ΠΕΙΡΑΜΑΤΙΣΜΟΙ

ΒΑΣΙΚΟΙ ΟΡΟΙ ΧΡΗΣΙΜΟΙ ΓΙΑ ΤΗ ΜΕΛΕΤΗ ΤΩΝ ΟΜΗΡΙΚΩΝ ΕΠΩΝ

15 Σεπτεμβρίου 2015 ΑΡΚΟΥΛΗ ΕΛΕΝΗ

Αναδρομική διήγηση
Αναδρομική διήγηση έχουμε όταν ο ίδιος αφηγητής (ποιητής) ή κάποιο από τα πρόσωπα (π.χ. η ωραία Ελένη) εξιστορούν γεγονότα του παρελθόντος, π.χ., η Ελένη και ο Μενέλαος με αφορμή την επίσκεψη του Τηλέμαχου αναφέρονται σε γεγονότα του Τρωικού πολέμου· πρβλ. τον αγγλικό όρο flash back.

Αναχρονισμός
Αναχρονισμός είναι η μεταφορά πολιτισμικών στοιχείων μιας εποχής σε άλλη (συνήθως προγενέστερη)· ο Όμηρος, π.χ., κάνει λόγο για σίδηρο, μέταλλο της Γεωμετρικής εποχής, το μεταφέρει όμως στη Μυκηναϊκή.

Ανθρωποκεντρικός χαρακτήρας της Οδύσσειας
Ανθρωποκεντρικό χαρακτηρίζεται  ένα έργο  που έχει κέντρο του τον άνθρωπο· δίνει δηλαδή έμφαση στις σωματικές και πνευματικές ικανότητές του και επιδοκιμάζει την ανθρώπινη ζωή. Έτσι, ο Οδυσσέας παρόλο που είναι γραφτό από τη μοίρα του να επιστρέψει στην Ιθάκη, παρόλο που οι θεοί έχουν αποφασίσει την επιστροφή του, παρόλο που η Αθηνά θα του συμπαραστέκεται από τώρα και στο εξής σε κάθε του βήμα, εμείς διαβάζουμε στους στίχους 226-228 της α” ραψ.: «πολύν καιρό ακόμη δεν θα μείνει εκείνος μακριά από την πατρίδα του·έστω κι αν τον κρατούν στα σίδερα, θα βρει τον τρόπο να γυρίσει, αυτός που είναι πολυμήχανος». Παρουσιάζεται λοιπόν η επιστροφή του Οδυσσέα κυρίως ως κατόρθωμα του ίδιου.

Ανθρωπομορφισμός των θεών
Θεϊκός ανθρωπομορφισμός σημαίνει ότι οι Έλληνες φαντάζονταν τους θεούς τους παρόμοιους με τους ανθρώπους. Αυτό δε σημαίνει μόνο ότι τους φαντάζονταν με ανθρώπινη μορφή, αλλά και ότι σκέφτονταν, αισθάνονταν, μιλούσαν και ενεργούσαν όπως οι άνθρωποι, σε ανώτερο όμως βαθμό· διαφορετική φαντάζονταν μόνο την τροφή τους και τους θεωρούσαν αθάνατους. Η κοινωνία τους ήταν αναπαράσταση της ανθρώπινης κοινωνίας της ομηρικής εποχής, που είχε χαρακτήρα πατριαρχικό.

Απόλογοι

Οι διηγήσεις του Οδυσσέα στις ραψωδιές ι 41-μ ονομάζονται «Ἀπόλογοι», και ειδικότερα «Ἀλκίνου» ή «Μεγάλοι Ἀπόλογοι», για να διακρίνονται τόσο από τον «Ἀρήτης Ἀπόλογον» όσο και από τον «Μικρὸν Ἀπόλογον» προς την Πηνελόπη στη ραψωδία ψ.

Από μηχανής θεός

Ένας θεός που παρουσιαζόταν από ειδικό μηχάνημα στο αρχαίο θέατρο και με την παρέμβασή του έδινε λύση στο δράμα σε μια δύσκολη στιγμή. Γενικά, έτσι ονομάζουμε την επέμβαση ενός θεού που δίνει λύση στο αδιέξοδο ή υπηρετεί την πλοκή του έργου. Έτσι το έπος αποκτά δραματικότητα και γίνεται πιο ενδιαφέρον.

