Ομότιμου Καθηγητή Γενετικής και Γενετικής του ανθρώπου
Τμήμα Βιολογίας, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης

Τα υπάρχοντα εμβόλια θα είναι μάλλον λιγότερο αποτελεσματικά στην αντιμετώπιση της παραλλαγής Ο, ενώ το φάρμακο της Pfizer θα είναι αποτελεσματικό.

Πρόσφατα ερευνητές εντόπισαν ένα νέο στέλεχος στην Αφρική, το Β.1.1.529. Η παραλλαγή εντοπίστηκε για πρώτη φορά στη Μποτσουάνα, όπου έχουν πλέον εντοπιστεί τρία κρούσματα, ενώ έξι ακόμη έχουν καταγραφεί στη Νότια Αφρική και ένα στο Χονγκ Κονγκ σε ταξιδιώτη που επέστρεφε από τη Νότια Αφρική. Τα πρώτα κρούσματα της παραλλαγής εντοπίστηκαν στη Μποτσουάνα στις 11 Νοεμβρίου και η πρώτη μόλυνση στη Νότια Αφρική τρεις ημέρες αργότερα.

Το γονιδίωμα του ιού SARS-CoV-2 αποτελείται από 30.000 μεμονωμένες βάσεις. Κάθε φορά που ο κορωνοϊός μολύνει έναν άνθρωπο αντιγράφει/πολλαπλασιάζει το γενετικό του υλικό, το RNA, σε χιλιάδες αντίγραφα RNA. Αυτή η αντιγραφή είναι επιρρεπής σε λάθη (μεταλλάξεις) που συσσωρεύονται στους απογονικούς ιούς. Οι μεταλλάξεις δηλ. προκύπτουν ως φυσικό επακόλουθο του ιικού πολλαπλασιασμού. Οι περισσότερες από αυτές τις μεταλλάξεις εξαφανίζονται γιατί είναι επιβλαβείς για τον οργανισμό ή ουδέτερες. Μερικές όμως εξαπλώνονται γιατί τους δίνουν τη δυνατότητα να είναι ο ιός πιο μολυσματικός ή να διαφεύγει από το ανοσοποιητικό σύστημα ή από το τείχος των εξουδετερωτικών αντισωμάτων του εμβολιασμού ή της φυσικής νόσησης.

Οι ιοί RNA μεταλλάσσονται συνήθως περισσότερο από τους ιούς DNA, αλλά ο κορωνοϊός SARS-CoV-2 εμφανίζει λιγότερες μεταλλάξεις από τους περισσότερους ιούς RNA επειδή διαθέτει επιδιορθωτικό μηχανισμό του γενετικού του υλικού. Ως εκ τούτου θεωρητικά αναμένεται να δημιουργούνται λιγότερες μεταλλάξεις στο γενετικό του υλικό του, το RNA, σε σχέση με τον ιό RNA της γρίπης. Ειδικότερα, ο κορωνοϊός περιέχει ένα ένζυμο εξωνουκλεάσης που μειώνει το ποσοστό σφαλμάτων αντιγραφής τους κατά περίπου 15 – 20 φορές στο εργαστήριο, με αποτέλεσμα στη φύση ο ρυθμός μετάλλαξης του ιού περίπου 10 φορές χαμηλότερο από αυτόν του ιού της γρίπης.

Υπολογίζεται ότι πέντε κύκλοι αντιγραφής το ιού θα οδηγούσαν σε περίπου 0,5 μεταλλάξεις, ή μία νέα μετάλλαξη για κάθε δύο άτομα που μολύνονται. Για να τεθεί αυτό το ποσοστό μετάλλαξης στο πλαίσιο, τα ανθρώπινα γονιδιώματα βιώνουν το ισοδύναμο περίπου 0,05 μεταλλάξεων κάθε δύο εβδομάδες. Εκ πρώτης όψεως, αυτό δεν είναι τόσο διαφορετικό από το SARS-CoV-2 (μόνο 20 φορές πιο αργό), μέχρι να σκεφτείτε ότι το ανθρώπινο γονιδίωμα είναι 100.000 φορές μεγαλύτερο, με αποτέλεσμα ο ρυθμός μετάλλαξης ανά βάση να είναι περίπου 2.000.000 φορές ταχύτερος στον ιό παρά στον άνθρωπο. Ως εκ τούτου, αναμένεται, λόγω φυσικής επιλογής, συσσώρευση νέων μεταλλάξεων στους απογόνους. ΄Η, με άλλα λόγια, είναι θεωρητικά αναμενόμενο να δημιουργούνται μεταλλάξεις στον κορωνοϊό.

