορικό μέρος: «με πόση αγάπη …. και κόπο» (στ. 21-23) 

β) δεικτικό μέρος: «έτσι και τον θεόμορφο … από θάνατο» (στ. 24-26) 

γ) κοινός όρος: η συγκίνηση της συνάντησης 

(στον στ. 26 υπάρχει η απλή παρομοίωση «σάμπως να γλίτωσε από θάνατο» η 

οποία εντάσσεται στην πλατιά παρομοίωση και ενισχύει το νόημά της). 

Ας δούμε τώρα τα συναισθήματα που απορρέουν από τον πρώτο διάλογο των προσώπων: 

Ο Α’ Λόγος του Εύμαιου χαρακτηρίζεται από οικειότητα, στοργή και διαχυτικότητα. Αυτό φαίνεται: 

 Από τις τρυφερές προσφωνήσεις: «γλυκό μου φως» και «παιδί μου αγαπημένο», που δείχνουν ότι ανάμεσά τους υπάρχει ψυχικός δεσμός ανάλογος με αυτόν πατέρα – γιου. 

 Από την έκδηλη χαρά του Εύμαιου για την επιστροφή του Τηλέμαχου (να σε χαρει η ψυχή μου, βλέποντας πως είσαι πάλι εδώ) 

Ο α’ λόγος του Τηλέμαχου: 

 Ανταποδίδει την τρυφερότητα και συμμερίζεται τη χαρά του για τη συνάντηση 

 Εκφράζει την αγωνία του για τη μητέρα του και την κατάσταση στο παλάτι 

Η σιωπή του Οδυσσέα: 

Σε όλη αυτή τη σκηνή ο Οδυσσέας παραμένει σιωπηλός . Αυτό γίνεται : 

Α)γιατί πιθανώς η συγκίνηση που κατακλύζει την ψυχή του είναι τέτοια, ώστε δε μπορεί να μιλήσει 

Β)γιατί ο ποιητής ακολουθεί μια τεχνική σύμφωνα με την οποία δεν περιγράφει τα πολύ έντονα συναισθήματα, αφού σε κάποιες στιγμές τα λόγια είναι φτωχά. 

Η καθησυχαστική απάντηση του Εύμαιου 

Ο Εύμαιος καθησυχάζει τον Τηλέμαχο ότι 

 Η Πηνελόπη παραμένει στο παλάτι 

 Είναι δυστυχισμένη και κλαίει μέρα-νύχτα 

Η απάντηση αυτή ανακουφίζει τον Τηλέμαχο και ικανοποιεί τον Οδυσσέα που διαπιστώνει ότι η γυναίκα του του είναι πιστή. 

2η υποενότητα: στίχοι 48-65: 

Η συνάντηση του Τηλέμαχου με τον «ξένο» και το τραπέζι της φιλοξενίας 

Ακολουθεί μια σκηνή γεύματος(το τραπέζι της φιλοξενίας=τυπική σκηνή).Ποια τυπικά στοιχεία της φιλοξενίας αναγνωρίζετε; 

Ο Τηλέμαχος αποκαλεί τον Οδυσσέα «ξένο» κι αυτό αποτελεί επική ειρωνεία 

Ας θυμηθούμε τι είναι η ειρωνεία:Δύο είδη ειρωνείας: 

Ειρωνεία του Λόγου: υπάρχει κάποιος σκόπιμα είρων ,που φαίνεται να λέει ένα πράγμα, ενώ στην πραγματικότητα λέει κάτι άλλο 

Ασυναίσθητη ειρωνεία: δεν υπάρχει είρων , αλλά ένα θύμα που αγνοεί μια πραγματικότητα , την οποία γνωρίζουν οι ακροατές/θεατές. 

Ποιο είδος ειρωνείας έχουμε εδώ;Το δεύτερο, γιατί ο Τηλ. αγνοεί κάτι, ενώ οι ακροατές το γνωρίζουν 

(γνωρίζουν ότι πρόκειται για τον πατέρα του). 

Πως κρίνετε τη συμπεριφορά του Τηλέμαχου απέναντι στον «ξένο» και τι συναισθήματα σας προκαλεί;Ο Τηλέμαχος είναι ευγενικός, φιλόξενος. Προστατευτικός απέναντι στον «ξένο». Επιπλέον είναι απλός και καταδεκτικός μαζί του, γιατί παρόλο που είναι βασιλόπουλο, είναι ευγενής προς το φτωχό «ζητιάνο». Δεν υποψιάζεται καν ότι είναι πατέρας του.Έτσι εντείνεται η αγωνία των ακροατών. 

