Τάξη ΣΤ΄-Τμήμα ΣΤ2
Χριστουγεννιάτικα ήθη και έθιμα της Ελλάδας
ΤΑ ΚΑΛΑΝΤΑ
Τα κάλαντα είναι ένα τραγούδι , μια παράδοση που έρχεται από τα βάθη των αιώνων.
Τα κάλαντα πήραν το όνομα τους από τις καλένδες του Ιανουαρίου. Οι καλένδες ήταν οι πρώτες ημέρες των ρωμαϊκών μηνών και συγγενείς και φίλοι αντάλλαζαν επισκέψεις και δώρα, που ήταν μελί, ξερά σύκα, χουρμάδες , χυλό και μικρά νομίσματα.
Η ιστορία τους συνδέεται με την αρχαία Ελλάδα, καθώς έχουν βρεθεί γραπτά κομμάτια παρομια με τα σημερινά κάλαντα, ενώ σε διαφορές παραστάσεις απεικονίζονται παιδιά της εποχής που κρατούν ομοίωμα καραβιού ή κλαδί ελιάς ή δάφνης στολισμένο με καρπούς και άσπρο μαλλί και τραγουδούν για τον ερχομό του θεού Διονυσίου
Τα κάλαντα απέκτησαν ιδιαίτερη σημασία και διαδόθηκαν πολύ τον 13ο αιώνα , στη Ρώμη , ενώ την εποχή του Βυζαντίου κρατούσαν ραβδία ,ή φανάρια, ή ομοιώματα πλοιαρίων ή και κτιρίων, στολισμένα και τα τραγουδούσαν συνοδεύοντας το τραγούδι με κρούση τριγώνου ή τυμπάνου.
Τα κάλαντα έχουν θρησκευτικό και κοινωνικό περιεχόμενο.
Στην αρχή μιλούν και περιγράφουν το θρησκευτικό γεγονός, δηλαδή τη γέννηση του Χριστού και μετά ακολουθούν οι έπαινοι και οι ευχές για το νοικοκύρη και τα διάφορα πρόσωπα της οικογένειας, ανάλογα με τα χαρίσματα τους, την ηλικία τους, το επάγγελμά τους ή την κοινωνική τους θέση.
Σήμερα ακούμε κάλαντα πολλά και ποικίλα με πολλές παραλλαγές και αποχρώσεις, στα διάφορα διαμερίσματα της χώρας μας. Ομάδες παιδιών ή και ώριμων ανδρών περιφέρονται στα σπίτια, στους δρόμους, στα καταστήματα και τραγουδούν με ειδικό όργανο τραγούδια, που αφορούν τα Χριστούγεννα η γιορτή της Πρωτοχρονιάς, τη γιορτή του Μ. Βασιλείου και είναι διαφορετικά για κάθε γιορτή. Η ανταμοιβή για τους ύμνους και τις ευχές είναι κυρίως χρηματική και διάφορα κεράσματα.
ΕΘΙΜΑ ΤΗΣ ΘΡΑΚΗΣ
Πολλά και τα έθιμα τόσο από τον θρησκευτικό κύκλο όσο και από τον κύκλο των μεταμφιέσεων. Η Θράκη δικαιολογημένα κατέχει την πρωτιά στον μεγάλο αριθμό χριστουγεννιάτικων τραγουδιών. Αφού η Μανή χωριό της επαρχίας Διδυμότειχου έχει να μας παρουσιάσει 47 χριστουγεννιάτικα τραγούδια. Στη Θράκη τα παιδιά μέχρι το1930 και σαν έμπαινε η Σαρακοστή για τα Χριστούγεννα, κάνοντας πρόβες, φωνάζοντας στις γειτονιές σχεδόν κάθε βράδυ. Έτσι το πρωί της Παραμονής των Χριστουγέννων, πανέτοιμα πλέον, με τις ομάδες τους ξεχύνονταν στα θεοσκότεινα σοκάκια του χωριού , κρατώντας στα χέρια τους μακριά και χοντρά ξύλα τις <<τσουμάκες>>. Τα ξύλα αυτά δεν ήταν μόνο σύμβολο της γιορτής, που συμβόλιζαν τα ραβδιά των ποιμένων της Βίβλου. Ήταν τα προστατευτικά τους μέσα από επιθέσεις των σκυλιών. Με αυτές επίσης θα χτυπούσαν τις πόρτες των σπιτιών, για να τους ανοίξουν.