Συμπερασματικά, ο ιός μεταλλάσσεται όταν μολυνθούν οι άνθρωποι. Δεν μεταλλάσσεται στον αέρα, οπότε παρόλο που εάν έχετε μολυνθεί και τα καταφέρατε καλά, μαντέψτε. Μπορεί κάλλιστα να έχετε συνεισφέρει σε μεταλλάξεις που θα είναι ισχυρότερες, οπότε δεν υπάρχει καλή λοίμωξη ακόμα και αν κάποιος επιβιώσει με ελάχιστα συμπτώματα»..

Γνωρίζοντας τα προηγούμενα προτείνονται τρεις διαφορετικοί μηχανισμοί δημιουργίας της παραλλαγής Ο.

Α) Η Νότια Αφρική έχει χαμηλό ποσοστό εμβολιασμού, περίπου 28%. Ως εκ τούτου το 72% του πληθυσμού είναι ανεμβολίαστο και μάλλον μπορεί να θεωρήσουμε ότι πρόκειται για άτομα που μπορεί να θεωρηθούν εργοστάσια παραγωγής νέων μεταλλάξεων στο προγονικό στέλεχος. Β.1.351.

Β) Οι διαφορετικές παραλλαγές που υπάρχουν σε μια γεωγραφική περιοχή είναι δυνατόν να δημιουργήσουν περαιτέρω διαφοροποίηση μέσω της διαδικασίας του ανασυνδυασμού του γενετικού τους υλικού όταν παραλλαγές με διαφορετικές μεταλλάξεις μολύνουν τον ίδιο ξενιστή. Ως εκ τούτου, ο ανασυνδυασμός μεταξύ διαφορετικών κορωνοϊών (Β και Δ και άγνωστων) είναι πιθανό να έχει οδηγήσει στην εμφάνιση της παραλλαγής Ο.

Γ) Η νέα παραλλαγή Ο είναι πιθανό να έχει εξελιχθεί κατά τη διάρκεια μιας χρόνιας λοίμωξης ενός ανοσοκατεσταλμένου ατόμου, πιθανώς σε ασθενή με HIV/AIDS χωρίς θεραπεία. Το ποσοστό των φορέων του ιού στη Νότια Αφρική είναι 20%. Ο μεγαλύτερος αριθμός κρουσμάτων HIV στον κόσμο έχει περιπλέξει τις προσπάθειες της Νότιας Αφρικής για την καταπολέμηση της πανδημίας του κορωνοϊού, καθώς τα άτομα με ανοσοκαταστολή μπορούν να φιλοξενούν τον ιό για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα. Ειδικότερα, άτομα λόγω του συνδρόμου της ανοσοκαταστολής από τον ιό HIV, είναι χρόνιοι ξενιστές του κορωνοϊού και έτσι με αποδυναμωμένο το ανοσοποιητικό και μεγάλο χρόνο που έχει ο ιός για συνεχή και ανεμπόδιστο πολλαπλασιασμό, είναι εύκολο να ξεπηδήσουν μεταλλαγμένα στελέχη με πολλαπλές μεταλλάξεις και νέες ιδιότητες

