του Σπύρου Κάκου
Ο άνθρωπος θεωρεί τον εαυτό του ιδιαίτερο πλάσμα. Ανεξάρτητα του αν πιστεύει κανείς ότι είμαστε κάτι διαφορετικό από τα ζώα ή απλά μια βελτιωμένη έκδοση τους, ο καθένας μας κατανοεί ότι έχουμε κάτι “ανώτερο”. Το βασικότερο στοιχείο που καθορίζει αυτή την εντύπωση είναι η λεγόμενη “ελεύθερη βούληση” που διαθέτουμε. Όλοι μας συμπεριφερόμαστε όπως εμείς θέλουμε και όχι όπως ο “Θεός” ή κάτι “άλλο” θέλει αυτό. Πιστεύουμε ότι δεν είμαστε μαριονέτες, αλλά ανεξάρτητα όντα με τη δική τους ανεξάρτηση θέληση. Κατά πόσο είναι αλήθεια αυτό; Έχουμε πράγματι δική μας θέληση;
Η βασική αντίρρηση στην ύπαρξη ελεύθερης βούλησης είναι η ίδια η επιστήμη. Στόχος της επιστήμης είναι η ανακάλυψη των φυσικών νόμων που ισχύουν στο σύμπαν. Αν γνωρίζεις την αρχική κατάσταση ενός συστήματος και τους νόμους που ισχύουν σε αυτό, τότε μπορείς να προβλέψεις το μέλλον του συστήματος. Η “πρόβλεψη” μέσω της επιστήμης της κίνησης των πλανητών ή της πορείας μιας σφαίρας που βλήθηκε από ένα όπλο, θέτει ένα πρόβλημα που πολλοί μας προτιμούμε να παραβλέπουμε: αφού και εμείς ανήκουμε στο φυσικό σύστημα του σύμπαντος και υπακούμε στους φυσικούς νόμους, μήπως όλα όσα κάνουμε είναι ήδη προκαθορισμένα; Αν κάποιος γνωρίζει όλες τις αρχικές συνθήκες του σύμπαντος κόσμου και όλους τους νόμους που διέπουν την κίνηση κάθε σωματιδίου ή κύματος μέσα σε αυτό, θα μπορεί να προβλέψει με ακρίβεια το μέλλον του; Η επιστήμη μας αυτό λέει. Η λογική πάνω στην οποία έχουμε χτίσει την επιστήμη μας αυτό λέει. Μπορεί να έχουμε την ψευδαίσθηση ότι “αποφασίζουμε”, αλλά στην ουσία απλά βιώνουμε αυτό που ήδη έχει προκαθοριστεί από τις αρχικές συνθήκες του σύμπαντος και τους φυσικούς του νόμους. Πόσο αλήθεια μπορεί να είναι ένα τέτοιο σενάριο;
Αν κανείς εξετάσει το ζήτημα με καθαρά επιστημονικά εργαλεία, δεν μπορεί παρά να παραδεχθεί ότι η μοίρα μας είναι προκαθορισμένη. Δεν μπορούμε να θεωρούμε ότι η επιστήμη μας δίνει τη δυνατότητα να προβλέπουμε τα πάντα αν γνωρίζουμε τις αρχικές συνθήκες και τους εφαρμοζόμενους νόμους, αλλά όχι την ανθρώπινη συμπεριφορά. Δεν μπορούμε να ισχυριζόμαστε ότι όλα είναι προβλέψιμα, αλλά όχι η κίνηση των μορίων και ατόμων στο ανθρώπινο σώμα και εγκέφαλο. Αν υπάρχουν καθολικοί φυσικοί νόμοι, τότε αυτοί θα ισχύουν και για τα ανθρώπινα πρωτόνια και ηλεκτρόνια. Ακόμα και η κβαντική στατιστική πιθανότητα του να βρεθεί ένα σωματίδιο σε ένα σημείο με πιθανότητα 40% και σε ένα άλλο σημείο με πιθανότητα 60% είναι πρόβλεψη. Αυτό σημαίνει ότι θα μπορούμε να προβλέψουμε και τι πιθανότητες έχουμε να πούμε “γειά σου” αντί για “τι κάνεις;” ένα πρωινό και μάλιστα με ακρίβεια δεκαδικού; Ή μήπως να προβλέψουμε τι πιθανότητες υπάρχουν να χωρίσουμε τη γυναίκα μας μετά από έναν έντονο τσακωμό; Η κβαντομηχανική έβαλε ένα όριο στο κατά πόσο μπορούμε πράγματι να προβλέψουμε με ακρίβεια τη θέση και την ταχύτητα ενός σωματιδίου, αλλά χωρίς να θίγει στο ελάχιστο το αξίωμα της ύπαρξης γενικών (καθολικών) φυσικών νόμων που είναι τελικά κατανοήσιμοι από τον άνθρωπο οι οποίοι βοηθούν στην πρόβλεψη της μελλοντικής συμπεριφοράς ενός συστήματος. Επιπλέον πρέπει να θυμόμαστε ότι ακόμα δεν έχει διαφαφηνιστεί το τι ακριβώς σημαίνει η στατιστική “αβεβαιότητα” που εισάγει η κβαντομηχανική – αν αυτή συνδέεται με μια εγγενή αδυναμία της επιστήμης όπως εμείς την έχουμε θεμελιώσει ή αν έχει σχέση με μια αδυναμία που υπάρχει εγγενώς στο σύμπαν. Και τι σημαίνει όμως ότι υπάρχει μια αδυναμία να προβλέψουμε ακριβώς τη θέση ενός σωματιδίου εξαιτίας μιας ατέλειας της αντίληψης μας για τον κόσμο; Σημαίνει μήπως ότι αν με κάποιον τρόπο αυτή η ατέλεια αρθεί, θα μπορέσουμε να κάνουμε ακριβή πρόβλεψη χωρίς πιθανοτικές παραμέτρους;
