Ο ΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΧΡΟΝΩΝ ΚΑΙ Η ΚΛΙΣΗ ΤΩΝ ΡΗΜΑΤΩΝ ΕΝΕΡΓΗΤΙΚΗΣ ΦΩΝΗΣ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ
27 Σεπτεμβρίου 2022 ΑΡΚΟΥΛΗ ΕΛΕΝΗ
ΦΩΝΗ – ΣΥΖΥΓΙΑ
Α) ΤΗ ΦΩΝΗ
Φωνή του ρήματος λέγεται ένα σύνολο από τύπους που μπορεί να σχηματίσει το ρήμα.
Κάθε ρήμα κανονικά σχηματίζει δύο σύνολα από τύπους, δηλ. έχει δύο φωνές. Αυτές είναι:
α) η ενεργητική φωνή, που ο πρώτος τύπος της (δηλ. το α΄ ενικό πρόσωπο της οριστικής του ενεστώτα) λήγει σε -ω ή -μι: λύ-ω, τιμῶ, τίθη-μι ·
β) η μέση φωνή, που ο πρώτος τύπος της (δηλ. το α΄ ενικό πρόσωπο της οριστικής του ενεστώτα) λήγει σε -μαι: λύ-ο-μαι, τιμῶμαι, τίθε-μαι.
Β) ΤΗ ΣΥΖΥΓΙΑ
Κατά τον τρόπο που κλίνονται τα ρήματα χωρίζονται σε δύο μεγάλες κατηγορίες, που λέγονται συζυγίες.
α) Στην πρώτη συζυγία ανήκουν όσα ρήματα στο α΄ πρόσωπο της οριστικής του ενεργητικού ενεστώτα λήγουν σε -ω. Όσα τονίζονται στη λήγουσα στο α΄ενικό ενεστώτα λέγονται συνηρημένα (τιμῶ ). Όσα δεν τονίζονται στη λήγουσα (λύ-ω, γράφ-ω) λέγονται βαρύτονα.
β) Στη δεύτερη συζυγία ανήκουν όσα ρήματα στο α΄πρόσωπο της οριστικής του ενεργητικού ενεστώτα λήγουν σε -μι: δείκνυ-μι, τίθη-μι.
ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΥ ΡΗΜΑΤΟΣ
Στους ρηματικούς τύπους ξεχωρίζομε διάφορα στοιχεία: κατάληξη, θέμα, χαρακτήρα, αύξηση, αναδιπλασιασμό . Π.χ. στον τύπο λύ-ω το λυ- είναι θέμα, το -υ-χαρακτήρας, το -ω κατάληξη· στον τύπο ἔ-λυ-ον το ε- είναι αύξηση, το -λυ– θέμα, το-ον κατάληξη.
ΚΑΤΑΛΗΞΗ
Κατάληξη του ρηματικού τύπου είναι το τελευταίο μέρος που αλλάζει, για να δηλωθεί η φωνή, το πρόσωπο, ο αριθμός, κ.α.: -ω, -εις, -ει, -ομεν, -ετε, -ουσι· -ω, -ῃς, -ῃ κτλ
ΘΕΜΑ
Θέμα του ρηματικού τύπου είναι το μέρος που δεν αλλάζει.
ΧΑΡΑΚΤΗΡΑΣ
Είναι το τελευταίο γράμμα του θέματος π.χ. το ρ. λύω έχει θέμα. λυ- και χαρακτ. –υ.
Η ΚΛΙΣΗ ΤΟΥ ΕΝΕΣΤΩΤΑ ΚΑΙ ΤΟΥ ΜΕΛΛΟΝΤΑ
| ΕΝΕΣΤΩΤΑΣ | ΜΕΛΛΟΝΤΑΣ |
| τοξεύ-ω τοξεύ-εις τοξεύ-ει τοξεύ-ομεν τοξεύ-ετε τοξεύ-ουσι(ν) |
τοξεύ-σ-ω τοξεύ-σ-εις τοξεύ-σ-ει τοξεύ-σ-ομεν τοξεύ-σ-ετε τοξεύ-σ-ουσι(ν) |
Ο ΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΣ ΟΡΙΣΤΙΚΗΣ ΜΕΛΛΟΝΤΑ ΕΝΕΡΓΗΤΙΚΗΣ ΦΩΝΗΣ
Ο μέλλοντας έχει τις ίδιες καταλήξεις με τον ενεστώτα, μόνο που προστίθεται ένα -σ- (ο χρονικός χαρακτήρας) πριν από τις καταλήξεις.
