Σήμερα η Ανδρούσα είναι δήμος

της επαρχίας Μεσσήνης. Εχει

πλούσια και ένδοξη ιστορία. Απέ-

χει από την Καλαμάτα 22 χιλιόμε-

τρα. Εχει υψόμετρο 128 μ. και δε-

σπόζει του μεσσηνιακού κάμπου.

Στο Μεσαίωνα ονομαζόταν

“Drusses”. Η ετυμολογική κατα-

γωγή της λέξης Ανδρούσα προέρ-

χεται από την μετοχή του ρήματος

ανδρόω-ανδρώ (Θάνος Δ. Κρι-

μπάς). Το θέμα της είναι άνδρ-ες

από το οποίο προέρχονται οι λέ-

ξεις: ανδρείοι, Ανδρεόσα, Ανδρού-

σα, δηλαδή πόλη των ανδρείων.

Κατά παραφθορά του Ανδρού-

σα στην Φραγκοκρατία (μετά το

1204) έλεγαν Δρούζα, Δρούσα

(Druce).

Ποιος είναι ο ιδρυτής της Αν-

δρούσας;

Μια παράδοση λέει ότι την ανοι-

κοδόμησε ο αυτοκράτορας Αν-

δρόνικος, και ήταν και έδρα Επι-

σκοπής. Την εποχή αυτή ανήλθε

στον πατριαρχικό θρόνο της Κων-

σταντινούπολης ο άλλοτε ιερομό-

ναχος από την Ανδρούσα Αθανά-

σιος. Ο ιστορικός Γεώργιος Φρα-

ντζής λέει: «Και τον πατριάρχην

Βέκκον ευθύς εκ του θρόνου κατα-

βιβάσαντες ως τα των Λατίνων

φρονούντα, διεδέχετο δε τον πα-

τριαρχικόν θρόνον μοναχός τις

Αθανάσιος τ’ όνομα παιδιόθεν τοις

ασκητικοίς γεγυμνασμένος κόποις,

διατρίβων, δε εν τοις του Γάνου

όρεσιν, ορμώμενος εκ Πελοποννή-

σου, εκ χώρας λεγομένης Ανδρού-

τσης. Και διά τούτο μεν προστάξει

βασιλική και ψήφω συνοδική την

εαυτού πατρίδα Ανδρούσαν Επι-

σκοπήν ετίμησε».

Η Ανδρούσα έγινε έδρα Επισκο-

πής το 1308, δηλαδή κατά τη δεύ-

τερη πατριαρχία του Αθανασίου

(1304-1310). Την ανακήρυξή της

επικύρωσε χρυσόβουλο του Αν-

δρόνικου.

Στη Φραγκοκρατία ήταν πρωτεύ-

ουσα και έδρα δικαστηρίου καθώς

και σταθμός Φράγκων ιπποτών. Το

1381 που ήρθαν στο Μοριά οι Να-

βαρραίοι έγινε το αρχηγείο τους

μέχρι το 1388. Το 1428 την κυρί-

ευσε ο Ιωάννης Παλαιολόγος του

Δεσποτάτου του Μυστρά. Αργότε-

ρα παραχωρήθηκε στον Κωνστα-

ντίνο Παλαιολόγο, μαζί με άλλες

κτήσεις των Μελισσηνών (=Βυζα-

ντινοί άρχοντες) όπως την Καλα-

μάτα, το Νησί, την Ιθώμη και τη

Λακωνική Μαντίνεια.

Το 1460 την κατέλαβε ο Μωά-

μεθ ο Πορθητής. Εγινε μια από τις

24 επαρχίες του Μοριά. Το 1533

την Ανδρούσα κατέλαβε ο Ισπανός

στρατηγός Μασικάο.

Ο Σουλτάνος Σουλεϊμάν έστειλε

τουρκικό στρατό (Γενίτσαροι, Αζά-

πηδες, Ντελήδες)* με αρχηγό το

Μπεηλάρ-μπεη και νίκησε τους

Ισπανούς και τους Ελληνες που

έφυγαν και πήγαν στην Κορώνη.

Κατά την δεύτερη Τουρκοκρατία

(1715-1821) είχε ανακηρυχτεί σε

αυτοκρατορική κτίση.

Το 1821 στην Ανδρούσα κατοι-

κούσαν εκμεταλλευόμενοι την εύ-

φορη γη κάπου 400 οικογένειες

Τούρκων, ενώ οι Ελληνες ήταν

7.000 κάτοικοι.

Ηταν δηλαδή αγροαστικό κέ-

ντρο μεγαλύτερο από την Καλαμά-

τα, που ήταν μια κωμόπολη των

2.000 με 2.500 κατοίκων.