ΠΟΝΤΙΑΚΑ ΚΑΛΑΝΤΑ
Ο πλούτος των αποχρώσεων και διαφοροποιήσεων των ελληνικών εθίμων αποτυπώνεται και με τα Ποντιακά κάλαντα , που αποτελούν ακόμη ένα αποδεικτικό στοιχείο της διάσωσης πολλών Βυζαντινών εθίμων από τους Πόντιους.
ΤΟ ΕΘΙΜΟ
Τα ποντιακά κάλαντα συνοδεύονταν από τη πατροπαράδοτη ποντιακή λύρα και τα έψελναν μικροί και μεγάλοι , χωρισμένοι σε μικρές ομάδες. Επισκέπτονταν όλα τα σπίτια του χωριού , την παραμονή η ανήμερα της γιορτής , κυρίως μετά την δύση του ηλίου . Καθώς όμως τα περισσότερα παιδιά του πόντου βρίσκονταν σε ορεινές περιοχές και τα κάλαντα ψέλνονταν κατά τη χειμερινή περίοδο , μορφολογικές και κλιματολογικές συνθήκες ανάγκαζαν μικρούς και μεγάλους να ψέλνουν τα κάλαντα κατά τη διάρκεια της ημέρας .
Οι καλαντάδες (ραψωδοί) εκτός από τη συνοδεία της λύρας φρόντιζαν να φέρνουν μαζί τους και ένα στολισμένο καράβι , φτιαγμένο από χαρτόνι και λεπτό σανίδι για να εντυπωσιάσουν τους νοικοκυραίους. Συνήθως φώτιζαν τα καραβάκια τους με κεριά, ενώ κάθε ομάδα προσπαθούσε να φτιάξει το πιο όμορφο και φανταχτερά στολισμένο, εν είδη συναγωνισμού.
Τα ποντιακά κάλαντα των Χριστουγέννων, που είναι και τα πιο διαδεδομένα, περιέχουν όλη τη ζωή του Θεανθρώπου, από τη στιγμή της γέννησής Του, μέχρι τη στιγμή της σύλληψής Του, χωρίς όμως να προχωρούν και στη θανάτωσή Του, γεγονός που θα ερχόταν σε αντίθεση με το χαρμόσυνο γεγονός των Χριστουγέννων.
Στα ποντιακά Πρωτοχρονιάτικα κάλαντα συναντούμε μερικές παραλλαγές, με σημαντικότερες αυτές της Γαράσαρης. Όλοι σχεδόν οι στίχοι είναι αφιερωμένοι στην υπό τούρκικη κατοχή Κωνσταντινούπολη, μεταβάλλοντας το χαρμόσυνο μήνυμα της έλευσης της νέας χρονιάς σε θρήνο και μοιρολόι.
Οι νοικοκυραίοι ανάλογα με την περιοχή, έδιναν στους καλαντάρηδες φρούτα, ξηρούς καρπούς (καρύδια, φουντούκια, σταφίδες κλπ) αλλά ακόμη και αυγά, βούτυρο, καβουρμά και πλιγούρι. Σε περιοχές όπως η Σάντα, που δεν είχε πολλά οπωροφόρα δέντρα, τα δώρα ήταν αποκλειστικά φρούτα, ενώ στην Ορτού συνήθιζαν να βάζουν πάνω στα φρούτα και μερικές δεκάρες. Ένα άλλο δώρο που συνήθιζαν να δίνουν, κυρίως στην Γαράσαρη, ήταν τα «κολόθα», που ήταν μικρά τσουρέκια που έμοιαζαν με γλυκό ψωμί.