Γιατί o ΠΟΥ θεωρεί την παραλλαγή Ο, ως παραλλαγή ανησυχίας Η παραλλαγή Ο του κορωνοϊού φέρει 32 μεταλλάξεις (A67V, Δ69-70, T95I, G142D/Δ143-145, Δ211/L212I, ins214EPE, G339D, S371L, S373P, S375F, K417N, N440K, G446S, S477N, T478K, E484A, Q493K, G496S, Q498R, N501Y, Y505H, T547K, D614G, H655Y, N679K, P681H, N764K, D796Y, N856K, Q954H, N969K, L981F) στην περιοχή της εξωτερικής πρωτεΐνης ακίδας S, η οποία αποτελεί στόχο των εμβολίων. Η παραλλαγή Δ έχει 16 μεταλλάξεις σε αυτό ο γονίδιο (T19R, (V70F*), T95I, G142D, E156-, F157-, R158G, (A222V*), (W258L*), (K417N*), L452R, T478K, D614G, P681R, and D950N. Επιπλέον η νέα παραλλαγή περιέχει και 18 άλλες μεταλλάξεις στο υπόλοιπο γενετικό υλικό της. Με απλά λόγια έχει 50 μεταλλάξεις στο γενετικό της υλικό.

Το νέο στέλεχος του κορωνοϊού είναι τόσο διαφορετικό από ότι είχε περιγραφεί στη βιβλιογραφία, ώστε να θεωρείται ότι πρόκειται για ένα θεαματικό εξελικτικό άλμα του κορωνοϊού.

Ο μεγάλος αριθμός μεταλλάξεων καθιστά πιθανή την ύπαρξη διαφορετικών χαρακτηριστικών του ιού και προς το παρόν δεν υπάρχουν επαρκή επιστημονικά στοιχεία για το πως αυτά τα χαρακτηριστικά μπορούν να επηρεάσουν την ικανότητα της νέας παραλλαγής να μεταδίδεται μεταξύ των ανθρώπων, αν συντελεί σε σοβαρότερη νόσοηση/θάνατο και κατά πόσο καλύπτεται από τα υπάρχοντα εμβόλια.

Η παραλλαγή Όμικρον προκαλεί ήπια ασθένεια στον πληθυσμό της Νότιας Αφρικής, αλλά έχει μόνο 5% των κατοίκων της πάνω από τα 60, σε σχέση με το 20% για τη χώρα μας. Επιπρόσθετα, θα πρέπει να περιμένουμε 2-3 εβδομάδες για περισσότερα στοιχεία την μεταδοτικότητα. Κυρίως για να δούμε τι κλινική εικόνα παρουσιάζουν οι ανεμβολίαστοι.

VΙ) Σε ποιες χώρες διαπιστώθηκε. Νότια Αφρική, Μοτσουάνα, Χονγκ Κονγκ, Αυστραλία, Ισραήλ και 11 ώρες της Ευρώπης, π.χ. Δανία, Τσεχία, Βρετανία, Βέλγιο, Γερμανία, Ιταλία, Ολλανδία, κλπ ΄Υστερα από αυτά, η ΕΕ, η Βρετανία, το Ισραήλ, η Ελλάδα, αλλά και άλλες χώρες απαγόρευσαν την είσοδο στη χώρα τους πολιτών από 6 μέχρι 9 χώρες της Αφρικής. Απλώς μόνο πολίτες των χωρών τους θα μπορούν πλέον να επιστρέφουν στη χώρα τους, αλλά θα πρέπει να μένουν απομονωμένοι για ένα 10 ήμερο και μάλιστα ύστερα και από μοριακό τεστ.

Αυτό δεν είναι ακόμη ξεκάθαρο, αλλά η εικόνα που προκύπτει είναι ανησυχητική.

Μέχρι στιγμής, η πιο ανησυχητική διαφορά μεταξύ της παραλλαγής Όμικρον και άλλων γνωστών παραλλαγών που προκαλούν ανησυχία είναι ότι έχει ένα «πολύ ασυνήθιστο φάσμα μεταλλάξεων». Αυτές οι περίπου 50 μεταλλάξεις περιλαμβάνουν 32 στην πρωτεΐνη ακίδας του ιού. Ειδικότερα, το νέο στέλεχος φέρει στο γονίδιο που καθορίζει την πρωτεΐνη της ακίδας του ιού τρεις μεταλλάξεις (N501Y, K417N και D614G) που προσδίδουν στον ιό αυξημένη μεταδοτικότητα. Η μετάλλαξη N501Y όμως εκτός από τη μεταδοτικότητα ενισχύει και τη μολυσματικότητα μια και βοηθάει τον ιό SARS-CoV-2 να προσκολλάται σφικτά στα ανθρώπινα κύτταρα. Παρόμοια, και η μετάλλαξη K417N ενισχύει τη μολυσματικότητα μια και βοηθάει, επίσης, τον ιό SARS-CoV-2 να προσκολλάται σφικτά στα ανθρώπινα κύτταρα.

