Η έξοδος του Μεσολογγίου πραγματοποιήθηκε τη νύχτα του Σαββάτου του Λαζάρου με ξημερώματα Κυριακής των Βαΐων, μεταξύ 10ης και 11ης Απριλίου του 1826 και αποτελεί το συγκλονιστικότερο γεγονός της Επανάστασης που ενέπνευσε, εκτός των άλλων, τον ποιητή Διονύσιο Σολωμό να γράψει το ποίημά του “Ελεύθεροι Πολιορκημένοι”. Οι πολιορκημένοι στρατιώτες και άμαχοι του Μεσολογγίου πήραν την απόφαση για έξοδο από την πόλη όταν η εξάντληση των τροφίμων και των συνθηκών δεν έδινε δυνατότητες συνέχισης άμυνας απέναντι στα τουρκικά και αιγυπτιακά στρατεύματα. Όμως ελάχιστοι κατάφεραν να σωθούν από την έξοδο. Η πόλη κυριεύθηκε και καταστράφηκε ολοσχερώς ενώ αρκετοί κάτοικοι, κυρίως γυναίκες και παιδιά, αιχμαλωτίστηκαν και πουλήθηκαν ως δούλοι.

Αν εξαιρέσει κανείς τις σπαρακτικές απώλειες, η έξοδος του Μεσολογγίου επέδρασε θετικά στην εξέλιξη του ελληνικού απελευθερωτικού πολέμου, ενώ σε ευρωπαϊκές χώρες όπως η Γαλλία, η Αγγλία, η Γερμανία και η Ελβετία, σημειώθηκε μεγάλο υποστηρικτικό ρεύμα φιλελληνισμού.

Ακολουθούν έργα ζωγράφων που εμπνεύστηκαν από την έξοδο. Οι καλλιτεχνικές ενέργειες της εποχής εντοπίζονται, επίσης, σε εκδόσεις ποιημάτων, κειμένων, θεατρικών έργων κ.α.

La grèce sur les ruines de Missolonghi (Η Ελλάδα στα ερείπια του Μεσολλογγίου)

 Eugène Delacroix (1826)

Musée des Beaux-Arts de Bordeaux

Το έργο είναι εμπνευσμένο από την μάχη των Ελλήνων στην τρίτη πολιορκία του Μεσολογγίου. Σε πρώτο επίπεδο η Ελλάδα συμβολοποιείται στο πρόσωπο μιας νεαρής γυναίκας, η οποία ανοίγει τα χέρια σε μία κίνηση απόγνωσης, καθώς στέκεται πάνω σε συντρίμμια και νεκρούς. Στο βάθος ο εχθρός καρφώνει μία σημαία στο έδαφος.

 

Το πρώτο σχέδιο του Delacroix για το έργο Η Ελλάδα στα ερείπια του Μεσολλογγίου με μολύβι και καφέ υδατόχρωμα. (1826) [Πηγή: Sotheby’s]

 

Επεισόδιο από την πολιορκία του Μεσολογγίου – Η Αυτοθυσία

François-Émile de Lansac (1827)

Δημοτική Πινακοθήκη Μεσολογγίου

Ο de Lansan ήταν μαθητής του Eugène Delacroix κι ένας από τους ζωγράφους που ευαισθητοποιήθηκε από τις σφαγές στο Μεσολόγγι το 1825-1826. Όπως διαβάζουμε σε άρθρο του CNN Greece, με τη συνδρομή της Εταιρείας Ελλήνων Ιστορικών Τέχνης:

“Οι σφαγές στο Μεσολόγγι το 1825-1826 είχαν ευαισθητοποιήσει ιδιαίτερα το γαλλικό κοινό και τους διανοούμενους, που διοργάνωσαν αρκετές επιτροπές και εκδηλώσεις για την υποστήριξη των πληγέντων.

Όλη τη δεκαετία του 1820, μέσα από τα παρισινά Σαλόν αλλά και άλλες εκθέσεις το θέμα του φιλελληνισμού ήταν κυρίαρχο, με αποκορύφωμα την έκθεση στην γκαλερί Lebrun το 1826 προκειμένου να μαζευτούν έσοδα για την υποστήριξη των επιζώντων από τις μάχες. Μεταξύ άλλων, o Delacroix παρουσίασε στην γκαλερί Lebrun το έργο η Ελλάδα στα ερείπια του Μεσολογγίου (1826, Bordeaux, musée des Beaux-Arts).

