Διάβασα πριν καιρό ένα εξαιρετικό βιβλίο. Το “Σπαταλημένες ζωές: οι απόβλητοι της νεοτερικότητας” του Zygmunt Bauman. Εκεί λοιπόν διάβασα μια παρέκβαση του συγγραφέα για τη φύσητης ανθρώπινης εξουσίας, στηριγμένη εν πολλοίς στις θέσεις του Mikhail Bakhtin. Προσπάθησα να κάνω μια περίληψη, κυρίως για να τα βάλω σε μια τάξη κατ’ αρχήν για μένα. Μια όμως που μπήκα στον κόπο σκέφτηκα να το μοιραστώ. Ιδού λοιπόν….
Εν αρχή ην ο «κοσμικός φόβος», σύμφωνα με τον Μιχαήλ Μπακτίν, που τον ορίζει ως το συναίσθημα που προκαλεί η «εξώκοσμη, απάνθρωπη μεγαλειότητα του σύμπαντος». Στην καρδιά του κοσμικού φόβου βρίσκεται το ανυπόστατο του τρομαγμένου, ανίσχυρου και θνητού όντος σε σύγκριση με το απροσμέτρητο του αιώνιου σύμπαντος. Αυτός ο φόβος προηγείται της ανθρώπινης εξουσίας και αποτελεί το υπόβαθρο και την έμπνευσή της. Είναι ο φόβος του τρομαγμένου, ανίσχυρου θνητού μπροστά στο απροσμέτρητο του αιώνιου σύμπαντος, η πλήρης αδυναμία μας, η ανικανότητα ν’ αντισταθούμε, η ευπάθεια του εύθραυστου και πλαδαρού σώματός μας που αποκαλύπτεται μπροστά στη θέα του έναστρου ουρανού και της υλικής μάζας των ορέων. Είναι ανθρωπίνως αδύνατο να συλλάβουμε και να κατανοήσουμε διανοητικά την τρομερή ισχύ που καταδεικνύεται από τη μεγαλοπρέπειά του, οι προθέσεις του είναι άγνωστες, το επόμενο βήμα του απρόβλεπτο κι αν λειτουργεί με βάση κάποιο σχέδιο ή διέπεται η δράση του από κάποια λογική, αυτή διαφεύγει της ανθρώπινης ικανότητας για κατανόηση. Έτσι αυτός ο «κοσμικός φόβος» είναι ο φόβος για το άγνωστο, ο φόβος που προκαλεί η αβεβαιότητα.
Πάνω στη βάση της «ευπάθειας» και της «αβεβαιότητας» διαμορφώνεται αυτό που ονομάζει ο Μπάκτιν «επίσημο φόβο»: το φόβο της ανθρώπινης εξουσίας, της εξουσίας που δημιουργήθηκε και κατέχεται από τον άνθρωπο και που ερμηνεύεται σύμφωνα με το πρότυπο της απάνθρωπης ισχύος που αντανακλάται στον “κοσμικό φόβο” (ή καλύτερα απορρέει απ’ αυτόν).
Σύμφωνα με τον Μπάκτιν ο κοσμικός φόβος χρησιμοποιείται σε όλα τα θρησκευτικά συστήματα. Η εικόνα του θεού ως άρχοντα του Σύμπαντος διαμορφώνεται από το συναίσθημα του τρόμου μπροστά στην αβεβαιότητα και η θρησκεία δικαιολογεί την ύπαρξή της αναλαμβάνοντας το ρόλο του αποτελεσματικού μεσολαβητή, του αποτελεσματικού μεσάζοντα που «ικετεύει για λογαριασμό των τρομαγμένων και ευάλωτων στο μοναδικό δικαστήριοτο οποίο μπορεί με τις αποφάσεις τουνα αποτ΄ρεψει τα τυχαία πλήγματα της μοίρας» . Πρώτα όμως πρέπει η θρησκεια να επανεπεξεργαστεί το σύμπαν ως θεό έτσι ώστε να το αναγκάσει να μιλήσει. Έτσι το κοσμικό πρότυπο, από μια αναίσθητη και ανώνυμη δύναμη αποκτά φωνή και πρόσωπο. Είναι ανούσιο να ζητάς την εύνοια του σύμπαντος, δεν δείχνει ενδιαφέρον και περ’ όλη τη δύναμή του ακόμα κι αν έδειχνε ενδιαφέρον δεν μπορεί να εκπληρώσει τις επιθυμίες των μετανοούντων. Του λείπουν μάτια και αυτιά αλλά και η δύναμη της φρόνησης, η ικανότητα της επιλογής άρα η ικανότητα να πράττει σύμφωνα με τη βούλησή του, να επιταχύνει ή να επιβραδύνει, να αναχαιτίζει ή ν’ αντιστρέφει όσα έχουν ήδη συμβεί.