3η υποενότητα: στίχοι 66-99,Η συνομιλία Τηλέμαχου- Εύμαιου για τον ξένο 

Στη συνέχεια ο Τηλέμαχος , ακολουθώντας το τυπικό της φιλοξενίας , ζητά να μάθει πληροφορίες για τον «ξένο». (στ. 66-68=τυπικοί στίχοι). Παίρνει το λόγο ο Εύμαιος . Ο ποιητής απευθύνεται στον Εύμαιο σε β’ πρόσωπο.Γιατί;Αυτό λέγεται αποστροφή. (Και τότε Εύμαιε χοιροβοσκέ, πήρες το λόγο κι αποκρίθηκες), για να εκφράσει τη συμπάθειά του , αλλά και τη συμμετοχή του στη συζήτηση (σαν να είναι κι αυτός στην παρέα τους). Γίνεται μόνο σε δύο περιπτώσεις (Εύμαιο-Οδύσσεια, Πάτροκλο-Ιλιάδα). 

Ο Εύμαιος αναφέρει την πλαστή ιστορία του Οδυσσέα(επιβράδυνση) και παραδίνει την ευθύνη για τη φιλοξενία στον Τηλέμαχο. 

Ο Τηλέμαχος εκφράζει τη διάθεσή του για φιλοξενία, αλλά δηλώνει με πίκρα ότι δεν είναι σε θέση να προστατεύσει τον ξένο από τους μνηστήρες (παρουσιάζονται για άλλη μια φορά ως αυταρχικοί, αλαζόνες, ασεβείς και βίαιοι). Παρόλα αυτά δείχνει καλή διάθεση προς τον «ξένο». Πως εκφράζεται η διάθεση αυτή; 

η καλή διάθεση του Τηλέμαχου απέναντι στον ξένο φαίνεται από: 

 Την υπόσχεσή του ότι θα του προσφέρει ρούχα, ξίφος, πέδιλα και θα τον στείλει όπου θέλει 

 Τη δήλωση ότι θα αναλάβει τα έξοδα της φιλοξενίας 

Η παρέμβαση του Οδυσσέα: Ο Οδυσσέας παίρνει θάρρος από τη φιλική στάση του Τηλέμαχου και θέτει 2 ερωτήματα (άστοχα ερωτήματα): 

 Μήπως από φωνή θεού σ’ εχθρεύεται ο λαός ; 

 Πικραμένος κατηγορείς τα’ αδέλφια σου; 

Σύμφωνα με τα λόγια αυτά ένας άρχοντας , για να κυβερνήσει ομαλά χρειάζεται τι; 

α)την υποστήριξη του λαού, β)τη βοήθεια των θεών, γ) τη συμπαράσταση των αδελφών του. 

Ποιος είναι ο σκοπός της παρέμβασης του Οδυσσέα;Με το λόγο του ο Οδυσσέας δίνει ένα μάθημα παλικαριάς στο γιο του ζωντανεύονατς το ιδανικό της ηρωικής εποχής και προετοιμάζοντας τη μνηστηροφονία 

Η απάντηση του Τηλέμαχου δίνει την ευκαιρία στον Οδυσσέα να αντιληφθεί την κατάσταση που επικρατεί στο παλάτι. Παράλληλα ολοκληρώνει την τεχνική των άστοχων ερωτημάτων. 

Τεχνική άστοχων ερωτημάτων: Το α΄πρόσωπο ρωτάει προβάλλοντας δύο υποθετικές απαντήσεις. Το β’ πρόσωπο απαντά, αφού πρώτα απορρίψει τις δύο υποθέσεις του πρώτου. (έχουν δηλ. τη μορφή: Μήπως….μήπως..; Ούτε…ούτε..κ/τ/λ) 

Ποια εντολή δίνει στον Εύμαιο ο Τηλέμαχος; Σε τι εξυπηρετεί την εξέλιξη της πλοκής;Ο Τηλ. Δίνει εντολή στον Εύμαιο να πάει στο παλάτι , για να ανακοινώσει στην Πηνελόπη την επιστροφή του γιου της. Έτσι όμως ο ποιητήςαπομακρύνει τον Εύμαιο από τη σκηνή, πατέρας και γιός μένουν μόνοι , ώστε να αρχίσει η τυπολογία του αναγνωρισμού. 