H σκηνή που απεικονίζει στο έργο του ο François-Émile de Lansac, φέρει όλη τη δραματικότητα του ρομαντικού κινήματος μέσα από την απεικόνιση των νεκρών αλλά και το κόκκινο χρώμα που νοερά συνδέει τα μέλη της οικογένειας. Πέρα από τον ηρωισμό της αυτοθυσίας της γυναίκας, η σκηνή αποπνέει την απόγνωσή της μπροστά στο αναπόφευκτο του θανάτου.”

Η Έλενα Βενιζέλου αγόρασε τον πίνακα από το Λούβρο και τον χάρισε στο Μεσολόγγι.

 

Η πολιορκία του Μεσολογγίου 1825-1826

Πίνακας του Παναγιώτη Ζωγράφου σε σκέψεις του Ι. Μακρυγιάννη (1836-1839)

Το 1836, ο Μακρυγιάννης καλεί τον Παναγιώτη Ζωγράφο για να εικονογραφήσει τα Αποµνηµονεύµατά του. Το µόνο που ξέρει γι’ αυτόν ο στρατηγός είναι πως ο ζωγράφος υπήρξε αγωνιστής της ελληνικής επανάστασης.

«…έστειλα και έφεραν από την Σπάρτη έναν αγωνιστή, Παναγιώτη Ζωγράφον τον έλεγαν˙ έφεραν αυτόν και μιλήσαμεν και συνφωνήσαμεν το κάθε κάδρον την τιμήν του˙ κι έστειλε κι ήφερε και δύο του παιδιά˙ και τους είχα εις το σπίτι μου όταν εργάζονταν. Κι αυτό άρχισε από τα 1836 και τέλειωσε τα 1839. Έπαιρνα τον Ζωγράφο και βγαίναμεν εις τους λόφους και τόλεγα: Έτζι είναι εκείνη η θέση, έτζι εκείνη, αυτός ο πόλεμος έτζι έγινε, αρχηγός ήταν των Ελλήνων εκείνος, των Τούρκων εκείνος».

«Ο Παναγιώτης Ζωγράφος ήταν λαϊκός ζωγράφος, αγιογράφος της μεταβυζαντινής λαϊκής παράδοσης, αγωνιστής και ο ίδιος, ιδανικά προικισμένος για να αισθητοποιήσει τα οράματα του Στρατηγού. Οι αρχέτυπες εικόνες που είχαν στο πνεύμα τους κατάγονταν απ’ τον ίδιο πολιτισμό: έναν πολιτισμό λαϊκό αλλά αυτάρκη, ζωογονημένο από ένα πλούσιο παρελθόν που είχε περάσει μέσα στους φορείς του, όχι σαν ξηρή ιστορική μνήμη, αλλά σαν ύφος ζωής, σαν παραδομένη τεχνική και καλαισθησία».

Λαμπράκη Πλάκα, Μ  “Εικονογραφία του Αγώνα” ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, Ιωάννης Μακρυγιάννης 200 χρόνια από τη γέννησή του, Επτά Ημέρες, Αθήνα, 8 Ιουνίου 1997, σελ. 16-17.

Σημειώσεις για διδακτική αξιοποίηση.

 

Η έξοδος του Μεσολογγίου

Θεόδωρος Βρυζάκης (1853)

Εθνική Πινακοθήκη – Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτσου

“Ο Θεόδωρος Βρυζάκης, ο καλλιτέχνης που ζωγράφισε αυτό το έργο, υπήρξε ορφανό του πολέμου της Ανεξαρτησίας (τον πατέρα του τον είχαν κρεμάσει οι Τούρκοι). Σπούδασε στο Μόναχο και έγινε ο κυριότερος ζωγράφος ιστορικών σκηνών.

