Η Νότια (μέχρι το 1940 Νώτια) είναι χωριό του δήμου Αλμωπίας, της περιφερειακής ενότητας Πέλλας, στην περιφέρεια Κεντρικής Μακεδονίας.
Σύμφωνα με την απογραφή του 2011, η Νότια έχει 309 κατοίκους που ασχολούνται με τη γεωργία και την κτηνοτροφία, ιδιαίτερα με την καλλιέργεια της πατάτας.
Ο οικισμός είναι χτισμένος σε υψόμετρο 595 μέτρων, στους νότιους πρόποδες του όρους Τζένα.
Στην τοπική ενότητα Νότιας υπάγεται και ο οικισμός Αετοχώρι. Ανήκει στα βλαχομογλενίτικα χωριά.
Ιστορία
Πολλά αρχαιολογικά ευρήματα πείθουν ότι το χωριό έχει μεγάλη ιστορία. Εδώ βρέθηκαν μια IMAGO CLIPEATA της εποχής της Ρωμαιοκρατίας που παριστάνει τετραμελή οικογένεια, ένα μαρμάρινο ανάγλυφο με νεκρόδειπνο στο κάτω μέρος και τρεις μορφές στο άνω, από τις οποίες η μία κάθεται σε θρόνο, τμήμα κορμού αγάλματος ελληνιστικής εποχής, νόμισμα με τη μορφή του Μ. Αλεξάνδρου.
Ακόμη, επισημάνθηκαν αρχαία μαρμάρινα αρχιτεκτονικά κομμάτια χτισμένα στα δύο τζαμιά του χωριού που δεν υπάρχουν πια.
Κατά την Τουρκοκρατία το περιηγήθηκαν όλοι οι γνωστοί ξένοι περιηγητές. Ο Delacoulonche πρώτος το ταύτισε με τα βυζαντινά Ενώτια και Νότια.
Το χωριό αναφέρεται πρώτη φορά από τον ιστορικό του 11ου αιώνα Κεδρηνό, ο οποίος αναφερόμενος στην πολιορκία και εκπόρθηση του κάστρου των Μογλενών από το Βασίλειο το Βουλγαροκτόνο προσθέτει ότι ο αυτοκράτορας απελευθέρωσε και το φρούριο «Ενώτια, γειτονούν τοις Μογλένοις».
Δεύτερη αναφορά γίνεται από τον ιστορικό και αυτοκράτορα Ιωάννη Καντακουζηνό που γράφει ότι μετά την ανάκτηση της Έδεσσας από τον Σέρβο ηγεμόνα Ντουσάν το 1350 μ. Χ. παραδόθηκαν στους Βυζαντινούς και τα γύρω φρούρια, μεταξύ αυτών και τα Nότια.
Πάνω από το χωριό υπάρχει ένα απόκρημνο ύψωμα, όπου σώζεται ερειπωμένη οχυρωματική γραμμή, πιστεύεται ότι είναι το αναφερόμενο βυζαντινό φρούριο και ονομάζεται «Καστρί».
Η διατήρηση του βυζαντινού ονόματος καθ’ όλη τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας, οι ιστορικές μαρτυρίες και τα αρχαία ευρήματα συνήργησαν, ώστε να ονομαστεί αμέσως μετά την απελευθέρωση ολόκληρη η επαρχία με το όνομα του χωριού αυτού «Υποδιοίκησις Ενωτίας» μέχρι το 1927 που μετονομάστηκε «Επαρχία Αλμωπίας».
Το όνομα του χωριού προήλθε από το ουδέτερο ουσιαστικό το ενώτιον (πληθ. τα ενώτια) που θα πει σκουλαρίκι, κόσμημα, στολίδι. Έτσι προέκυψε το σχήμα τα Ενώτια – τα Νώτια – τα Νότια – η Νότια.
Κατά την Τουρκοκρατία το χωριό είχε παράλληλα και τουρκικό όνομα, το YEDIKOU (Γεντίκιοι=Επταχώρι).
Μετά την απελευθέρωση από τους Τούρκους το χωριό αναγνωρίστηκε ως κοινότητα Νωτίας. Σ’ αυτήν προσαρτήθηκε και ο οικισμός Τούσιν ή Τούσιανη που μετονομάστηκε το 1925 Αετοχώρι.
Οι κάτοικοι του χωριού ήταν στην πλειοψηφία τους χριστιανοί και μιλούσαν το Κουτσοβλαχικό ιδίωμα.
Επί Τουρκοκρατίας αναφέρονται 1500 οικογένειες χριστιανικές και 130 μουσουλμανικές.
Η κατάσταση άλλαξε ριζικά μετά τον εξισλαμισμό του χωριού το 1759. Το 1909 οι πηγές αναφέρουν πληθυσμό 5000 κατοίκων «πρεσβευόντων την μουσουλμανικήν θρησκείαν, ποιουμένων δε χρήσιν του Κουτσοβλαχικού λεγομένου γλωσσικού ιδιώματος».
Με την ανταλλαγή πληθυσμών το 1923, ο μουσουλμανικός πληθυσμός μετανάστευσε υποχρεωτικά στην Τουρκία και στη Νότια εγκαταστάθηκαν 184 προσφυγικές οικογένειες από τον Πόντο, πολλοί από τους οποίους ήρθαν μέσω της ρωσικής Τυφλίδας, όπου κατέφυγαν προσωρινά.
Στην απογραφή του 1928 είχε 704 κατοίκους και στην απογραφή του 1940 ο πληθυσμός του είχε αυξηθεί σε 1.098.
Κατά την περίοδο της κατοχής (1941 – 1945 Β’ Παγκόσμιος πόλεμος) τα χωριά ήταν υπό Γερμανική κατοχή.
Στην μεθόριο της Δημοκρατίας των Σκοπίων ήταν Βουλγαρικές δυνάμεις οι οποίες συνεχώς έκαναν επιδρομές κατά του άμαχου πληθυσμού.
Σε μια από αυτές στις 17 Ιανουαρίου 1944 εισέβαλε στην περιοχή μια ταξιαρχία Βουλγάρικων στρατευμάτων και στην διαδρομή σκότωσε 7 άτομα από τον άμαχο πληθυσμό του χωριού Περίκλεια.
Στην συνέχεια κινήθηκαν προς το χ. Λαγκαδιά, εκεί σκότωσαν τον εθνομάρτυρα και Μακεδονομάχο παπά Νώε και 17 κατοίκους. Στις 22 Ιανουαρίου η Βουλγάρικη ταξιαρχία έφτασε στο χωριό Νότια.
Εκεί αφού συγκέντρωσαν με διάφορα τεχνάσματα όλους τους άντρες του χωριού τους μετέφεραν στην τοποθεσία «Άσπρα Χώματα» τους έβαλαν να σκάψουν έναν ομαδικό τάφο, τους σκότωσαν και τους έριξαν μέσα.
Από τότε η τοποθεσία αυτή ονομάζεται «Σαράντα Σκοτωμένοι» και πήρε το όνομα της από τους 40 αγωνιστές που θάφτηκαν εκεί.
Ορειβασία
Από τη Νότια ξεκινούν διάφορα μονοπάτια και δασικοί δρόμοι που οδηγούν στις ψηλές κορυφές του όρους Τζένα, με δημοφιλέστερο εκείνο το μονοπάτι που διασχίζει το περίφημο φαράγγι της Τζένας.