Το τρομακτικό σύμπαν μεταβλήθηκε σε τρομακτικό Θεό όταν ο λόγος ειπώθηκε. Αυτή η μεταμόρφωση μετέβαλλε τα τρομαγμένα όντα σε δούλους των θείων εντολών αλλά τους έδωσε και μια κάποια δύναμη. Από τη στιγμή που οι άνθρωποι ήταν πειθήνιοι, υπάκουοι και ενδοτικοί είχαν τη δυνατότητα (θεωρητικά φυσικά) να κάνουν κάτι έτσι ώστε οι τρομερές καταστροφές που τους φόβιζαν να μη τους αγγίζουν. «Σε αντάλλαγμα για τις ημέρες της συγκατάβασης, κέρδιζαν νύχτες απαλλαγμένες από εφιάλτες». Φαινόταν δίκαιο….
Μέσα από την ιστορία του όρους Σινά (Έξοδος, 19, 23, 24, 33) ο Μπάκτιν υποστηρίζει πως βλέπουμε την ανακύκλωση του κοσμικού φόβου σε «επίσημο φόβο». Μέσα από το λεπτομερειακό νομικό κώδικα που δόθηκε στο όρος Σινά ο Θεός (πηγή πλέον του «επίσημου φόβου») αναλαμβάνει κι αυτός κάποιες δεσμεύσεις που προκύπτουν από την υπακοή του λαού του. Ο Θεός απέκτησε βούληση και φρόνηση για να τις παραχωρήσει ξανά. Οι άνθρωποι τηρώντας κατά γράμμα το Νόμο εξόρκιζαν το φάσμα της αβεβαιότητας . Χωρίς όμως τρωτότητα και αβεβαιότητα δεν υπάρχει φόβος και χωρίς το φόβο δεν υπάρχει εξουσία.
Κι έτσι φτάνουμε στο παράδοξο της ιστορίας του Ιώβ. Το βιβλίο του Ιώβ έρχεται να συμπληρώσει αυτό της Εξόδου και κάνει την υπογραφή της διαθήκης του όρους Σινά να εφαρμόζεται προς μόνον μία κατεύθυνση αφού πλέον μπορούσε να ακυρωθεί μονομερώς. Αυτό που διακηρρύσει το βιβλίο του Ιώβ είναι πως ο Θεός δεν οφείλει τίποτε στους πιστούς του. Οπωσδήποτε πάντως δεν οφείλει ν’ απολογηθεί για τις πράξεις του. Η παντοδυναμία του Θεού συμπεριλαμβάνει τη δύναμη της ιδιοτροπίας και του καπρίτσιου και προοιωνίζεται τη μελλοντική και ωμή ετυμηγορία του Καρλ Σμιτ πως «κυρίαρχος είναι αυτός που έχει τη δύναμη της εξαίρεσης». Η άποψη πως μπορούμε με οποιονδήποτε τρόπο να ελέγξουμε τις πράξεις του Θεού αποτελεί βλασφημία.
Ο Θεός αντικατέστησε ένα παράλυτο και κωφάλαλο σύμπαν, ο Θεός μιλάει και ακούει, δεν αδιαφορεί για όσα σκέφτονται και πράττουν οι άνθρωποι αλλά δεν δεσμεύεται απ’ όσα οι άνθρωποι σκέφτονται και πράττουν. Η εξουσία επί της εξαίρεσης αποτελεί ταυτόχρονα θεμέλιο και της απόλυτης ισχύος του Θεού αλλά και του συνεχούς και αθεράπευτου φόβου του ανθρώπου. Τελικά τίποτε δεν είχε αλλάξει από τη στιγμή που ο Λόγος ειπώθηκε, οι άνθρωποι όπως και την εποχή πριν από το Θείο Νόμο είναι ευάλωτοι και ανασφαλείς…
Η παραγωγή «επίσημου φόβου» είναι το κλειδί για την αποτελεσματικότητα της ανθρώπινης εξουσίας. Ο κοσμικος φόβος δεν χρειάζεται μεσάζοντες, ο επίσημος φόβος δεν μπορεί να κάνει δίχως αυτούς και δεν μπορεί παρά να είναι επινοημένος. Οι γήινες εξουσίες δεν προσπαθούν να σώσουν ανθρώπους που τους έχει καταλάβει ο τρόμος παρ’ όλο που διατείνονται πως αυτό ακριβώς κάνουν. Οι γήινες εξουσίες όπως και οι νεωτερισμοί της καταναλωτικής αγράς, οφείλουν να δημιουργήσουν τη δική τους ζήτηση. Για να διατηρηθεί η επιρροή τα αντικείμενα πρέπει να παραμείνουν ευάλωτα και ανασφαλή.
