Οι “Scripta Manent“, τον Ιανουάριο του 2012, παρουσίασαν σε παντομίμα το διήγημα “Η Τέχνη της Ανάγνωσης” του Σ.Τριβιζά, ενώ η αφήγηση γινόταν από την καθηγήτρια κα.Χρυσούλα Βαρδαλή…

Σωτήρης Τριβιζάς

Η ΤΕΧΝΗ ΤΗΣ ΑΝΑΓΝΩΣΗΣ

Από τη συλλογή δοκιμίων του Σωτήρη Τριβιζά « Το Πνεύμα του Λόγου», εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα, 2000

Πρόκειται για μια σχεδόν λησμονημένη τέχνη. Χιλιάδες βιβλία γράφονται και διαβάζονται κάθε χρόνο, ελάχιστοι είναι όμως οι άνθρωποι που ανα-γιγνώσκουν: εκείνοι δηλαδή που αναγνωρίζουν σ’ ένα βιβλίο μια άγνωστη πλευρά του εαυτού τους, μια ξεχασμένη αίσθηση ή μια συγκίνηση που έρχεται στην επιφάνεια με τη διακριτική μεσολάβηση του συγγραφέα. Αυτοί, οι αληθινοί αναγνώστες, καμιά σχέση δεν έχουν με όσους περι-διαβάζουν στις σελίδες ενός βιβλίου. Είναι οι τελευταίοι μιας φυλής η οποία αναγνωρίζεται ακόμα από το τυπικό μιας τελετής που επαναλαμβάνεται απαράλλαχτη εδώ και αιώνες.
Ο αναγνώστης διαλέγει ο ίδιος τα βιβλία του. Το βιβλιοπωλείο είναι ο φυσικός του χώρος, το δεύτερο σπίτι του. Αφού παραπλεύσει τους φορτωμένους πάγκους, ο αναγνώστης κατευθύνεται στα σκονισμένα ράφια. Ξέρει καλά πως κάτω απ’ τη σκόνη, μέσα στην αδιαφορία και την εγκατάλειψη, περιμένουν οι πραγματικοί θησαυροί, όπως τα εκλεκτά κρασιά που παλαιώνουν στην κάβα. Εκεί αφήνει το μάτι του να πλανηθεί σε τίτλους, ονόματα συγγραφέων, λέξεις και χρώματα. Όταν κάποιο βιβλίο τραβήξει την προσοχή του, το κατεβάζει απ’ το ράφι και το ξεφυλλίζει με ανυπόμονα χέρια. Διαβάζει το οπισθόφυλλο, το βιογραφικό σημείωμα του συγγραφέα, κάποιες τυχαίες περικοπές. Ο αναγνώστης προσέχει ακόμα τα τυπογραφικά στοιχεία, την εικόνα και το στήσιμο του εξωφύλλου, την ποιότητα του χαρτιού. Μερικοί αναγνώστες συνηθίζουν να βυθίζουν τη μύτη τους μέσα στις σελίδες ενός βιβλίου και ν’ απολαμβάνουν το άρωμα της τυπωμένης μελάνης. Μολονότι αυτό γίνεται συνήθως στα κρυφά, πρέπει να σημειώσουμε ότι αποτελεί μία καθ’ όλα νόμιμη πράξη. Το βιβλίο απευθύνεται σε όλες τις αισθήσεις μας, κι αυτό είναι κάτι που το ξέρει καλά ο αναγνώστης.
Ο αναγνώστης διαβάζει πάντοτε μόνος. Γνωρίζει πως η ανάγνωση είναι μια διαδικασία που, όπως μια δύσκολη και απαιτητική ερωμένη, αξιώνει ολόκληρη την προσοχή του. Φροντίζει, λοιπόν, να εξασφαλίσει την απόστασή του από την πραγματικότητα προκειμένου να βυθιστεί απερίσπαστος σ’ έναν καινούριο κόσμο. Η ανάγνωση σε παραλίες, καφενεία, μέσα μαζικής μεταφοράς, παγκάκια πάρκων και, γενικά, σε πολυσύχναστα μέρη, είναι μια προβληματική μορφή ανάγνωσης. Πράγματι, αρκεί ένας θόρυβος, μια φωνή, η άκαιρη παρέμβαση του σερβιτόρου, για να ραγίσει ο κόσμος που ο αναγνώστης οικοδομούσε μέσα του. Γι’ αυτό ο αναγνώστης διαβάζει κατά μόνας στο ήσυχο περιβάλλον του σπιτιού του. ’λλες φορές μπορεί κατά την κρίση του να επιλέξει μια όχι ιδιαίτερα αναπαυτική πολυθρόνα στο σαλόνι, ή μια απλή καρέκλα στο δροσερό μισοσκόταδο της κουζίνας. Η ανάγνωση στο κρεβάτι ή στον καναπέ, μολονότι χαίρει ιδιαίτερης προτίμησης από μια ορισμένη κατηγορία αναγνωστών που διακρίνονται για τη σωματική νωθρότητά τους, δεν ενδείκνυται, διότι ουσιαστικά υποθάλπει και την πνευματική νωθρότητα του αναγνώστη.
