«Xτίζοντας το συλλογικό “πρόσωπο”: η πρόταση της αυτορρύθμισης στη νοητική ανεπάρκεια»

Στο 4^ο Ειδικό Δημοτικό Σχολείο Θεσσαλονίκης φοιτούν μαθητές με:

• αυτισμό
• νοητική καθυστέρηση

Κοινά χαρακτηριστικά των μαθητών αυτών είναι η δυσκολία:

• στην ενεργοποίηση
• στην αυτονομία
• στην έκφραση επιθυμιών/συναισθημάτων
• στην ενεργή συμμετοχή & αλληλεπίδραση με τους συνομήλικους
• στις λειτουργικές και κοινωνικές δεξιότητες

   Οι μαθητές λόγω των ανωτέρων ανεπαρκειών υπερπροστατεύονται από το περιβάλλον τους και εξαρτώνται πλήρως από αυτό. Έτσι δημιουργείται μια «κοινωνική κατασκευή», σύμφωνα με την οποία τα παιδιά με νοητική ανεπάρκεια θεωρούνται ανεύθυνα, ανίκανα και άχρηστα, με αποτέλεσμα να «αναπηροποιούνται». Εξαιτίας αυτού, δε δίνεται η ευκαιρία να δημιουργηθεί ένα περιβάλλον, στο οποίο τα παιδιά θα μπορούν μόνα τους να κινούνται ελεύθερα, να συνυπάρχουν και να αλληλεπιδρούν με άλλους συνομήλικους, χωρίς την ασφυκτική επίβλεψη των ενηλίκων.

    Η φιλοσοφία μας βρίσκεται σε αντίθεση με την παραπάνω επικρατούσα άποψη, καθώς υποστηρίζει την ενεργή συμμετοχή των παιδιών στα δρώμενα του σχολείου, την ελεύθερη έκφραση της επιθυμίας τους, την πρωτοβουλία τους απαλλασσόμενη από την κατευθυντική και καθοδηγητική επιρροή του ενήλικα και προωθεί το σεβασμό μέσα από σχέσεις συνευθύνης και ισοτιμίας.

    Έτσι, λοιπόν, υλοποιείται το πρόγραμμα της αυτορρύθμισης συστηματικά εδώ και 21 χρόνια.

 

Ο χώρος

    Η αίθουσα έχει διαστάσεις 6,5 Χ 4,5 μέτρα. Οι τοίχοι έχουν επενδυθεί με αφρολέξ, το πάτωμα είναι σχετικά μαλακό με μοκέτες και μουσαμά και υπάρχουν μεγάλα στρώματα γυμναστικής, μαξιλάρια πουφ, δύο κούνιες, ένα τελεφερίκ, μαξιλάρια διαφόρων μεγεθών και ένας σάκος του μποξ. Δεν υπάρχουν παιχνίδια για να μην καθοδηγείται η δραστηριότητα και ουσιαστικά να δίνεται έμφαση στην αλληλεπίδραση, τη σχέση, τη σωματική επαφή και την επικοινωνία. Ο χώρος επικοινωνεί με μονόδρομο καθρέφτη και ηχητικές μικροφωνικές εγκαταστάσεις με το γραφείο του ψυχολόγου, για να υπάρχει παρατήρηση και όπου κρίνεται αναγκαίο να γίνεται παρέμβαση.

 

Κανόνες που συμφωνούνται με τους μαθητές

     Τα παιδιά μέσα στο χώρο μπορούν να κινηθούν ελεύθερα και να κάνουν ό, τι θέλουν, εκτός από το να χτυπήσουν τον άλλον και τον εαυτό τους με οποιονδήποτε τρόπο ή να προκαλέσουν φθορά στο χώρο. Οι κανόνες αυτοί είναι βασικοί για όλες τις ομάδες των μαθητών, αλλά, ανάλογα με την ηλικία, το ιστορικό των μαθητών και το δυναμικό της εκάστοτε ομάδας, μπορεί να προστίθενται και άλλοι κανόνες, όπως για π.χ. «δε βγάζω τα ρούχα μου, ή τα ρούχα του άλλου», «δεν αυνανίζομαι» κλπ., συμπεριφορές που εμφανίζονται συνήθως σε παιδιά μεγαλύτερης ηλικίας. Εάν κάποιος παραβιάσει τους κανόνες, αυτοί υπενθυμίζονται από το μικρόφωνο και σε μη συμμόρφωση των παιδιών απομακρύνονται για 5 λεπτά από την αίθουσα.