Τα αφωνόληκτα ρήματα τα οποία έχουν χαρακτήρα άφωνο σύμφωνο, δηλαδή ουρανικό, χειλικό ή οδοντικό, σχηματίζουν την οριστική του μέλλοντα όπως τα φωνηεντόληκτα, με τη διαφορά ότι από τη συγχώνευση του χαρακτήρα των ρημάτων αυτών με τον χρονικό χαρακτήρα -σ- προκύπτουν τα ακόλουθα:
Χειλικός χαρακτήρας π, β, φ (πτ) + σ → ψ
τρέπ-ω → τρέπ + σ-ω → τρέψω
βλάπτω (θ. βλαβ-) → βλάβ + σ-ω → βλάψω
Ουρανικός χαρακτήρας κ, γ, χ (ττ, σσ) + σ → ξ
λέγ-ω → λέγ + σ-ω → λέξω
τάττω (θ. ταγ-) → τάγ + σ-ω → τάξω
Οδοντικός χαρακτήρας τ, δ, θ (ζ) + σ → αποβάλλεται ο οδοντικός χαρακτήρας και μένει το -σ-
πείθ-ω → πείθ + σ-ω → πείσω
ψεύδω → ψεύδ + σ-ω → ψεύσω
ΚΛΙΣΗ ΠΑΡΑΤΑΤΙΚΟΥ ΚΑΙ ΑΟΡΙΣΤΟΥ
| ΠΑΡΑΤΑΤΙΚΟΣ | ΑΟΡΙΣΤΟΣ | |
| ἐ-τόξευ-ον ἐ-τόξευ-ες ἐ-τόξευ-ε ἐ-τοξεύ-ομεν ἐ-τοξεύ-ετε ἐ-τόξευ-ον |
ἐ-τόξευ-σ-α ἐ-τόξευ-σ-ας ἐ-τόξευ-σ-ε(ν) ἐ-τοξεύ-σ-αμεν ἐ-τοξεύ-σ-ατε ἐ-τόξευ-σ-αν |
|
ΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΣ ΠΑΡΑΤΑΤΙΚΟΥ ΚΑΙ ΑΟΡΙΣΤΟΥ
Η ΑΥΞΗΣΗ
Τα ρήματα στην οριστική των ιστορικών χρόνων, δηλαδή του παρατατικού, του αορίστου και του υπερσυντελίκου, παίρνουν στην αρχή του θέματος αύξηση, η οποία δηλώνει το παρελθόν. Υπάρχουν δύο είδη αύξησης: η συλλαβική και η χρονική.
| ρήματα που αρχίζουν από σύμφωνο |
ρήματα που αρχίζουν από φωνήεν ή δίφθογγο |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| συλλαβική αύξηση | χρονική αύξηση | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
ΠΡΟΣΟΧΗ
- Τα ρήματα που αρχίζουν από ῥ-, όταν παίρνουν αύξηση, γράφονται με δύο ρ, π.χ. ῥίπτω → ἔρριπτον.
- Στα σύνθετα ή παρασύνθετα ρήματα με α΄ συνθετικό πρόθεση, η αύξηση μπαίνει μετά την πρόθεση και λέγεται εσωτερική αύξηση π.χ. ἀπάγω → ἀπῆγον, ἐκφέρω → ἐξέφερον, ἐγκωμιάζω → ἐνεκωμίαζον.
ΚΑΤΑΛΗΞΗ ΑΟΡΙΣΤΟΥ
Όπως και στον μέλλοντα, έτσι και στον αόριστο, γίνεται συγχώνευση του άφωνου χαρακτήρα του ρήματος με τον χρονικό χαρακτήρα -σ- :
χειλικόληκτα: -ψα, π.χ. τρέπ-ω → ἔ-τρεπ-σ-α → ἔτρεψα, βλάπτω → ἔβλαψα.
ουρανικόληκτα: -ξα, π.χ. λήγω → ἔληγ-σ-α → ἔληξα, τάττω → ἔταξα.
οδοντικόληκτα: -σα, π.χ. πείθω → ἔπειθ-σ-α → ἔπεισα.
ΚΛΙΣΗ ΠΑΡΑΚΕΙΜΕΝΟΥ ΚΑΙ ΥΠΕΡΣΥΝΤΕΛΙΚΟΥ
| οριστική παρακειμένου | οριστική υπερσυντελίκου |
| τε-τόξευ-κα τε-τόξευ-κας τε-τόξευ-κε τε-τοξεύ-καμεν τε-τοξεύ-κατε τε-τοξεύ-κασι(ν) |
ἐ-τε-τοξεύ-κειν ἐ-τε-τοξεύ-κεις ἐ-τε-τοξεύ-κει ἐ-τε-τοξεύ-κεμεν ἐ-τε-τοξεύ-κετε ἐ-τε-τοξεύ-κεσαν |
ΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΣ ΠΑΡΑΚΕΙΜΕΝΟΥ ΥΠΕΡΣΥΝΤΕΛΙΚΟΥ
Ο παρακείμενος και ο υπερσυντέλικος έχουν στην αρχή του θέματος αναδιπλασιασμό σε όλες τις εγκλίσεις και στους ονοματικούς τύπους (απαρέμφατο, μετοχή).