Αποστροφή

Το ρητορικό σχήμα κατά το οποίο ο ομιλητής διακόπτει τη ροή του λόγου του και στρέφεται σε ένα πρόσωπο και του απευθύνει τον λόγο μιλώντας του σε β΄πρόσωπο

Αριστεία

Ήταν η ξεχωριστή ανδρεία που έδειχνε ο ήρωας  στο πεδίο της μάχης. Περιλαμβάνει μια σειρά από ηρωικές πράξεις ως την κορύφωση. Αποτελείται από τυπικά στάδια.

Αρχή της προσφοράς και της ανταπόδοσης

Στην ομηρική εποχή οι θεοί δεν ενεργούν με γνώμονα την ηθική ούτε παρουσιάζονται ως φύλακες του νόμου και υπερασπιστές του δικαίου. Για παράδειγμα,  όταν ο Χρύσης, πληγωμένος από την προσβλητική συμπεριφορά του Αγαμέμνονα, ζήτησε από τον Απόλλωνα να σκορπίσει θανατικό στους Αχαιούς, δεν επικαλέστηκε την αδικία που έγινε σε βάρος του αλλά τη συνολική προσφορά του στο θεό. Το ίδιο και ο Αχιλλέας που ζητάει μέσω της Θέτιδας από το Δία να φέρει καταστροφή στους Αχαιούς, δεν προβάλλει κανέναν ηθικό κανόνα και το αίτημα του δε στηρίζεται στο δίκιο του. Συμπεραίνουμε λοιπόν ότι στις σχέσεις ανθρώπων και θεών (αλλά και στις μεταξύ των θεών σχέσεις), ισχύει η αρχή της προσφοράς και της ανταπόδοσης, η οποία δημιουργεί υποχρεώσεις και στα δύο μέρη και παραπέμπει σε συμφεροντολογική συναλλαγή.

Άστοχα ερωτήματα

Άστοχα λέγονται τα ερωτήματα που δεν στοχεύουν στη διερεύνηση της αλήθειας με την αναμονή κάποιας καταφατικής ή αρνητικής απάντησης, αλλά απορρίπτονται ένα – ένα, για να διατυπωθεί στο τέλος έντονα η αλήθεια.

Αυτοδικία: η τιμωρία του δράστη από το θύμα ή την οικογένεια του θύματος. Σ’ αυτήν δεν ήταν αντίθετοι ούτε οι θεοί.

Εικόνα – σκηνή
Με τον όρο εικόνα στη λογοτεχνία, εννοούμε την περιγραφή, η οποία προκαλεί στον αναγνώστη ή στον ακροατή την εντύπωση ότι βλέπει μπροστά του αυτό που περιγράφεται .Εικόνες είναι κυρίως οι οπτικές, αυτές δηλαδή που περνούν από τα μάτια μας, εικόνες όμως λέμε κι αυτές που ερεθίζουν τις άλλες αισθήσεις μας (την ακοή, την όσφρηση κτλ.), οπότε (αντίστοιχα) τις χαρακτηρίζουμε ακουστικές, οσφρητικές κτλ.

Ο όρος σκηνή είναι έννοια ευρύτερη: παρουσιάζει ένα μέρος της δράσης που έχει ενότητα, μπορεί όμως να περιλαμβάνει περισσότερες από μία εικόνες.Βασικά κριτήρια για τη διάκριση των σκηνών είναι:
α. η αλλαγή τόπου,
β. η αλλαγή προσώπων,
γ. η αλλαγή τόπου και προσώπων,
δ. η διαφοροποίηση του χρόνου.

Ειρωνεία
Ειρωνεία σημαίνει συχνά την  αντίθεση ανάμεσα σε μια φαινομενική και σε μια πραγματική κατάσταση, την οποία αγνοούν οι άμεσα ενδιαφερόμενοι ήρωες, τη γνωρίζει όμως ο ακροατής / αναγνώστης / θεατής και βρίσκεται έτσι σε πλεονεκτική θέση σε σχέση προς αυτούς. Πιο απλά, ειρωνεία  έχουμε όταν ο αναγνώστης ή ο ακροατής ξέρει πιο πολλά από τους ήρωες.