Τα κάλαντα στον Πόντο αλλά και στα χωριά όπου εγκαταστάθηκαν οι Πόντιοι μετά το 1923, ψάλλονταν από τα παιδιά μέχρι τη δεκαετία του ’60, το απόγευμα της παραμονής, των Χριστουγέννων και της Πρωτοχρονιάς. Τα παιδιά έβγαιναν συνήθως κατά παρέες δύο ή περισσότερων ατόμων και αντί για τρίγωνα κρατούσαν καράβια που στόλιζαν με διάφορα στολίδια. Στο χωριό Οχυρό Δράμας τα μεγαλύτερα παιδιά, κατασκεύαζαν καράβια στα οποία τοποθετούσαν κεριά, τα οποία άναβαν, όταν το επέτρεπε ο καιρός και το θέαμα ήταν φαντασμαγορικό.
ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ
Στην περιοχή της Μακεδονίας κύρια παραδοσιακά μουσικά όργανα που συνοδεύουν τα κάλαντα είναι το τρίγωνο, το λαούτο, το νταούλι ή τσαμπούνα, η φλογέρα κ.ά. οι τραγουδιστές – οργανοπαίκτες των καλάντων, ονομάζονται «καλαντιστές». Κύριος σκοπός των τραγουδιών αυτών είναι μετά τις αποδιδόμενες ευχές τα «Χρόνια Πολλά», το φιλοδώρημα είτε σε χρήματα (σήμερα) είτε σε προϊόντα (παλιότερα). Σχετική με αυτό είναι και η παρασκευή της «κουλούρας», ονομαζόμενη «κολλίκι» στην Βέροια ή «κουλιαντίνα» στην Σιάτιστα και εξ αυτών οι φέροντες αυτά ονομάζονταν «Κουλουράδες» ή «Φωτάδες».
Στη Μακεδονία υπάρχει το έθιμο της Πρωτοχρονιάς. Άτομα μεγάλης ηλικίας να γυρνούν μεταμφιεσμένοι στα σπίτια. Η αμοιβή τους είναι: αλεύρι, τραχανάς, λουκάνικα και άλλα είδη τροφίμων. Αφού συγκεντρώσουν την ποσότητα που θέλουν, συγκεντρώνονται σ’ ένα σπίτι, μαγειρεύουν και γλεντούν. Πάλι μεταμφιεσμένοι και κρατώντας κουδούνια που δημιουργούν δυνατό θόρυβο, περιφέρονται την Παραμονή των Φώτων. Ο θόρυβος αποβλέπει να φοβίσει και να διώξει τους καλικάντζαρους.
Τοπικά παραδοσιακά χριστουγεννιάτικα κάλαντα της Καστοριάς εξακολουθούν να τραγουδιούνται και σήμερα τα χαράματα της 23ης Δεκεμβρίου, από τις παρέες μικρών και μεγάλων και από τα μέλη πολιτιστικών σωματείων, τα οποία , νιώθοντας την περιθωριοποίηση που δέχονται τα τελευταία χρόνια από κάλαντα άλλων περιοχών, κατορθώνουν κάθε παραμονή Χριστουγέννων να μας τη θυμίζουν, προστατεύοντάς τη από τη λησμονιά και τη φθορά του χρόνου. Χαρά και συγκίνηση προφέρουν οι στίχοι τους, γιατί απευθύνονται σ’ όλα τα μέλη της οικογένειας από το μεγαλύτερο ως το πιο μικρό.
ΚΡΗΤΗ
Στην Κρήτη τα παιδιά βγαίνουν στους δρόμους και λένε τα παραδοσιακά κάλαντα της Κρήτης, κρατώντας μουσικά όργανα, όπως φλογέρα, τρίγωνο, τύμπανο και το παραδοσιακό όργανο της Κρήτης τη λύρα λένε τα κάλαντα πιο μελωδικά και οι κάτοικοι τα ανταμείβουν με ένα χαρτζιλίκι ή ένα γλύκισμα.