Γνωρίζουμε ότι σημειώθηκε αύξηση των νοσηλειών στη Νότια Αφρική κατά 63% μέσα στον Νοέμβριο, και των θανάτων στην πρωτεύουσα, το Γιοχάνεσμπουργκ, κατά 400%, από 120 σε 4.000 θανάτους. Η τιμή του R, που δείχνει πόσο γρήγορα αυξάνεται η επιδημία, υπολογίζεται σε 1,47 για τη Νότια Αφρική. Τα στοιχεία αυτά υποδεικνύον ότι μάλλον η παραλλαγή Ο έχει ανταγωνιστικό πλεονέκτημα έναντι της παραλλαγής Δ, η οποία μέχρι τώρα ήταν η κυρίαρχη παραλλαγή στη χώρα. Ως εκ τούτου η πιθανή περίπτωση υπερβολικής μετάδοσης, έχει ήδη προκαλέσει σημαντική ανησυχία, γεγονός που οδήγησε σε προληπτικά μέτρα.

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ. Το πιο πιθανό σενάριο είναι ότι η παραλλαγή Ο εξαπλώνεται το ίδιο ή πιο εύκολα από την παραλλαγή Δέλτα.

Το νέο στέλεχος περιλαμβάνει 32 μεταλλάξεις στην πρωτεΐνη της ακίδας του ιού, συμπεριλαμβανομένων δέκα μεταλλάξεων σε μια βασική περιοχή της πρωτεΐνης που βοηθά τον ιό να προσκολληθεί στον κυτταρικό υποδοχέα, τον ονομαζόμενο ACE2, και να μολύνει τα ανθρώπινα κύτταρά, ενώ η παραλλαγή Δ έχει δύο μεταλλάξεις στον υποδοχέα ACE2 και η παραλλαγή Β έχει τρεις

Επιπρόσθετα, οι επιστήμονες ανησυχούν πέρα από τον αριθμό των μεταλλάξεων και το γεγονός ότι ορισμένες από αυτές συνδέονται ήδη με την πιθανότητα αποφυγής της υπάρχουσας ανοσοποιητικής άμυνας. Ειδικότερα, η παραλλαγή Ο φέρει τη μετάλλαξη E484A, η οποία βρίσκεται στο σημείο που μπορούν να αναγνωρίσουν τα εξουδετερωτικά αντισώματα, προκαλώντας έτσι ανησυχία ότι αυτή η παραλλαγή θα μπορούσε να αποφύγει τη δράση των ανθρώπινων εξουδετερωτικών αντισωμάτων κατά του SARS-CoV-2. Λόγω αυτού του συνδυασμού, οι ερευνητές υποψιάστηκαν ότι η παραλλαγή Ο μπορεί να μειώνει την αποτελεσματικότητα των εξουδετερωτικών αντισωμάτων που προκαλούνται από ανοσοαποκρίσεις που δημιουργούνται από προηγούμενη φυσική μόλυνση από τον ιό SARS-CoV-2 ή/και τον εμβολιασμό. Ορισμένες θεραπείες μονοκλωνικών αντισωμάτων, επίσης, ενδέχεται να μην λειτουργήσουν ούτε κατά της παραλλαγής Ο. Τέλος, το πειραματικό το φάρμακο/χάπι της εταιρείας Pfizer που είναι αποτελεσματικά κατά 89% στις πιθανότητες νοσηλείας ή θανάτου για ενήλικες που κινδυνεύουν να νοσήσουν σοβαρά από COVID-19 μάλλον θα δρα και κατά ης παραλλαγής Ο.