Το 1805 ο Φρ. Πουκεβίλ, στο

«Ταξίδι στο Μοριά» περιγράφει

την Ανδρούσα (Αndreossan) ως

εξής: «Πλήθος αγρίων φωνών μας

υποδέχεται με λιθοβολισμούς και

μας οδηγούν στο σπίτι του αγά. Η

κώμη (πόλη) έχει τρία μουσουλ-

μανικά τεμένη (τζαμιά), μικρά σπί-

τια αλλ’ εκλεκτά. Εις την περιοχή

της Ανδρούσης υπάγεται το Νησί,

το Τζόρι, το Αναζήρι, η Πιπερίτσα,

το Μαυρομμάτι, το Λέζι, το Γαϊδου-

ροχώρι, Καρτερόλι και η Χάστεμη

(=Λευκοχώρα). Ολα αυτά τα χω-

ριά σύγκεινται από 40-50 σπίτια».

Για τους κατοίκους της λέει: «…Εί-

ναι γενναίοι και μέχρις αλαζονείας

υπερήφανοι (…). Εχουν ωραία και

πνευματώδη χαρακτηριστικά. Με-

ταξύ αυτών υπάρχουν και ξανθοί

με κυανούς οφθαλμούς, τούθ’

όπερ δηλοί τη μείξιν των ιθαγενών

με σπαρτιατικόν αίμα. Οι Οθωμα-

νοί κάτοικοι της Ανδρούσας είναι

μεν νυμφευμένοι με Ελληνίδας

αλλ’ όλοι ομιλούν την γλώσσα

των συζύγων των. Εχουν παράστη-

μα αθλητικόν» (Θάνος Δ. Κριμπάς

ο.π.π.). Κατά τον Αγγλο Ληκ («Τα-

ξίδι στο Μοριά») η Ανδρούσα στην

Τουρκοκρατία είχε 250-300 τουρ-

κικές οικογένειες και μόνο 3-4 ελ-

ληνικές. Ως επαρχία (Καζάς) αριθ-

μούσε 73 χωριά.

To 1690 εποχή της Βενετοκρα-

τίας έχει 68 κώμες και 3 μοναστή-

ρια. Αυτά είναι: Ανδρούσα, Σιάμα-

ρι (Ελληνοκκλησιά), Βουρνάζι (Κα-

λόβρυσο), Βασιλάδα, Γαϊδουρο-

χώρι, Πιπερίτσα, Αϊδίνι (Αγριλιά),

Μισερλή (Μυρτοποταμιά), Λυκό-

τραφο, Μάλτα, Τζιτζόρι (Ανάλη-

ψη), Μαντζάρι, Κουρτ-Αγά (Κούρ-

ταγα), Κεντρικόν, Μεγάλο Ζευγο-

λατειό, Σανδάνι (Ανδανία), Μίλα,

Διαβολίτσι, Αλή Τσελεπή (Οιχα-

λία), Λέζι (Λάμπαινα), Χάσου, Καρ-

τερόλι, Μαυρομμάτι, Σπιτάλι, Βρο-

μόβρυση, Κουκουράχη, Αναζήρι

(Εύα), Ντουρ-Αγά, Αγριλόβουνο,

Κωνσταντίνοι, Μούστα, οικισμός

της κοινότητας Μερόπης, Χώρι

(Σπανοχώρι Μερόπης), Ζέφεϊ-Αγά,

Σουλάκι, Ζέζα (Ανθούσα), Σιμίζα

(Αρσινόη), Μικρό Μαυρομμάτι,

Σκάλα, Κατσαρού, Σουλισάγμα

(Σιάμου), Μελιγαλά, Αλητούργι

(Στενύκλαρος), Τσεφερεμίνι (Βαλύ-

ρα), Δεσύλα, Τρίφα, Παραπούγκι,

Κούρτι, Δαλάχι, Νησί, Ζερμπίσια,

Μίζα, Γολέμι, Μηλόκαστρο, Κεφα-

λονίτσι (Κεφαληνού), Στρέφι, Δά-

ρα, Δραγγόι, Κουτήφαρι, Μουστα-

φάμπασα, Ζαγάραινα, Σαρακάρη,

Κυνηγού, Ποντιά, Δραΐνα, Μπού-

γα (Καλλιρρόη), Μαγγανιακό, Γα-

ράτζα (Μέλπεια), Λυκούρεση, Μο-

ναστηράκι.

Εξέχουσες προσωπικότητες είναι

ο διαπρεπής ιεράρχης Ιωσήφ Αν-

δρούσης, πρώτος υπουργός Παι-

δείας και Θρησκευμάτων, καθώς

και ο πατριάρχης Αθανασίου.

Είναι γενέτειρα ηρώων της Τουρ-

κοκρατίας όπως: Ο Μήτρος Κορ-

μιάς κλέφτης 1481-1490, ο Λά-

μπρος Μαργέλης, που έδρασε κα-

τά των Τουρκαλβανών 1769-1770

(Ορλωφικά) και έπεσε στην άλωση

της Κορώνης, από τους Τουρκαλ-

βανούς του Αλή Χατζή Οσμάν-

μπεη, ο Γιώργης Μαργέλης αρμα-

τολός, ο οπλαρχηγός του 1821

Αγγελή Πέτροβα, Στασινός Δαρει-

ώτης, Σπύρος Φραγκίσκος. Καθώς

και ο λογοτέχνης – κριτικός Κώ-

στας Πασαγιάννης.