ΑΛΛΑ ΝΗΣΙΑ
ΣΙΦΝΟΣ
Για το κάθε παιδί γράφονται διαφορετικοί στίχοι από λαϊκούς ποιητές.
ΚΕΡΚΥΡΑ
Εκτός από τα παιδιά με τις φυσαρμόνικες περιφέρονται στα σπίτια ολόκληρα λαϊκά συγκροτήματα, με βιολί, ακορντεόν και τοπικές μπάντες.
ΜΥΚΟΝΟΣ
Τα παιδιά κρατούν στο χέρι τους φαναράκι που το ανάβουν σε εκκλησία του Αγίου Βασιλείου.
ΑΛΛΑ ΜΕΡΗ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ
Ένα άλλο έθιμο σε κάποιες περιοχές της Ελλάδας είναι οι «καλαντάρηδες». Αφορούν τους νεαρούς που πρόκειται να πάνε φαντάροι. Σκοπός τους είναι η συλλογή κάποιου χρηματικού ποσού, που θα έχουν στη διάθεσή τους κατά τη διάρκεια της θητείας τους. Αυτό το έθιμο δε συνδυάζει μόνο τη Γέννηση του Χριστού αλλά και το πέρασμα των νεαρών στην ενηλικίωση.
ΑΛΛΑ ΕΘΙΜΑ
ΤΟ ΧΡΙΣΤΟΨΩΜΟ
Από τις προετοιμασίες της παραμονής των Χριστουγέννων πιο χαρακτηριστική είναι εκείνη που αναφέρεται στο ζύμωμα του χριστόψωμου. Η συνήθεια αυτή είναι πολύ ριζωμένη στους αγρότες και στους τσοπάνηδες. Οι νοικοκυρές κάνουν την ζύμη με ιδιαίτερη ευλάβεια. Θεωρούν το έργο αυτό ως θείο. Είναι έθιμο καθαρά χριστιανικό. Κατά τόπους φτιάχνονται σε διάφορες μορφές τα χριστόψωμα και έχει διαφορετικές σημασίες, όπως «ψωμί του Χριστού», «Σταυροί», κ.ά.
ΤΟ ΧΡΙΣΤΟΞΥΛΟ
Στα χωριά της βόρειας Ελλάδας από τις παραμονές των εορτών ο νοικοκύρης ψάχνει σε χωράφια και διαλέγει το πιο γερό και όμορφο ξύλο από πεύκο ή ελιά και το πάει σπίτι ου. Αυτό ονομάζεται χριστόξυλο και είναι ένα ξύλο που θα καίει όλο το δωδεκαήμερο μέχρι και τα Φώτα. Πριν το φέρει ο νοικοκύρης οι νοικοκυρές φροντίζουν να έχει καθαριστεί το σπίτι και με ιδιαίτερη προσοχή το τζάκι. Σύμφωνα με τις παραδόσεις τους λαού καθώς καίγεται το χριστόξυλο, ζεσταίνεται ο Χριστός στην Φάτνη του.
Η ΓΟΥΡΟΥΝΟΧΑΡΑ
Στην Θεσσαλία, το σημαντικότερο χριστουγεννιάτικο έθιμο είναι το σφάξιμο του γουρουνιού, η λεγόμενη “γουρουνοχαρά”. Η διαδικασία για την προετοιμασία και το σφάξιμο του γουρουνιού γίνεται με ιδιαίτερη φροντίδα. Για τα μεγαλόσωμα ζώα απαιτούνται 4-5 άνδρες. Μετά το γδάρσιμο, αρχίζει το κόψιμο του λίπους και στην συνέχεια το κόψιμο του κρέατος σε μικρά κομμάτια. Το λίπος λιώνεται και αποθηκεύεται σε μεγάλα δοχεία λαδιού για να χρησιμοποιηθεί αφού παγώσει από τις νοικοκυρές στα φαγητά τους κατά την διάρκεια της χρονιάς. Στις περισσότερες περιοχές της Θεσσαλίας, τα γουρούνια σφάζονται την ημέρα του Αγίου Στεφάνου στις 27 Δεκεμβρίου, γι’ αυτό και η γιορτή αυτή ονομάζεται Γρουνοστέφανος.