Ο αναγνώστης μπορεί να συνοδεύσει τη διαδικασία της ανάγνωσης με ορισμένα άλλα μέσα: τσιγάρο, πίπα, πούρο για τους καπνιστές, αφεψήματα ικανά να σβήσουν τη δίψα και να ενισχύσουν την απόλαυση. Ανάμεσα στα τελευταία τα πλέον ενδεδειγμένα είναι το τσάι και ο καφές, που κρατούν τον αναγνώστη σε εγρήγορση χωρίς να του στερούν τις πνευματικές του δυνάμεις. Απεναντίας, πρέπει να αποφεύγεται το αλκοόλ, που θολώνει την κρίση και μειώνει την ικανότητα της αντίληψης. Ορισμένοι αναγνώστες προτιμούν να διαβάζουν τα βιβλία τους με τη διακριτική συντροφιά της μουσικής. Σ’ αυτή την περίπτωση όμως, ο αναγνώστης οφείλει να είναι ιδιαίτερα προσεκτικός στις μουσικές επιλογές του. Η μουσική πρέπει να περιορίζεται στον συνοδευτικό της ρόλο και σε καμιά περίπτωση δεν επιτρέπεται να αποσπά την προσοχή του αναγνώστη.
Ορισμένοι αναγνώστες προτιμούν τα άκοπα βιβλία, γιατί τους δίνουν την ευκαιρία μιας πρώτης σωματικής επαφής που προηγείται της διαδικασίας της ανάγνωσης. Όπως αυτοί που προτιμούν το εκλεκτό κρασί, θέλουν να συμμετέχουν οι ίδιοι στο μυστικό της αποσφράγισης ενός καλού βιβλίου. Γι’ αυτό ο αναγνώστης είναι πάντα εφοδιασμένος με έναν κοφτερό χαρτοκόπτη ή ένα κοινό μαχαίρι που το γλιστράει τρυφερά ανάμεσα στις σελίδες του βιβλίου προσέχοντας να μην το πληγώσει. Ενώ κόβει τις σελίδες, ο αναγνώστης εξετάζει με την άκρη των δακτύλων την υφή του χαρτιού, το βάρος και την πυκνότητά του, και επιτρέπει στο βλέμμα του να πλανηθεί ανάμεσα στις τυπωμένες σειρές λαμβάνοντας έτσι μια πρώτη γεύση από το βιβλίο, ακριβώς όπως ο γευσιγνώστης στριφογυρίζει στο στόμα του μια γουλιά από το εκλεκτό ποτό μέχρι να νιώσει να αναδεικνύεται το άρωμά του.
Ο αναγνώστης διαβάζει αργά, προσπαθώντας να εναρμονίσει τον ρυθμό της ανάγνωσης με τους εσωτερικούς ρυθμούς της αφήγησης. Πολλές φορές απολαμβάνει δύο και τρεις φορές την ανάγνωση κάποιας σελίδας ή αφήνεται σε μια μυστική ονειροπόληση, η οποία αποτελεί μέρος της σχέσης που αναπτύσσεται μεταξύ εκείνου και του συγγραφέα. Ο αναγνώστης έχει την ικανότητα να διαβάζει ακόμα και ανάμεσα στις γραμμές, γιατί ξέρει ότι αυτές οι μικρές σιωπές που δημιουργούνται στα κενά της αφήγησης είναι αποκλειστικά δικός του χώρος: χώρος για να συλλογιστεί, για να δημιουργήσει, για να ονειρευτεί. Ποτέ ο αναγνώστης δεν αφήνει αδιάβαστες σελίδες για να φτάσει πιο σύντομα στο τέλος του βιβλίου. Για τον αναγνώστη σημασία έχει το ταξίδι, όχι ο προορισμός.