 

Τι συμβαίνει μέσα στην αίθουσα

    Πολλές φορές το παιχνίδι των παιδιών με νοητική ανεπάρκεια χαρακτηρίζεται από παθητικότητα και στασιμότητα και τότε ο ενήλικας (βλέπε ψυχολόγος, δάσκαλος, φοιτητής) παρεμβαίνει, μπαίνοντας στο χώρο της αυτορρύθμισης. Τότε, λοιπόν, μέσω της παρέμβασης και της συμμετοχής του στην ομάδα, την ενεργοποιεί και την εμψυχώνει υποστηρικτικά, συνοδευτικά και μη κατευθυντικά, ενισχύοντας έτσι την έκφραση της επιθυμίας των μαθητών και την αλληλεπίδραση μεταξύ τους.

    Πολύ συχνά, τα παιδιά μέσα σε ένα κλίμα χαράς κι ελευθερίας που τους επιτρέπει ο χώρος, μπορεί να κάνουν κούνια, να παίζουν μαξιλαροπόλεμο, κυνηγητό, συμβολικά παιχνίδια, να αγγίζονται, να κουτρουβαλιάζονται, να παλεύουν και να έχουν σωματική επαφή, η οποία όμως, κάποιες φορές μπορεί να φτάνει στα όρια της πίεσης και του ζορίσματος για αυτούς που τη δέχονται.

Παράδειγμα: μια ομάδα παιδιών του 4^ου ειδικού: Άννα (11 ετών), Νίκη (11 ετών) και Ρένος (10 ετών) σε συνύπαρξη με μια ομάδα παιδιών της Γ’ του 64^ου γενικού δημοτικού σχολείου: Νίκος, Μαίρη, Ναθαναήλ, Στέλιος, Ντέλος, Ειρήνη και Ντίνα.

    Τα παιδιά μπαίνουν στην αίθουσα φωνάζοντας δυνατά και αρχίζουν να τρέχουν. Όλοι πιάνουν στα χέρια τους μαξιλάρια, εκτός από την Άννα και τη Νίκη, αρχίζουν να παίζουν μαξιλαροπόλεμο, γελάνε, εκτονώνονται. Ο Στέλιος πετάει ένα μαξιλάρι στο πρόσωπο της Άννας, η οποία πέφτει κάτω και αρχίζει να κλαίει. Όλοι οι μαθητές, εκτός της Νίκης, μαζεύονται γύρω της για να της συμπαρασταθούν. Η Ειρήνη τη ρωτάει: «Γιατί κλαίς;» και η Άννα απαντάει: «με χτύπησε ο Στέλιος». Τότε ο Νίκος πλησιάζει στον καθρέφτη και φωνάζει στον επόπτη να επιλύσει το πρόβλημα που δημιουργήθηκε. Δεν γίνεται όμως καμία παρέμβαση από τον επόπτη. Μετά από λίγα λεπτά, η Άννα σηκώνεται και φωνάζει δυνατά στο Στέλιο «εγώ δεν έκανα τίποτα, γιατί με χτύπησες;». Τα παιδιά συνεχίζουν το παιχνίδι και μια μαθήτρια η Ναθαναήλ την προσκάλεσε να πάει μαζί τους. Όντας πλέον στην παρέα η Άννα, η Ντίνα την πλησιάζει και της ζητάει βοήθεια για να ανέβει στην κούνια, αφού ο αδερφός της είναι εκεί τόση ώρα και δεν την αφήνει. Η Άννα του φωνάζει δυνατά: «η κούνια είναι για όλους» και τελικά η Ντίνα καταφέρνει να ανέβει στην κούνια, αφού ο αδερφός της κατέβηκε μετά από τη βοήθεια της Άννας. Αφού κάνει για λίγα λεπτά κούνια η Ντίνα, στην συνέχεια παραχωρεί την θέση της στην Άννα για να κάνει και αυτή. Αμέσως τρέχουν ο Ρένος και ο Ντίνος και κουνάνε την Άννα και αυτή δείχνει χαρούμενη ενώ χαμογελάει πάνω στην κούνια.