ΤΟ ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΙΑΤΙΚΟ ΔΕΝΤΡΟ
Τις ημέρες που προηγούνται των Χριστουγέννων όλοι στο σπίτι τους συνηθίζεται να στολίζουν το χριστουγεννιάτικο δέντρο. Αν και το έθιμο αυτό προέρχεται από τις βόρειες ευρωπαϊκές χώρες, εν τούτοις εδραιώθηκε στη χώρα μας με αποτέλεσμα να αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της χριστουγεννιάτικης προετοιμασίας και όχι μόνο συνοδεύει αυτές αλλά είναι και το κυρίαρχο στοιχείο στολισμού ενός σπιτιού και ο στολισμός του αποτελεί την εναρκτήρια στιγμή της περιόδου των εορτών.
Γύρω του μαζεύεται η οικογένεια και ανοίγει τα δώρα την ημέρα των Χριστουγέννων και αποτελεί το κυριότερο στολίδι του σπιτιού κατά την περίοδο των εορτών.
Αρχικά το έλατο που είναι και το παραδοσιακό δέντρο που στολίζουμε, έχει μια ιδιότητα: δεν μαραίνονται τα φύλλα του και δεν πέφτουν ποτέ. Ακόμα και στο βαθύ χειμώνα, είναι καταπράσινο και ΄΄ζωντανό΄΄.
Αυτό δεν είναι τυχαίο και συμβολίζει την αιώνια ζωή του Χριστού.
Τώρα αν παρατηρήσουμε το σχήμα του Χριστουγεννιάτικου δέντρου –του ελάτου- είναι τριγωνικό. Αυτό που συμβολίζει με αυτόν τον τρόπο είναι η Αγία Τριάδα.
Πολλές φορές το χιόνι που βάζουμε επάνω στο έλατο και γενικά στη φάτνη, δεν έχει κάποιο Χριστιανικό συμβολισμό, παρά μόνο ότι είναι βαθύς χειμώνας κατά το χαρμόσυνο αυτό γεγονός.
ΤΑ ΣΤΟΛΙΔΙΑ ΤΟΥ…
Τώρα τα στολίδια του Χριστουγεννιάτικου δέντρου συμβολίζουν κι αυτά διάφορα σχετικά με τη γέννηση του Χριστού. Βάζουμε λαμπάκια (και παλιά που δεν υπήρχε ηλεκτρισμός βάζανε κεριά) για να συμβολίσουμε ότι ο Χριστός είναι το Φως της ζωής.
Αντίστοιχα στην κορυφή του βάζουμε ένα αστέρι που συμβολίζει το φωτεινό άστρο της ανατολής που προσδίδει τη γέννηση Του και οδήγησε τους τρεις μάγους στη φάτνη.
Επίσης, αντί για άστρο βάζουμε έναν άγγελο που συμβολίζει τον άγγελο Κυρίου που ανακοίνωσε στον Ιωσήφ και την Παρθένο Μαρία τη γέννησή Του.
Οι χριστουγεννιάτικες μπάλες που παραδοσιακά συμβολίζουν τη θυσία του Σωτήρα για όλους εμάς (το κόκκινο συμβολίζει το αίμα στην ουσία).
Οι γιρλάντες που βάζουμε μερικές φορές, συμβολίζουν κάτι χαρμόσυνο και χαρούμενο που δεν είναι άλλο από τη γέννηση του Χριστού.
Τα ζαχαρωτά (σε σχήμα μαγκούρας) συμβολίζουν την μαγκούρα του βοσκού στην ουσία που χρησίμευε στο να φέρει τα πρόβατα ο βοσκός στο σωστό δρόμο. Αυτό τα Χριστούγεννα στην ουσία συμβολίζει τον Σωσία που ήθελε να φέρει τον κόσμο στο σωστό δρόμο.