ΕΙΔΗ ΟΜΑΛΟΥ ΑΝΑΔΙΠΛΑΣΙΑΣΜΟΥ
| Το ρήμα αρχίζει από: | είδος αναδιπλασιασμού | |
| Α. | 1. απλό σύμφωνο (εκτός του ῥ-)2. δύο σύμφωνα, από τα οποία: το πρώτο είναι άφωνο (κ, γ, χ, π, β, φ, τ, δ, θ) και το δεύτερο υγρό ή ένρινο (μ, ν, λ, ρ) |
επανάληψη του αρχικού συμφώνου + ε λύω → λέλυκα γράφω → γέγραφα |
| Β. | 1. διπλό σύμφωνο (ζ, ξ, ψ) 2. ῥ- 3. δύο σύμφωνα, χωρίς να είναι το πρώτο άφωνο και το δεύτερο υγρό ή ένρινο (σπ, στ, σκ, κτ) 4. τρία σύμφωνα |
συλλαβική αύξηση ψεύδω → ἔψευκα ῥάπτω → ἔρραφα (Προσοχή στον διπλασιασμό του ρ!) κτείνω → ἔκτονα στρατεύω → ἐστράτευκα |
| Γ. | φωνήεν ή δίφθογγο | χρονική αύξηση ἐλπίζω → ἤλπικα ἁθροίζω → ἥθροικα |
Παρατηρήσεις
- Ιδιαίτερη προσοχή χρειάζεται στον αναδιπλασιασμό που παίρνουν τα ρήματα που αρχίζουν από δασέα σύμφωνα (χ, φ, θ), τα οποία τρέπονται στα αντίστοιχα ψιλά (κ, π, τ):
| χ→κ | χορεύω | → | κε-χόρευκα |
| φ→π | φυλάττω | → | πε-φύλαχα |
| θ→τ | θύω | → | τέ-θυκα |
- Στα σύνθετα ή παρασύνθετα ρήματα με α′ συνθετικό πρόθεση ο αναδιπλασιασμός μπαίνει μετά την πρόθεση, π.χ. ἀπο-γράφω → ἀπο-γέ-γραφα.
- Ιδιαίτερο είδος αναδιπλασιασμού είναι ο αττικός.
Ρήματα που αρχίζουν από α, ε, ο, στους συντελικούς χρόνους επαναλαμβάνουν τους δύο πρώτους φθόγγους του θέματος και συγχρόνως τρέπουν σε μακρό το αρχικό φωνήεν, δηλαδή α → η, ε → η, ο → ω,
π.χ. ἀκούω → ἀκήκοα (<ἀκ-ὰκο-α), ἐλαύνω → ἐλήλακα (<ἐλ-έλα-κα), ὀρύττω → ὀρώρυχα (<ὀρ-ὸρυ-χα).
ΚΑΤΑΛΗΞΗ ΠΑΡΑΚΕΙΜΕΝΟΥ ΑΦΩΝΟΛΗΚΤΩΝ ΒΑΡΥΤΟΝΩΝ ΡΗΜΑΤΩΝ
Σχηματισμός οριστικής παρακειμένου Ενεργητικής Φωνής
α. Ουρανικόληκτα: Σχηματίζουν την οριστική παρακειμένου και υπερσυντελίκου με μετατροπή του ουρανικού χαρακτήρα του θέματος σε –χ–, π.χ. κηρύττω → κε-κήρυχ-α → ἐ-κε-κηρύχ-ειν, τάττω → τέ-ταχ-α → ἐ-τε-τάχ-ειν.
β. Χειλικόληκτα: Σχηματίζουν την οριστική παρακειμένου και υπερσυντελίκου με μετατροπή του χειλικού χαρακτήρα του θέματος σε –φ–, π.χ. τρίβω → τέ-τριφ-α → ἐ-τε-τρίφ-ειν, κόπτω → κέ-κοφ-α → ἐ-κε-κόφ-ειν.
γ. Οδοντικόληκτα: Σχηματίζουν την οριστική παρακειμένου και υπερσυντελίκου με τον χρονικό χαρακτήρα -κ-, αφού προηγουμένως αποβάλουν τον οδοντικό χαρακτήρα, π.χ. πείθω → πέ-πει-κα → ἐ-πε-πεί-κειν, κο-μίζω → κε-κόμι-κα → ἐ-κε-κομί-κειν.
ΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΣ ΥΠΕΡΣΥΝΤΕΛΙΚΟΥ
Για να σχηματίσουμε τον υπερσυντέλικο, παίρνουμε το θέμα του ρήματος έτσι όπως έχει διαμορφωθεί στον παρακείμενο. Προσθέτουμε:
α) στην αρχή, συλλαβική αύξηση (ε-) για όσα ρήματα αρχίζουν από σύμφωνο. Διατηρούμε την χρονική αύξηση του παρακειμένου για τα ρήματα που αρχίζουν από φωνήεν ή δίφθογγο.
β) στο τέλος, τις καταλήξεις του υπερσυντελίκου -ειν -εις -ει -εμεν -ετε –εσαν.
ΠΗΓΕΣ
Αρχαία Ελληνική Γλώσσα Α΄Γυμνασίου ΟΕΔΒ
Γραμματική της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσας (Γυμνασίου – Λυκείου) ΟΕΔΒ
Δημοσιευμένο στην κατηγορία ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ Β ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ .
Πρόσφατα σχόλια