Ο σημαντικός αυτός πίνακας απομνημονεύει ένα από τα πιο τραγικά και τα πιο ξακουστά επεισόδια του Αγώνα, την ηρωική έξοδο των κατοίκων της πόλης του Μεσολογγίου τη νύχτα της 10ης Απριλίου 1826. Η σύνθεση αναπτύσσεται κατακόρυφα, χωρίς βάθος, και χωρίζεται σε δύο επίπεδα: στην ουράνια και την επίγεια ζώνη. Στο ουράνιο τμήμα, στον άξονα, δηλαδή στο κέντρο της σύνθεσης, βλέπουμε ένθρονο τον Παντοκράτορα, μέσα σε μια χρυσή νεφέλη, να ευλογεί τους αγωνιστές, ενώ άγγελοι με κλάδους βαΐων και στέφανα δάφνης ετοιμάζονται να στέψουν τους ήρωες. Οι Έλληνες πίστευαν ότι στον δίκαιο αγώνα τους είχαν την ευλογία του Χριστού. Στο επίγειο τμήμα της σύνθεσης, πάνω σε μια ξύλινη γέφυρα, οι αγωνιστές ορμούν έξω από την πύλη του τείχους, κραδαίνοντας τα σπαθιά τους. Ένας από αυτούς υψώνει με το αριστερό του χέρι την ελληνική σημαία με το σταυρό στο κοντάρι. Μερικοί έχουν κιόλας πληγωθεί. Ακολουθούν τα γυναικόπαιδα. Μητέρες με παιδιά έχουν πέσει κάτω από τη γέφυρα, στο χαντάκι. Κάποιοι είναι ήδη νεκροί, άλλοι χαροπαλεύουν. Οι Τούρκοι πάνοπλοι περιμένουν τους ηρωικούς αγωνιστές. Μερικοί ανεβαίνουν στα τείχη, σκαρφαλώνοντας πάνω σε μια σκάλα. Επικρατούν ταραχή, ένταση και μεγάλη δραματικότητα. Είναι σαν να ακούμε την κλαγγή των όπλων και τις κραυγές των πληγωμένων. Ο ζωγράφος απεικόνισε τη σκηνή με ακρίβεια και επιμέλεια, προσέχοντας κάθε λεπτομέρεια. Πρόκειται για έναν πίνακα ρομαντικό στο πνεύμα, αλλά με εκτέλεση ακαδημαϊκή, καλλιγραφική, προσεκτική. Επικρατεί μια καφετιά και χρυσή τονικότητα, με κύρια χρώματα το μαύρο, το λευκό και το κόκκινο.”

 

Η υποδοχή του Λόρδου Βύρωνα στο Μεσολόγγι

Θεόδωρος Βρυζάκης (1861)

Εθνική Πινακοθήκη – Παράρτημα Ναυπλίου

Ο πίνακας απεικονίζει την άφιξη του Άγγλου ποιητή και φιλέλληνα Λόρδου Μπάιρον στο Μεσολόγγι, στης 5 Ιανουαρίου του 1824. Ο ήδη διάσημος σε όλη την Ευρώπη ρομαντικός ποιητής, συνοδευόμενος από τον φίλο του Edward John Trelawny, γίνεται δεκτός ως μεσίας από τους κατοίκους “μετά βαΐων και κλάδων”. Τον Μπάιρον υποδέχονται οι προεστοί, ο κλήρος, αλλά και πλήθος στρατιωτών και κόσμου. Ανάμεσά τους ξεχωρίζει η μορφή του Αλέξανδρου Μαυροκορδάτου, ο οποίος και είχε καλέσει τον ποιητή στο Μεσολόγγι, όπου ο Μπάιρον έμελε να πεθάνει λίγο αργότερα, στις 19 Απριλίου. Στο πίσω μέρος διακρίνεται η πόλη του Μεσολογγίου με το βουνό Βαράσοβα, που δεσπόζει στο κέντρο σαν ένα επιβλητικό σκηνικό.

Το έργο ανήκει στη συλλογή Εθνικής Πινακοθήκης, είναι δωρεά του Πανεπιστημίου Αθηνών κι εκτείθεται στο Παράρτημα Ναυπλίου. Αντίγραφο του Γιάννη Κασόλα υπάρχει στη Δημοτική Πινακοθήκη Ιεράς Πόλεως Μεσολογγίου.