Επιβράδυνση
Η επιβράδυνση είναι βασική τεχνική της επικής ποίησης, που παίρνει τις εξής μορφές:
α. αναβάλλεται μια προγραμματισμένη δράση (π.χ., ο νόστος του Οδυσσέα)·
β. διακόπτεται για λίγο η κύρια αφήγηση με την παρεμβολή ενός σχετικού επεισοδίου·
γ. αργοπορεί, γενικά, ο ρυθμός της αφήγησης με αναφορές σε πρόσωπα και πράγματα. Όλα αυτά αποσπούν, για περισσότερο ή λιγότερο, τον ακροατή από το κύριο θέμα, του προξενούν αναμονή – κάποτε και αγωνία – , αλλά και του δίνουν στοιχεία για πιο άνετη παρακολούθηση της συνέχειας.

Επίθετα
Τα επίθετα είναι συχνά στα ομηρικά έπη και αποδίδουν ουσιαστικές ιδιότητες στα πρόσωπα και στα πράγματα που συνοδεύουν. Άλλοτε τονίζουν μια χαρακτηριστική τους ιδιότητα, είναι δηλαδή χαρακτηριστικά επίθετα, π.χ. «τον άντρα τον πολύτροπο», «ο ξακουστός Ορέστης» και άλλοτε προβάλλουν μια εικόνα τους, είναι δηλαδή περιγραφικά επίθετα, π.χ. «στις θολωτές σπηλιές», «την καλλιπλόκαμη νεράιδα».

 Επιφάνεια –  ενανθρώπιση -αθέατη θεϊκή βοήθεια
Οι θεοί επικοινωνούσαν με τους θνητούς παίρνοντας τη μορφή κάποιου συγκεκριμένου ανθρώπου, δηλαδή μεταμορφώνονταν· στην περίπτωση αυτή λέμε πως έχουμε ενανθρώπιση (μεταμόρφωση). Σπανιότερα παρουσιάζονταν με το πραγματικό τους  πρόσωπο, οπότε μιλούμε για θεϊκή επιφάνεια, για αυτοπρόσωπη δηλαδή εμφάνιση του θεού· συχνά όμως γίνεται λόγος και για αθέατη θεϊκή βοήθεια(ως θεϊκή φώτιση ή συμπαράσταση κ.τ.ό.).Παραδείγματα: Η εμφάνιση της Αθηνάς στον Τηλέμαχο ως Μέντη είναι ενανθρώπιση. Η αναχώρησή της, που γίνεται γρήγορα «σαν το πουλί πετώντας, ξέφυγε από το άνοιγμα της στέγης», δήλωσε δηλαδή ότι είναι θεά, είναι θεϊκή επιφάνεια.

Ηθογράφηση

ηθογράφηση ενός προσώπου είναι η περιγραφή  και η αξιολόγηση του χαρακτήρα του με βάση α)όσα λέει, όσα κάνει  και όσα σκέφτεται το ίδιο, β) με βάση όσα λένε ή σκέφτονται οι άλλοι γι’ αυτό, γ) με βάση την άποψη του ποιητή γι’ αυτό .

In media res

Είναι μια λατινική φράση, που κυριολεκτικά σημαίνει: στη μέση των πραγμάτων, στη μέση της υπόθεσης. Με την αφηγηματική τεχνική in media res ο ποιητής ή ο συγγραφέας επιλέγει ως αρχή το πιο κρίσιμο σημείο μιας ιστορίας και στην πορεία της αφήγησης διαμορφώνει κατάλληλες συνθήκες, ώστε να αναφέρει και όσα προηγήθηκαν.Έτσι, στην Οδύσσεια, ο ποιητής ή καλύτερα η Μούσα δεν αρχίζει να διηγείται τις περιπέτειες του Οδυσσέα με τη χρονολογική τους σειρά, δηλαδή από τη στιγμή που έφυγε από την Τροία, αλλά από τη στιγμή που οι άλλοι τρωικοί ήρωες είχαν επιστρέψει στις πατρίδες τους και μόνο ο Οδυσσέας ήταν αποκλεισμένος στο νησί της Καλυψώς.