Στο τέλος της Τουρκοκρατίας η

έδρα της Επισκοπής Ανδρούσας με

τα 86 χωριά μεταφέρθηκε στο Νη-

σί, και καταργήθηκε το 1912 με το

νόμο ΔΝΖ.

Επί Τουρκοκρατίας η Ανδρούσα

είχε 150 πηγάδια με γλυφό νερό.

Οι Τούρκοι έφεραν νερό από πηγή

του Αντρομονάστηριου που απέχει

12 χιλιόμετρα. Ο αγωγός ήταν κα-

τασκευασμένος από «μπουρτζολά-

να» (=πορσελάνη), που ανακατεύ-

εται με ασβέστη και γίνεται πέτρα.

Μια από τις βρύσες του παλιού

υδραγωγείου σώζεται σήμερα μαζί

με τούρκικη επιγραφή. Το υδρα-

γωγείο καταστράφηκε το 1821 από

τους Ελληνες επαναστάτες, για να

αναγκάσουν τους Τούρκους να πα-

ραδοθούν. Ο επισκέπτης μπορεί

να δει τα ερείπια του κάστρου της

Ανδρούσας που έχει μάκρος 500

μέτρα και πλάτος ενάμιση μέτρο.

Το έχτισε ο Γουλιέλμος Βιλλαρ-

δουίνος ο Καλαμάτας. Υπήρχε στα

χρόνια της Φραγκοκρατίας και των

Βενετών. Κοντά είναι το ερειπωμέ-

νο «Παρατηρητήριο», η περίφημη

Βίγλα -το μάτι των καστρινών, που

κατόπτευε τις κινήσεις του εχθρού.

Το κάστρο στην Βενετοκρατία χω-

ρούσε 14.000 κατοίκους. Είναι κά-

στρο μεσαιωνικό. Στις γωνίες έχει

τις «κανονίστρες» δηλαδή τρύπες

κανονιών. Υπάρχει η εκκλησία του

Αγίου Γεωργίου προς το βορρά. Εί-

ναι ισοδομικού ρυθμού λιθόντιστη

και πλιθόχτιστη. Στο κτήριο της

Επισκοπής κατοικούσε ο πρωθυ-

πουργός της Ελλάδας Αλέξανδρος

Κουμουνδούρος, όταν η Ανδρού-

σα το 1830 ήταν έδρα στρατιωτι-

κής διοικήσεως.

Επίσης στο δυτικό μέρος και 50

μέτρα από το κέντρο σώζονται τα

ερείπια του πύργου του Μουσαγά,

πανίσχυρου Τούρκου άρχοντα και

ο μικρός ναός του 11ου αιώνα στο

παλιό κοιμητήριο.

Το 1821 όλοι οι προεστοί και άλ-

λοι εξέχοντες κάτοικοι είχαν μυη-

θεί στην Φιλική Εταιρεία. Πρώτοι

πήραν τα όπλα με επικεφαλής

τους Δημήτριο και Ιωάννη Παπα-

τσώνη, το Μητροπέτροβα, το Γε-

ώργιο και Σπύρο Φραγκίσκο, τον

Ηλία Κρόμπα, το Λυμπέρη Βασι-

λόπουλο κι άλλους. Οι ούρ-

κοι πολέμησαν σκληρά και τη νύ-

χτα βγήκαν 350 και έφυγαν. Οσοι

έμειναν τους σκότωσαν οι επανα-

στάτες στις «Ράχες» κοντά στην ξυ-

λοκερατιά, που σώζεται.

Αλλο αξιοθέατο είναι το Ανδρο-

μονάστηρο ή Ανδρο(νικο)μονά-

στηρο (και Αντρειομονάστηρο) ένα

από τα σπουδαιότερα βυζαντινά

μνημεία της Μεσσηνίας. Βρίσκεται

κοντά στα χωριά Πετράλωνα και

Μαγγανιακό. Εγινε το 12ο αιώνα

επί αυτοκράτορος Ανδρόνικου Πα-

λαιολόγου, γι’ αυτό ονομάστηκε

έτσι. Είναι παλιό μετόχι της Μονής

Αγίας Αικατερίνης του Σινά. Υπάρ-

χουν ερείπια πολεμόπυργου της

μονής. Εκεί έμειναν αρματολοί ή

κλέφτες. Είναι βυζαντινού ρυθμού.

H Aνδρούσα έγινε δήμος στις

22/12/1948 με Β.Δ. Οι κάτοικοι εί-

ναι γεωργοί και το έδαφός της εί-

ναι πολύ εύφορο (Βιβλιογραφία:

Γιάννης Αναπλιώτης, ΝΑΜ Τουρι-

στικός Οδηγός Μεσσηνίας).

Εχει τουριστική κίνηση από Ελ-

ληνες και ξένους, που την επισκέ-

πτονται, για τα θαυμάσια μεσαιωνι-

κά μνημεία και τις βυζαντινές εκ-

κλησίες, που έχουν ανάγκη από

αναστήλωση, συντήρηση και προ-

σοχή για να παραμείνει όπως πρέ-

πει η Ανδρούσα, ένας φωτεινός

βυζαντινός φάρος.

Μεσσήνη