Τυπολογία του αναγνωρισμού (προυποτίθεται)πολύχρονη απουσία εκείνου που ανανωρίζει από αυτό που αναγνωρίζεται 

 Το αναγνωριζόμενο πρόσωπο καλύπτεται 

 Τα αναγνωριστικά υποκείμενα απομονώνονται 

 Το αναγνωριζόμενο πρόσωπο αποκαλύπτεται 

 Ο αναγνωριστής δυσπιστεί και ζητά αποδείξεις (σημάδια) ή υποβάλλει τον άλλο σε δοκιμασίες 

 Ακολουθεί αναγνώριση και έκφραση των συναισθημάτων (αγκαλιάζονται , κλαίνε από χαρά) 

ΕΚΦΡΑΣΤΙΚΑ ΜΕΣΑ: εικόνες οπτικές και ηχητικές (υποδοχή Τηλέμαχου),επίθετα, μεταφορές, υπερβολές (στ.139),παρομοιώσεις, άστοχα ερωτήματα 

ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ: ζητειται από τους μαθητές να αναφέρουν ενδεικτικά μερικά πολ. στοιχεία (π.χ.καλύβι, φωτιά, κούπες, καράβι, ξίφος, πέδιλα κ.τ.λ.) 

ΙΔΕΟΛΟΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ: 

• Η συζυγική πίστη 

• Ο σεβασμός του νέου προς το μεγαλύτερο 

• Η φιλοξενία 

• Η εκδίκηση ως μέσο προάσπισης της τιμής 

• Η αγάπη του λαού ως προυπόθεση ομαλής διακυβέρνησης 

ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΑ 

Εύμαιος: συναισθηματικός, φιλόξενος, νιώθει ασυγκράτητη χαρά. Ο χοιροβοσκός είναι ένας άνθρωπος απλός, γεμάτος καλοσύνη κι αγάπη, αφοσιωμένος στη βασιλική οικογένεια. Πολύ συγκινημένος, εκδηλώνει την πατρικήτου στοργή προς τον Τηλέμαχο, μιλώντας με λόγια τρυφερά (στ. 15-36) και προσφέροντάς του περιποιήσεις (στ. 56-61). Δείχνει την ανθρωπιά του όταν μεσολαβεί 

στον Τηλέμαχο για να φιλοξενήσει τον ξένο (στ. 70-76), ενώ εκδηλώνει ενδιαφέρον για το Λαέρτη που ζει μόνος και δυστυχισμένος (στ. 150-160). 

Τηλέμαχος: λεπτότητα, ευγένεια, φιλόξενη διάθεση, απλότητα, καταδεκτικότητα, σύνεση. Παρουσία γεμάτη ψυχραιμία και αξιοπρέπεια 

Οδυσσέας: ψύχραιμος, παρά τη συγκίνηση του παραμένει απαθής, άνθρωπος πολύπειρος που ξέρει να ελέγχει τα συναισθήματά του 

Ερωτήσεις εμπέδωσης-επέκτασης 

1. Να περιγράψετε τη συναισθηματική κατάσταση του Εύμαιου, όταν αντιλαμβάνεται τον ερχομό του Τηλέμαχου. Να λάβετε υπόψιν σας όλα τα εκφραστικά μέσα που χρησιμοποιεί ο ποιητής για να τη ζωντανέψει. 

2. Να βρείτε και να αναλύσετε την παρομοίωση των στίχων21-26. Ποια συναισθήματα δημιουργεί στους ακροατές; 

3. Να ανατρέξετε στην ιστοσελίδα http://www.tovima.gr/opinions/ και αφού βρείτε και διαβάσετε το άρθρο του Δ.Μαρωνίτη «οι αναγνωρισμοί στην Οδύσσεια» να εξηγήσετε γιατί σύμφωνα με τον συγγραφέα ο αναγνωρισμός είναι ένας θεματικός τύπος που ταιριάζει στο συγκεκριμένο έπος. 

4. Να εντοπίσετε την τεχνική των άστοχων ερωτημάτων στα παρακάτω αποσπάσματα: 

Να εύρει συννυφάδα της ή ανδράδελφην επήγεν,

δέσποινες και την τρομερήν θεάν εξιλεώνουν;»

δεν πήγε εις συννυφάδα της ή ανδράδελφην καθόλου

Απόσπασμα από την Ιλιάδα 

(Ο Έκτωρ απαντά στη γυναίκα του που του ζητά αποσυρθεί από τη μάχη) 

Αλλ΄παρά τον θρήνον σου και τ’ όνειδος ν’ ακούσω 

Βαθιά στην γην καλύτερα να με σκεπάσει ο τάφος 

Δημοτικό τραγούδι: 

Καλύτερα να σκοτωθώ, καλλιά ‘χω να πεθάνω 

Παρά να έχω τη ντροπή στον κόσμο τον απάνω 

Θούριος του Ρήγα Φεραίου 

Καλύτερα μιας ώρας ελεύθερη ζωή 

Παρά σαράντα χρόνια σκλαβιά και φυλακή