Μήτις

Είναι η πρακτική και πολύτροπη νόηση/ευφυΐα, η ικανότητα δηλαδή να αποφασίζει κανείς γρήγορα και εύστοχα και να δρα αστραπιαία στην κατάλληλη στιγμή, ώστε να πετυχαίνει τους στόχους του.

Προοικονομία

Είναι η τακτοποίηση των γεγονότων από τον ποιητή και η παρουσίασή τους με τέτοιο τρόπο, ώστε τα μελλοντικά γεγονότα να προετοιμαστούν κατάλληλα και να έρθουν με φυσικό τρόπο.

Προσήμανση

Είναι η αναφορά σε γεγονότα ή καταστάσεις που θα συμβούν σε επόμενες σκηνές ή ραψωδίες.

Τριτοπρόσωπη και πρωτοπρόσωπη αφήγηση – μονόλογος
Ο ποιητής άλλοτε αφηγείται ο ίδιος σε τρίτο πρόσωπο και άλλοτε οι ήρωές του σεπρώτο πρόσωπο· ζωντανεύουν έτσι οι ήρωες μπροστά μας με τον διάλογο (ή με μονόλογο) και δραματοποιούν την αφήγηση, σαν να δίνουν παράσταση. Οι δύο αυτές τεχνικές της αφήγησης, η τριτοπρόσωπη και η πρωτοπρόσωπη  (διαλογική – δραματική), εναλλάσσονται· επικρατέστερη είναι η δεύτερη. Ο μονόλογος είναι ουσιαστικά διάλογος του ήρωα με τον εαυτό του σε κρίσιμες στιγμές της αφήγησης, όταν αντιμετωπίζει σοβαρά προβλήματα και αναζητεί μόνος τη λύση τους. Αποκαλύπτει έτσι τις σκέψεις και τα συναισθήματά του, και ο ακροατής κατανοεί καλύτερα τις ενέργειές του.

Ρητορική ερώτηση:

Ερωτηματική πρόταση που διατυπώνεται με τέτοιο τρόπο, ώστε να ισοδυναμεί με πρόταση κρίσης και να κρύβει μέσα της την απάντηση.

Σχήμα  αδυνάτου

Το σχήμα αυτό, γνωστό και από τα δημοτικά τραγούδια,  εκφράζει το απραγματοποίητο. Σύμφωνα με αυτό, όταν θέλουμε να δηλώσουμε ότι κάτι δε θα πραγματοποιηθεί σε καμία περίπτωση, το συσχετίζουμε με κάτι άλλο, που είναι πιο γνωστό και λειτουργεί νομοτελειακά. Έτσι ο Αχιλλέας  δηλώνει πως θα ξαναβγεί στον πόλεμο μόνο όταν το ξύλινο σκήπτρο του βγάλει φύλλα και κλαδιά (Α ραψωδία Ιλιάδας).

Τεχνική της αποτυχημένης απόπειρας

Πρόκειται για ομηρικό σχήμα, όπου ο ήρωας τρεις φορές επιδιώκει να πετύχει κάτι  και αποτυγχάνει. Στην τέταρτη επεμβαίνει κάποιος θεός και τον αναχαιτίζει.

Στους στίχους  Π 702-709, τρεις φορές  ο Πάτροκλος προσπάθησε να πατήσει τα τείχη της Τροίας και τον “εξετίναζεν ο Φοίβος με τα χέρια”. Την τέταρτη φορά, ο Απόλλωνας του φωνάζει ότι δεν είναι γραφτό του να κατακτήσει την Τροία και έτσι αρχίζει η αντίστροφη μέτρηση για το τέλος του Πατρόκλου.

Τυπικά στοιχεία
Τυπικά λέγονται τα στοιχεία που επαναλαμβάνονται πανομοιότυπα ή ελαφρά παραλλαγμένα. Μπορεί να είναι συνδυασμοί επιθέτων και ουσιαστικών ή άλλες φράσεις (όπως «η Αθηνά τα μάτια λάμποντας», «και πέταξαν τα λόγια του σαν τα πουλιά») ή στίχοι ολόκληροι (όπως «Της αντιμίλησε ο Τηλέμαχος με φρόνηση και γνώση») ή θέματα – μοτίβα και σκηνές ολόκληρες, όπως η υποδοχή και η φιλοξενία του επισκέπτη.