 

Η ανατίναξη του Χρήστου Καψάλη

Θεόδωρος Βρυζάκης (*σύμφωνα με προσωπικές μαρτυρίες)

Δημοτική Πινακοθήκη Μεσολογγίου

Ο Χρήστος Καψάλης ήταν ένας σεβαστός δημογέροντας, που είχε προσφέρει μεγάλα ποσά για το χτίσιμο του τείχους του Μεσολογγίου. Όταν αποφασίστηκε η Έξοδος, μια και η ηλικία του τον εμπόδιζε να ακολουθήσει τους άλλους, μάζεψε τους αρρώστους, κάποια γυναίκες και παιδιά και τους γέρους και κλείστηκαν στο σπίτι του, που χρησίμευε τότε σαν μπαρουταποθήκη. Ο Καψάλης το πρωί είχε θάψει τη γυναίκα του. Όλοι μαζί έψαλαν τη νεκρώσιμη ακολουθία, οι γυναίκες πότισαν αφιόνι τα παιδιά κι όταν υπολόγισαν ότι είχαν μαζευτεί πολλοί Τούρκοι, γύρω από το σπίτι, ο έβαλε φωτιά στο μπαρούτι. Η αντίναξη έγινε ανήμερα της 10ης Απριλίου 1826. Ο Καψάλης και οι συμπατριώτες του προτίμησαν να πεθάνουν παρά να γίνουν σκλάβοι των Οθωμανών. Ο καλλιτέχνης προσπαθεί να αποδώσει με ρεαλισμό την ένταση της στιγμής. Στο βάθος στο παράθυρο ο εχθρός παραμονεύει. [Πηγή: Ελένα Σπίνουλα – Ζαβιτσανάκη, από κατάλογο της Βυρωνικής Εταιρείας Ιεράς Πόλεως Μεσολογγίου]

 

La prise de Missolonghi (Η πτώση του Μεσολογγίου) Ημιτελές έργο

Pierre Roch Vigneron (1827)

Musée Salies

Η πυραμιδική μορφή της σκηνής καταλήγει σε σταυρό που πλαισιώνεται από δύο γυναικείες μορφές. Η μία κραδαίνει αριστερά ένα σπαθί και η άλλη ανεμίζει το λάβαρο που φέρει το σταυρό της Ορθοδοξίας. Συμβολίζει τον εθνικό και θρησκευτικό χαρακτήρα του Αγώνα των Ελλήνων. Το κεντρικό πρόσωπο τεντώνει τα χέρια προς τα πίσω, σαν να θέλει να προστατεύσει την γυναίκα με το λάβαρο. Ένας πολεμιστής με σπαθί αντλεί ύστατο κουράγιο από το λάβαρο με το σταυρό.
Ο πίνακας μπορεί να θεωρηθεί ως η κατ’ εξοχή εικαστική έκφραση των Ευρωπαίων διανοουμένων, οι οποίοι είδαν τον αγώνα του Μεσολογγίου με τις ιδέες του, σαν αντιπροσωπευτικό δείγμα και σύμβολο της ύπαρξής τους. [Πηγή: Ελένα Σπίνουλα – Ζαβιτσανάκη, από κατάλογο της Βυρωνικής Εταιρείας Ιεράς Πόλεως Μεσολογγίου]

 

Μεσολογγίτισσα μητέρα με το παιδί της

Pietro Narducci (1837)

Ελαιογραφία

Λιθογραφία του Giovanni Berselli (1850)

Χαρακτικό του Giuseppe Barni

Εδώ βλέπουμε τρεις εκδοχές του ίδιου θέματος με το πρωτότυπο να ανήκει στον Pietro Narducci (1837).

 

Η καταστροφή του Μεσολογγίου

Jean-Charles Langlois (1827)

Λιθογραφία, Παρίσι

 

Η αποθέωση των μαρτύρων του Μεσολογγίου (λιθογραφία)

Ανώνυμος λαϊκός ζωγράφος

Εθνικό Ιστορικό Μουσείο

“Κάτω αριστερά διακρίνουμε να φλέγεται το Μεσολόγγι. Οι ουρανοί έχουν ανοίξει για να υποδεχτούν τους ήρωες και άγγελοι με στεφάνια δόξας περιμένουν να τους στεφανώσουν. Εδώ έχουμε φανταστική απόδοση του τείχους του Μεσολογγίου.” [Πηγή: Ελένα Σπίνουλα – Ζαβιτσανάκη, από κατάλογο της Βυρωνικής Εταιρείας Ιεράς Πόλεως Μεσολογγίου]

 

Σκηνή από την πολιορκία του Μεσολογγίου, τον Μάιο του 1825 (Χαλκογραφία-ακουατίντα)