     Η εμπειρία των ομάδων αυτορρύθμισης, δείχνει ότι η έκθεση σε αυτές τις προκλήσεις συμβάλλει θετικά στην ανάπτυξη κοινωνικών ικανοτήτων και δεξιοτήτων. Μέσα στις παραπάνω συνθήκες δεν υπάρχει καμία εξωτερική παρέμβαση, καθώς είναι εντυπωσιακό το πώς οι μαθητές ελέγχουν τον εαυτό τους, αλληλεπιδρώντας με κοινωνικά αποδεκτούς τρόπους, χωρίς να παραβιάζουν τους κανόνες της ομάδας-κάτι που θα τους στοίχιζε την αποχώρησή τους από την ομάδα.

Πρόγραμμα Αυτορρύθμισης στο πλαίσιο συνύπαρξης ειδικής και τυπικής εκπαίδευσης

     Στο πλαίσιο συνεργασίας των σχολείων που συστεγάζονται στο ίδιο σχολικό συγκρότημα, πραγματοποιούνται μεικτές ομάδες {μαθητών των γενικών σχολείων 64^ο δημοτικό, ….νηπιαγωγείο και των ειδικών σχολείων (4^ο δημοτικό, ….νηπιαγωγείο)} μέσα στον ειδικά διαμορφωμένο χώρο, με σκοπό τη διευκόλυνση της συνύπαρξης των μαθητών των σχολείων και ιδιαίτερα τη δημιουργία κλίματος αλληλοαποδοχής και αλληλοπεριχώρησης. Κύριος στόχος είναι η προώθηση της αυτεπίγνωσης, της ενσυναίσθησης και των κοινωνικών δεξιοτήτων των μαθητών, μέσα σε ένα κλίμα αποδοχής της διαφορετικότητας, κάτι που βοηθάει στον αλληλοσεβασμό.

 

Αντί επιλόγου

    Η επικρατούσα άποψη είναι ότι ο μαθητής με νοητική ανεπάρκεια, είναι ότι είναι άχρηστος και ανεύθυνος στη ζωή του. Αυτό έχει ως συνέπεια πολλές φορές, γονείς αλλά και εργαζόμενοι στο χώρο της ειδικής εκπαίδευσης να πραγματοποιούν τα χατίρια των παιδιών άμεσα, να τα υπερπροστατεύουν, να τα ευνουχίζουν, κάνοντάς τα παθητικά, εξαρτημένα, ανάπηρα. Εν αντιθέσει λοιπόν, η φιλοσοφία της αυτορρύθμισης αντιμετωπίζει το μαθητή ως πρόσωπο ως υπεύθυνο των πράξεών του και όχι ως ανίκανο. Έτσι οι μαθητές, ως πρωταγωνιστές αυτής της ιστορίας, καλούνται μόνοι τους να διαχειριστούν τις σχέσεις τους ως συλλογικά υποκείμενα, να βρουν τρόπους για να «συναντηθούν», να ανακαλύψουν δεξιότητες, ώστε να επιλύσουν μόνοι τους οποιοδήποτε πρόβλημα μπορεί να προκύψει κατά τη διάρκεια της ομάδας, να αντιστέκονται και να οριοθετούν, να μην επιτρέπουν στον άλλον να τους ενοχλεί, να αποκτούν αυτονομία στις αντιδράσεις τους, να δηλώνουν την παρουσία τους, τη χαρά τους και τον τρόπο που σχετίζονται, χωρίς την παρέμβαση τρίτου προσώπου εξουσίας. Η αυτορρύθμιση είναι ένας συγκεκριμένος χώρος, μια κατασκευασμένη συνθήκη. Θα έλεγε κανείς ότι είναι ίσως ένα κοινωνικό, πειραματικό εργαστήρι που ευνοεί τις κοινωνικές σχέσεις, την αυτοδιαχείριση και την αλληλεπίδραση των συνομήλικων μέσα από κοινωνικά αποδεκτούς κανόνες. Μέσα σ’ αυτήν οι μαθητές συν-υπάρχουν χωρίς την παρουσία του ενήλικα, «εκτεθειμένοι» ίσως για πρώτη φορά στη ζωή τους σε προκλήσεις σωματικές-λεκτικές-συναισθηματικές, στις οποίες πρέπει να τα καταφέρουν μόνοι τους.