Τυπικά επίθετα

Ο ρόλος τους είναι άλλοτε τυπικός και άλλοτε ουσιαστικός γιατί ενισχύουν το νόημα της φράσης ή προσθέτουν καλαισθητική απόλαυση. Επιπλέον ως στοιχεία τυπικών στίχων διευκολύνουν την απομνημόνευση των αοιδών. Για παράδειγμα,»λευκοχέρα Ήρα, φτερωμένα λόγια, αιγιδοφόρος Δίας, γλαυκόφθαλμη Αθηνά, φτεροπόδης Πηλείδης » κλπ.

Ύβρη – νέμεση – τίση
Υβριστής γίνεται ο άνθρωπος που υπερβαίνει τα όριά του προσβάλλοντας-αδικώντας θεούς ή και ανθρώπους. Η υπέρβαση αυτή (η ύβρη) προκαλεί την οργή των θεών (τη νέμεση), και ακολουθεί η τιμωρία (η τίση).

Υστεροφημία

Είναι η φήμη που συνοδεύει το όνομα κάποιου ανθρώπου και μετά το θάνατό του. Αυτή η μεταθανάτια φήμη στην ομηρική εποχή θεωρείται σπουδαίο ιδανικό και οι άνθρωποι αγωνίζονται να την κατακτήσουν με πράξεις ηρωικές.

Φιλοξενία (τυπική σκηνή)
H διαδικασία υποδοχής και φιλοξενίας του επισκέπτη (προσαρμοσμένη στις εκάστοτε συνθήκες) επαναλαμβάνεται στην Οδύσσεια, γι” αυτό και χαρακτηρίζεται τυπική.Σύμφωνα με το τυπικό της φιλοξενίας στην ομηρική κοινωνία, ο ξενιστής (εκείνος δηλαδή που φιλοξενεί έναν ξένο) είναι υποχρεωμένος:
α. να τον υποδεχτεί εγκάρδια (με προσφώνηση και χειραψία) και να τον προσκαλέσει σε φιλοξενία· αν ο ξένος έχει δόρυ, άλογα, άρμα, να φροντίσει να ταχτοποιηθούν,
β. να του προσφέρει λουτρό (αφού τον λούσουν —συνήθως κάποιες δούλες—, τον αλείφουν με λάδι και τον ντύνουν με καθαρά ρούχα),
γ. να τον φιλέψει (παραχωρώντας του κάθισμα σε θέση τιμητική, φέρνοντας του νερό να πλυθεί, τραπέζι για να φάει, προσφέροντας του εκλεκτή μερίδα φαγητού και πιοτό. Σε εξαιρετικές περιπτώσεις ο ξενιστής οργανώνει προς τιμήν του ξένου του επίσημη υποδοχή με γιορτή ή ακόμη και αγώνες),
δ. να τον ρωτήσει ποιος είναι, από πού έρχεται και τι θέλει, μόνον αφού πρώτα τον φιλέψει,
ε. αφού ακούσει το αίτημά του, να το ικανοποιήσει όσο μπορεί,
στ. να προσφέρει στον ξένο διαμονή για όσες μέρες θέλει αυτός,
ζ. να τον αποχαιρετήσει με δώρα που επισφραγίζουν τη φιλία τους.

Στη φιλοξενία της Αθηνάς-Μέντη από τον Τηλέμαχο διακρίνουμε:
α.τη χειραψία κατά την υποδοχή του επισκέπτη (136/<121>)
β. το απαραίτητο πλύσιμο των χεριών (155/<138>, 164/<146>)
γ. τις περιποιήσεις και τις λεπτομέρειες της προετοιμασίας του γεύματος (143-61/<127-43>)
δ. τις ερωτήσεις για την καταγωγή του 189-190/<170>
ζ. την προσφορά  δώρου φιλοξενία 345 /<311>

Δημοσιευμένο στην κατηγορία  ΒΑΣΙΚΟΙ ΟΡΟΙ ΙΛΙΑΔΑΣ ΚΑΙ ΟΔΥΣΣΕΙΑΣ .