Ο Ζίγκφριντ Κρακάουερ υποστηρίζει πως «τα μέτρα που ο υπαρξιακός μας φόβος μας εξαναγκάζει να λάβουμε αποτελούν τα ίδια μια απειλή για την ύπαρξη». Οι γήινες εξουσίες, τρεφόμενες από τις εγγενείς ανασφάλειες της ανθρώπινης ύπαρξης αφιερώνονται στη δημιουργία απειλών, απέναντι στις οποίες αργότερα υπόσχονται προστασία. Όταν νιώθουμε ευάλωτοι και αβέβαιοι για το τι μπορεί να φέρει η επόμενη μέρα, τότε εκείνα που αποτελούν εξαίρεση είναι η ασφάλεια και η επιβίωση και όχι κάποια ξαφνική καταστροφή. Κι εδώ πρόκειται όντως για ένα πραγματικό θαύμα που ξεπερνά την κατανόηση του απλού ανθρώπου και απαιτεί υπεράνθρωπη διορατικότητα, σοφία και ικανότητα σκέψης ώστε να επιτευχθεί. «Είναι η αποφυγή των τυχαίων πληγμάτων που μοιάζει με εξαίρεση, με εξαιρετικό δώρο, με ένδειξη χάρης, με απόδειξη της σοφίας και αποτελεσματικότητας των μέτρων έκτακτης ανάγκης, της αυξημένης επαγρύπνησης, των ενυπωσιακών προσπαθειών και των ιδιαίτερα έξυπνων προφυλάξεων».
Η ανθρώπινη τρωτότητα και αβεβαιότητα αποτελούν τον κύριο λόγο ύπαρξης κάθε πολιτικής εξουσίας –και κάθε πολιτική εξουσία πρέπει να υποβάλλεται σε τακτική ανανέωση των διαπιστευτηρίων της. Πέρα από το να εγκαθιστά, να παρακολουθεί και να περιφρουρεί τις νομικές προϋποθέσεις της ελευθερίας της αγοράς, η πολιτική εξουσία δεν έχει ανάγκη περαιτέρω παρέμβασης για να εξασφαλίσει επαρκείς ποσότητες και μόνιμα αποθέματα «επίσημου φόβου». Υπόσχεται να μετριάσει το εύρος της τρωτότητας και της αβεβαιότητας των πολιτών της, απαιτώντας απ’ αυτούς πειθαρχία και υποταγή στους νόμους. Αυτού του είδους η νομιμοποίηση βρήκε την πλήρη έκφραση της στον αυτοπροσδιορισμό της σύγχρονης μορφής διακυβέρνησης ως «κράτους πρόνοιας». Αυτός όμως ο τύπος πολιτικής εξουσίας αποδιαρθρώνεται στις μέρες μας ενώ όλο και περισσότερο απομακρύνονται οι περιορισμοί στην επιχειρηματική δραστηριότητα και στο ελεύθερο παιχνίδι του ανταγωνισμού της αγοράς και των συνεπειών του. Στις μέρες μας πλέον η αδυναμία να συμμετάσχει κανείς στο παιχνίδι της αγοράς ολοένα και περισσότερο θεωρείται έγκλημα και τα κράτη νίπτουν τας χείρας τους για την τρωτότητα και αβεβαιότητα που προκύπτει από την λογική της ελεύθερης αγοράς (αν και μερικοί τη θεωρούν παραλογισμό) ή όπως καταλήγει ο Ούλριχ Μπεκ «απαιτείται πλέον από τα άτομα να αναζητήσουν βιογραφικές λύσεις για συστημικά προβλήματα».
Υπάρχει όμως και μια περενέργεια: υπονομεύονται τα θεμέλια στα οποία η κρατική εξουσία, η οποία έπαιζε κρίσιμο ρόλο στον αγώνα ενάντια στην τρωτότητα και αβεβαιότητα, εδράζονταν στη σύγχρονη εποχή. Βλέπουμε μια διαρκώς αυξανόμενη πολιτική απάθεια, μια απώλεια αφοσίωσης και ενδιαφέροντος για την πολιτική, αυξανόμενη περιφρόνηση προς το νόμο, πολλαπλασιαζόμενες ενδείξεις πολιτικής (και όχι τόσο πολιτικής) απείθειας κατά της αρχής, μια μαζική υπαναχώρηση του πληθυσμού στη θεσμοθετημένη πολιτική, πράγματα που μαρτυρούν την κατάρρευση των καθιερωμένων θεμελίων της κρατικής εξουσίας. Έχοντας αφήσει την αγορά ελεύθερη και τους πολίτες στο έλεός τους, το κράτος πρέπει να βρει νέους ποικιλίες τρωτότητας και αβεβαιότητας έτσι ώστε να στηρίξει τη νομιμότητά του. Κάτι τέτοιο ήδη έχει αρχίσει να διαφαίνεται στο ζήτημα της «προσωπικής ασφάλειας». Απειλές δηλαδή και φόβοι για το σώμα, τα υπάρχοντα, το χώρο κατοικίας που προέρχονται από εγκληματικές δραστηριότητες, την αντικοινωνική εσυμπεριφορά των «απόβλητων» και πρόσφατα τη διαθνή τρομοκρατία και την αθρόα μετανάστευση.
Σας θυμίζουν κάτι όλ’ αυτά; Σας μυρίζει μεθόδευση ή μόνο εμένα μου φαίνεται έτσι;