Έχοντας τα προηγούμενα στοιχεία ο διευθύνων σύμβουλος της Moderna προέβλεψε πως τα υπάρχοντα εμβόλια θα είναι πολύ λιγότερο αποτελεσματικά στην αντιμετώπιση της παραλλαγής Ο απ’ ότι προηγούμενα στελέχη του κορωνοϊού και προειδοποίησε πως θα χρειαστούν τουλάχιστον 4 μήνες για να μπορέσουν οι βιο-φαρμακευτικές να παρασκευάσουν σε μεγάλη κλίμακα εμβόλια που να επικεντρώνονται στη νέα παραλλαγή. Ο αρμόδιος οργανισμός της ΕΕ (ΕΜΑ) είπε ότι τα εμβόλια έχουν αντιμετωπίσει όλες τις μεταλλάξεις του κορωνοϊό.

Ο διευθύνων σύμβουλος της BioNTech είπε: η μειωμένη προστασία του εμβολίου θα αφορά τη μετάδοση και τη νόσηση, όχι τη βαριά νόσηση και τον θάνατο. Τέλος, ο κύριος Μπουρλά, διευθύνων σύμβουλος της Pfizer είπε: «Ακόμα πιστεύουμε, ωστόσο, πως η καλύτερη προστασία απέναντι στην εξάπλωση της παραλλαγής Όμικρον και οποιασδήποτε νέας παραλλαγής που μπορεί να εμφανιστεί, είναι ο πλήρης εμβολιασμός και ο ενισχυτικός εμβολιασμός όλων των επιλέξιμων ατόμων».

Η αύξηση του ποσοστού εμβολιασμού, συμπεριλαμβανομένων των ενισχυτικών τρίτων δόσεων για τους υγιείς και της τέταρτης δόσης τις ομάδες υψηλού κινδύνου, παραμένει ένας κρίσιμος στόχος, γιατί η ισχυρή ανοσία πιθανότατα θα αποτρέψει σοβαρές ασθένειες. Επιπρόσθετα, οι εμβολιασμοί είναι η ισχυρότερη άμυνα ενάντια στις νέες παραλλαγές επειδή μειώνουν την εξάπλωση και, ως εκ τούτου, τις μεταλλάξεις.

Τέλος, αυτές είναι θεωρητικές προβλέψεις και οι μελέτες διεξάγονται γρήγορα για να ελεγχθεί πόσο αποτελεσματικά αντιστέκονται τα εξουδετερωτικά αντισώματα στη νέα παραλλαγή. Τα πραγματικά δεδομένα, εντός 15 ημερών, για το ποσοστό επαναμόλυνσης θα παρέχουν επίσης μια σαφέστερη ένδειξη του βαθμού οποιασδήποτε αλλαγής στην ανοσία.

Το Ευρωπαϊκό Κέντρο Ελέγχου και Πρόληψης νοσημάτων απεύθυνε αγωνιώδη έκκληση προς Κυβερνήσεις και απλούς πολίτες για την απόλυτα τήρηση των μέτρων υγιεινής, δηλ του σχεδίου ΧΑΜ (μάσκες, υγιεινή χεριών, κοινωνική αποστασιοποίηση και αποφυγή συνωστισμών), τον εμβολιασμό από την ηλικία των 5 ετών του πληθυσμού, τη χορήγηση ενισχυτικής δόσης σε όλους άνω των 18 ετών (Η Βρετανία προτείνει τον εμβολιασμό από τη λήξη του τρίτου μήνα από τη χορήγηση της δεύτερης δόσης), την συνεχή εγρήγορση και την παγκόσμια αντιμετώπιση του κορωνοϊού με μοριακούς ελέγχους τουλάχιστον του 10% του πληθυσμού (η Νότια Αφρική ελέγχει το 0,8%, 3,6% οι ΗΠΑ), ώστε ο κορωνοϊός να υποβιβαστεί στο επίπεδο της ενδημίας/γρίπης.

Όσο λοιπόν υπάρχουν μεγάλες εστίες ανεμβολίαστων πληθυσμών σε όλον τον κόσμο, ο κίνδυνος εμφάνισης μιας νέας πιο επικίνδυνης παραλλαγής του κορωνοϊού είναι πιθανός.