Johann L. Rugendas

Μουσείο Μπενάκη

Το Μεσολόγγι, πολιτικό και στρατιωτικό κέντρο της δυτικής Στερεάς Ελλάδας κατά την Επανάσταση, πολιορκήθηκε δύο φορές (Οκτώβριος-Δεκέμβριος 1822 και Απρίλιος 1825- Απρίλιος 1826). Η σφοδρότητα των συγκρούσεων και ο ηρωισμός των κατοίκων, ιδίως κατά τη δεύτερη πολιορκία, το ανήγαγαν σε σύμβολο ελευθερίας. Η πτώση του συγκλόνισε την κοινή γνώμη και έδωσε νέα ώθηση στο φιλελληνικό κίνημα. [Από τον ιστότοπο του Μουσείου Μπενάκη]

 

O όρκος του λόρδου Bύρωνα στο Mεσολόγγι

Ludovico Lipparini (1850)

Μουσείο Μπενάκη

Πρόκειται για μικρογραφική επανάληψη της ομώνυμης μνημειακής σύνθεσης του ίδιου ζωγράφου, η οποία χρονολογείται περί τα 1850 και αποδίδει ένα φανταστικό γεγονός. Το έργο συνδέεται με την απήχηση που είχε ο θάνατος του ποιητή στο ιταλικό φιλελληνικό κίνημα. [Από τον ιστότοπο του Μουσείου Μπενάκη]

 

«Το τέλος του Μεσολογγίου»

Alexis Nicholas Perignon

Αθήνα, Ιδιωτική συλλογή

“Οι Τούρκοι ετοιμάζονται να καταλάβουν την πόλη μετά από μια μακρά πολιορκία. Οι Έλληνες αποφάσισαν να πεθάνουν παρά να υποφέρουν τη σκλαβιά. Απελπισμένοι αλλά εμψυχωμένοι από τον πατριωτικό τους ενθουσιασμό και την θρησκευτική τους αποφασιστικότητα, γυναίκες, γέροι και παιδιά συγκεντρώθηκαν σε μια πλατεία. Αυτοί που είναι ακόμη ικανοί να κρατούν όπλα, σχημάτισαν ένα τάγμα, το οποίο θα πολεμήσει μια απεγνωσμένη μάχη ενάντια στους εχθρούς της χώρας τους. Οι άλλοι θα παραμείνουν με τις γυναίκες και τα παιδιά και θα μοιραστούν το πεπρωμένο τους. Η στιγμή που αναπαριστά ο πίνακας είναι αυτή του χωρισμού. Αυτοί που πρόκειται να βαδίσουν στη μάχη αποχωρίζονται τις γυναίκες και τα παιδιά τους. Ένας Έλληνας ιερέας υψώνει το σταυρό στους κατοίκους που τον περιβάλλουν. Στο πρώτο επίπεδο ένας πληγωμένος και ανήμπορος πολεμιστής, θα πυροδοτήσει το φυτίλι το οποίο θα μεταφέρει τη φλόγα στα αποθηκευμένα πυρομαχικά. Τα μάτια του είναι καρφωμένα στον αρχηγό, που καλεί τους συμπατριώτες του στην τελευταία μάχη, περιμένοντάς τον να αναχωρήσει.” [Πηγή: Ελένα Σπίνουλα – Ζαβιτσανάκη, από κατάλογο της Βυρωνικής Εταιρείας Ιεράς Πόλεως Μεσολογγίου]

 

Ο  όρκος των Μεσολογγίων

Louis Benjamin Marie Devouges (1828)

Από τη συλλογή του Αντώνη Μπενάκη.

Έχοντας μόλις δώσει τον ιερό όρκο, άνδρες και γυναίκες ορμούν αγκαλιασμένoi στη μάχη με προτροπή του ιερέα. Η παράσταση έχει ένα δοξαστικό τόνο που ωστόσο διασώζει τη συγκίνηση της στιγμής. [Πηγή: Ελένα Σπίνουλα – Ζαβιτσανάκη, από κατάλογο της Βυρωνικής Εταιρείας Ιεράς Πόλεως Μεσολογγίου]

 

Η σφαγή των Ελλήνων στο Μεσολόγγι

Αγνώστου

Συλλογή Ιδρύματος Ε. Κουτλίδη – Εθνική Πινακοθήκη

 

Η επίθεση του Ιμπραήμ

Giuseppe Pietro Mazzola

Το πρωτότυπο βρίσκεται στην Αρχιεπισκοπή Κύπρου και αντίγραφο του Ιωάννη Κασόλα στην Πινακοθήκη Ιεράς Πόλεως Μεσολογγίου.