Ο αναγνώστης ξέρει πως ένα καλό βιβλίο πρέπει να διαβάζεται απνευστί, μέσα σε μια ιδιαίτερη κατάσταση που λίγο απέχει από τον πυρετό ή τη μέθη. Εάν κάποιο βιβλίο, λόγω μεγέθους, δεν είναι δυνατόν να ολοκληρωθεί σε μία και μόνη ανάγνωση, τότε ο αναγνώστης κατατρύχεται από μια παράξενη έξαψη, είναι απρόσεχτος στις καθημερινές ασχολίες του και καταδιώκεται από την έμμονη ιδέα του βιβλίου. Με σπουδή βιάζεται ν’ απαλλαγεί από τις βιοτικές του μέριμνες και να εξοικονομήσει τον απαραίτητο χρόνο για να ολοκληρώσει την ανάγνωση. Αρκετοί αναγνώστες προτιμούν να θυσιάσουν τον ύπνο τους προκειμένου να τελειώσουν την ανάγνωση ενός συγκεκριμένου βιβλίου. Ωστόσο, όταν η νύστα βαραίνει τα βλέφαρα, ο αναγνώστης δεν είναι σε θέση να συλλάβει όλες τις αποχρώσεις της αφήγησης, τη διαύγεια και τη στιλπνότητα του ύφους. Ο αναγνώστης θεωρεί την ανάγνωση ως την υψηλότερη μορφή απόλαυσης και αρνείται να υποκύψει σε τέτοιες ψυχαναγκαστικές διαδικασίες. Επίσης, ο αναγνώστης νιώθει βαθιά περιφρόνηση για όσους αντιμετωπίζουν την τέχνη του λόγου ως μία μορφή δραστικού υπνωτικού και αρνείται να διαβάσει «για να νυστάξει».
Τυχαίνει κάποτε ορισμένα βιβλία ν’ αντιστέκονται στην πράξη της ανάγνωσης. Ο αναγνώστης πλήττει, δυσανασχετεί, χασμάται, συλλαμβάνει τον εαυτό του να παραβλέπει παραγράφους ή ακόμα και ολόκληρες σελίδες του βιβλίου. Δύο πράγματα είναι πιθανόν να συμβαίνουν: ή το βιβλίο είναι πράγματι κακό, οπότε ο αναγνώστης δικαιούται να το ενταφιάσει στη βιβλιοθήκη του αναλογιζόμενος με πίκρα την αστοχία της επιλογής του, ή ο ίδιος δεν είναι ακόμα έτοιμος για την ανάγνωση του συγκεκριμένου βιβλίου. Σ’ αυτή τη δεύτερη περίπτωση ο αναγνώστης επανέρχεται μετά από μήνες ή και χρόνια και ανακαλύπτει στο βιβλίο που δεν κατόρθωσε να διαβάσει ένα αυθεντικό αριστούργημα. Το δέχεται χωρίς έκπληξη, γιατί ο αναγνώστης ξέρει ότι κι αυτός ωριμάζει, όπως ακριβώς και τα βιβλία.
Ο αναγνώστης αγαπά και φροντίζει τα βιβλία του. Διαβάζει προσεκτικά αποφεύγοντας να διπλώσει τη ράχη τους ή να τσακίσει τις σελίδες τους και συχνά αντιστέκεται στον πειρασμό να υπογραμμίσει κάποια αποσπάσματα που του προκαλούν ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Ωστόσο, η βιβλιοθήκη του δεν αποτελεί μέρος της τυπικής επίπλωσης του σπιτιού. Είναι ένας ζωντανός χώρος, όπου συχνά συμβαίνει να βασιλεύει το χάος.
Η ανάγνωση είναι μια τέχνη της απόλαυσης και ως τέχνη ασκείται από τους μυημένους. Αυτοί, οι αληθινοί αναγνώστες, είναι οι τελευταίοι μιας φυλής που σήμερα απειλείται με εξαφάνιση. Γιατί ποιος είναι πρόθυμος στις μέρες μας να εντρυφήσει στα μυστικά μιας σχεδόν λησμονημένης τέχνης;