Η ουσία είναι ότι κάθε έκφανση της επιστήμης (ακόμα και η στατιστική κβαντομηχανική) αναφέρεται σε συστήματα τα οποία μπορούμε να αναλύσουμε για να βγάλουμε συμπεράσματα για τη μελλοντική τους συμπεριφορά. Με άλλα λόγια κάθε έκφανση της επιστήμης σήμερα μας λέει ότι θεωρητικά θα μπορούσαμε να βγάλουμε συμπεράσματα πρόβλεψης και για την ανθρώπινη συμπεριφορά. Ανεξάρτητα τους είδους της γραφής (δεκαδικοί, ποσοστά, άρρητοι αριθμοί), η ουσία είναι πως η μοίρα μας είναι γραμμένη κάπου και απλά περιμένει να τη διαβάσουμε…
Το ερώτημα λοιπόν είναι: αν το μέλλον ενός φυσικού συστήματος όπως το σύμπαν (ή ο ανθρώπινος εγκέφαλος) είναι προκαθορισμένο, υπάρχει χώρος για αυτό που αποκαλούμε “ελεύθερη βούληση”; Αν είναι προκαθορισμένο ότι υπάρχει πιθανότητα κατά 98% να κάνουμε το Α και κατά 2% να κάνουμε το Β, μπορούμε εμείς τη στιγμή που θα έρθει η ώρα να δράσουμε να “αποφασίσουμε” να κάνουμε το Γ; Τα όσα ανέφερα παραπάνω δεν αφήνουν κανένα περιθώριο για ελεύθερη βούληση. Είναι ανόητο το να πιστεύουμε πως η επιστήμη μπορεί να μας αποκαλύψει την αλήθεια για τα πάντα (άρα και να κάνει προβλέψεις), αλλά πως η ανθρώπινη συμπεριφορά θα μένει πάντα εκτός πεδίου έρευνας της λόγω της “ελεύθερης βούλησης”. Και όμως σχεδόν όλοι μας πιστεύουμε ότι έχουμε ελεύθερη βούληση. Θεωρούμε ότι οι πράξεις μας είναι δικές μας και όχι απλά το αποτέλεσμα φυσικών διεργασιών στον εγκέφαλο μας πάνω στις οποίες δεν έχουμε καμία εξουσία. Αυτός άλλωστε είναι και ο λόγος για τον οποίο τιμωρούμε τους άλλους για τα λάθη τους: γιατί είναι “δικά τους” λάθη και όχι κάτι προκαθορισμένο. Πως όμως όλοι μας έχουμε αυτή την “ψευδαίσθηση”; Γιατί έχουμε αυτή την “ψευδαίσθηση”; Με τα δεδομένα τα οποία έχουμε αυτή τη στιγμή δεν μπορούμε να αποφανθούμε οριστικά για το αν η ελεύθερη βούληση είναι μια πραγματικότητα ή μια ψευδαίσθηση. Από τη στιγμή που δεν έχουμε ακόμα κατανοήσει πως λειτουργεί ο ιός της γρίππης, είναι αλαζονικό να πιστεύουμε ότι μπορούμε να μιλάμε για το αν υπάρχει ή όχι ελεύθερη βούληση. Η τελική ετυμηγορία αποτελεί αυτή τη χρονική στιγμή θέμα πίστης. Το περίεργο όμως είναι ότι στο θέμα αυτό όλοι σχεδόν οι άνθρωποι συμφωνούν – άθεοι, αγνωστικιστές και θεϊστές το ίδιο. Τι δημιουργεί αυτή τη συμφωνία;
Αυτά που γράφω αυτή τη στιγμή έχουν προκαθοριστεί; Ή ξαφνικά “αποφάσισα” να τα γράψω; Θέλω να πιστεύω το δεύτερο. Όταν κάποιος φονεύει κάποιον άλλον το κάνει επειδή το αποφάσισε ή επειδή ήταν προκαθορισμένο από πριν να τον σκοτώσει; Ο Χίτλερ φταίει που σκότωσε τόσους ανθρώπους ή δεν φταίει επειδή ήταν προκαθορισμένο από το σύμπαν να το κάνει; Η ποινική μας δικαιοσύνει πιστεύει το πρώτο. Κάποιος είναι άθεος επειδή έτσι είναι προκαθορισμένο να σκέφτεται ή επειδή έτσι αποφάσισε με το δικό του μυαλό να σκέφτεται; Οι άθεοι θέλουν να πιστεύουν το δεύτερο. Κάποιος συγγραφέας δημιουργεί ένα αριστούργημα που σκέφτηκε ή απλά καταγράφει σε ένα χαρτί σκέψεις στο μυαλό του ήδη καθορισμένες από την πρώτη στιγμή δημιουργίας του σύμπαντος; Όλοι μας που τον διαβάζουμε θέλουμε να πιστεύουμε το πρώτο. Κάποιος είναι ορθολογιστής επειδή είναι η μοίρα του να σκέφτεται έτσι ή επειδή έτσι σκέφτηκε ο ίδιος; Θέλει να πιστεύει το δεύτερο…
Ο καθένας είναι ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ για τις πράξεις του ακριβώς επειδή αυτές είναι το αποτέλεσμα της ελεύθερης του βούλησης. Στο κρίσιμο ερώτημα του αν υπάρχει ελεύθερη βούληση, όλοι οι άνθρωποι απαντάνε με μια φωνή “ναι”! Έτσι πιστεύουμε. Δύσκολα όμως το αποδεικνύουμε…