O πίνακας του Ματσόλα, είναι βασισμένος σε παλιά χαλκογραφία του Λαγκλουά.
Ο Ιμπραήμ και οι άντρες του συγκλονίζονται από την ανατίναξη της πυριτιδαποθήκης του Μεσολογγίου από τον Καψάλη. [Πηγή: Ελένα Σπίνουλα – Ζαβιτσανάκη, από κατάλογο της Βυρωνικής Εταιρείας Ιεράς Πόλεως Μεσολογγίου]

 

Η μάχη του Χασάν και του Γκιαούρ 

Eugène Delacroix (1826)

Art Institute of Chicago

Το έργο είναι εμπνευσμένο από το ποίημα του Βύρωνα «Γκιαούρ» 1813. Η υπόθεσή του: Ο Γκιαούρ, Βενετός πολεμιστής στην υπηρεσία του Χασάν, ερωτεύεται μια από τις γυναίκες του Τούρκου, τη Πεϊλά. Εκείνη θανατώνεται για την απιστία της και εκείνος εκδικείται σκοτώνοντας το Χασάν.
Η σύνθεση μετατρέπεται σε αλληγορία της θριαμβευτικής εκδίκησης της Ελλάδας, για τα δεινά που έχει υποστεί από τους τυράννους της. [Πηγή: Ελένα Σπίνουλα – Ζαβιτσανάκη, από κατάλογο της Βυρωνικής Εταιρείας Ιεράς Πόλεως Μεσολογγίου]

 

Εδώ βλέπουμε μια ζωγραφισμένη διαφήμιση του «φιλελληνικού ηδύποτου», στο οποίο αναγράφεται στα Γαλλικά «Λικέρ Μεσολογγίου, το λικέρ των γενναίων Ελλήνων» και έχουμε αναπαράσταση Ελλήνων και Γάλλων ναυτικών. [Πηγή: Ελένα Σπίνουλα – Ζαβιτσανάκη, από κατάλογο της Βυρωνικής Εταιρείας Ιεράς Πόλεως Μεσολογγίου]

 

Χειρόγραφο του Σολωμού με στίχους των Ελεύθερων Πολιορκημένων.

Οι Ελεύθεροι Πολιορκημένοι είναι ένα από τα κορυφαία ποιητικά έργα του Διονύσιου Σολωμού που φαίνεται ότι τον «απασχόλησε στο μεγαλύτερο διάστημα της ζωής του». Ο Σολωμός στο έργο του επιχειρεί να αναδείξει σε ποιητικό λόγο το ηθικό μεγαλείο των Ελλήνων αγωνιστών που οδηγούνται με πλήρη συνείδηση στη θυσία για την κατάκτηση της πνευματικής ελευθερίας τους.

Μπορείτε να ακούσετε εδώ τους Ελεύθερους Πολιορκημένους σε μελοποίηση Γιάννη Μαρκόπουλου.

[* “Oι Ελεύθεροι Πολιορκημένοι (1977) «σε μορφή λαικής λειτουργίας για τραγουδιστές, αφηγήτρια, μικτή χορωδία και ορχήστρα» όπως το αναφέρει ο ίδιος. Αφηγήτρια η Ειρήνη Παπά, τραγουδιστές ο Νίκος Ξυλούρης (στην τελευταία, όπως αποδείχτηκε, συνεργασία τους), ο Λ. Χαλκιάς και ο Η. Κλωναρίδης. Σπουδαία και η συμμετοχή της Χορωδίας Πρεβεζας. Δίσκος ορόσημο για τη μελοποιημένη ποίηση, δύσκολος και απαιτητικός, που χρειάζεται πολλαπλές ακροάσεις, όμως ο υπομονετικός ακροατής έχει να κερδίσει πολλά και αν μη τι άλλο να αισθανθεί περήφανος για κομμάτια όπως Άκρα του τάφου, Μητέρα μεγαλόψυχη, και Πειρασμός που προσωπικά το θεωρώ την κορυφαία στιγμή στο ελληνικό τραγούδι, αν δεχτούμε την κορύφωση ως τέλειας ισορροπία στίχου, σύνθεσης, ερμηνείας (Ξυλούρης) και ενορχήστρωσης.”]

 

Εδώ μπορείτε να περιηγηθείτε στα παραπάνω μέσα από μία εικονική έκθεση.