Παράδειγμα: μια ομάδα παιδιών του 4^ου ειδικού: Παναγιώτης (11 ετών), Αντιγόνη (11 ετών) και Κίμωνας (13 ετών).

     Η Αντιγόνη κάνει κούνια, ενώ ο Κίμωνας κτίζει με μαξιλάρια ένα σπιτάκι όπου μπαίνει μέσα και χαλαρώνει ξαπλώνοντας. Ο Παναγιώτης σε μια στιγμή πάει προς το μέρος της Αντιγόνης την σπρώχνει και την ρίχνει κάτω. Η Αντιγόνη θυμωμένη του λέει: «τι κάνεις ρε; δε θέλω». Τότε ο Κίμωνας σηκώνεται, ορμά, ρίχνει κάτω τον Παναγιώτη και πέφτει από πάνω του. Η Αντιγόνη σηκώνεται αρπάζει μαξιλάρια και τα πετά προς το μέρος των παιδιών βάζοντας στόχο τον Παναγιώτη. Επιπλέον θυμωμένη αρχίζει να φωνάζει και να χτυπά τον Παναγιώτη. Τότε ο Κίμωνας τρέχει προς την Αντιγόνη της κρατά τα χέρια, αυτή προσπαθεί να ξεφύγει σπρώχνοντάς τον χωρίς όμως να τα καταφέρνει. Τελικά αυτή τα παρατάει αφού καταλαβαίνει ότι δεν μπορεί να ξεφύγει και τότε Αντιγόνη και Κίμωνας κάθονται κάτω αγκαλιασμένοι.

      Το σίγουρο είναι ότι δεν θυμίζει η εμπειρία της αυτορρύθμισης με κάποια άλλη εμπειρία των μαθητών στην σχολική τους ζωή. Εδώ οι μαθητές έχουν την ευκαιρία και όσο χρόνο χρειάζονται για να βρουν τον δικό τους τρόπο να συναντηθούν και να δράσουν ως συλλογικά υποκείμενα. Ιδιαίτερα οι μαθητές με βαριά νοητική καθυστέρηση χρειάζονται χρόνο για να ενεργοποιηθούν, να αντιδράσουν και να συμμετάσχουν σπάζοντας προκαταλήψεις του τύπου «είναι χαζός», «δεν αντιδρά», «είναι φυτό». Θα έλεγε κάποιος, ότι εδώ στην ομάδα της αυτορρύθμισης ο χρόνος μετρά διαφορετικά από ότι μετρά για τα παιδιά της τυπικής εκπαίδευσης, αλλά και για τους ενήλικες. Η εμπιστοσύνη, η διάκριση, η μη κατεπείγουσα παρέμβαση και η υπομονή αποτελούν βασικά στοιχεία της προσωπικότητας του συντονιστή-επόπτη της αυτορρύθμισης.

          Εδώ, λοιπόν, στις ομάδες της αυτορρύθμισης επικρατεί το στοιχείο της αβεβαιότητας και του απροσδιόριστου σε όλη του την διάσταση και έκφραση. Η εμπειρία της έκπληξης μπροστά στα μάτια μας. Όλα είναι αδύνατα και δυνατά. Στην αυτορρύθμιση κανείς δε σε βοηθά. Εσύ θα χρειαστεί να ενεργοποιηθείς, για να προχωρήσεις προς τον αυτοκαθορισμό, την αυτοπραγμάτωσή σου. Μακροπρόθεσμος στόχος της αυτορρύθμισης είναι ο αυτοπροσδιορισμός του μαθητή με νοητική ανεπάρκεια.

Αναστάσιος Πουλής

Ψυχολόγος 4^ο ειδικό δημοτικό σχολείο Θεσσαλονίκης