Σχήματα Λόγου

Σχήματα λόγουΟ ορισμός που δίνει ο Τζάρτζανος στο συντακτικό του για τα Σχήματα Λόγου είναι ο εξής: «Ο λόγος, προφορικός ή γραπτός, παρουσιάζει πολλές φορές διάφορες ιδιορρυθμίες, άλλοτε στη συντακτική πλοκή των λέξεων, άλλοτε στη θέση που παίρνουν οι λέξεις και οι φράσεις στη σειρά του λόγου, άλλοτε στο ποσόν των λεκτικών στοιχείων με τα οποία εκφράζεται μια έννοια ή ένα ορισμένο διανόημα, και άλλοτε, τέλος, στη σημασία με την οποία χρησιμοποιείται σε μια ορισμένη περίπτωση μια λέξη ή φράση. Οι ιδιορρυθμίες αυτές λέγονται σχήματα λόγου.» [1].

Από τα παραπάνω προκύπτει και η κατηγοριοποίηση των σχημάτων σε τέσσερεις ομάδες:

1. Η πρώτη περιλαμβάνει σχήματα σχετικά με τη γραμματική συμφωνία των λέξεων, δηλαδή, σχήματα γραμματικά. Σε αυτά, κατά τον Τζάρτζανο, ανήκουν τα:

  • σχήμα κατά το νοούμενο (π.χ. Ο κόσμος χτίζουν εκκλησιές)
  • σχήμα συμφύρσεως (π.χ. Ο Παύλος με τον Πέτρο τραγουδούν)
  • σχήμα ανακολουθίας (π.χ. Εγώ δε με νοιάζει διόλου)
  • σχήμα καθ’ όλον και μέρος (π.χ. Κάθονταν στην άκρη στο ποτάμι)
  • σχήμα έλξεως (π.χ. Πάρε δρόμο· θα σε σκοτώσουν· αυτός είναι ο σκοπός τους / Τα Γιάννενα, η όμορφη πόλη της Ηπείρου, κοιμάται)
  • σχήμα υπαλλαγής (π.χ. Τ’ αντρειωμένα κόκαλα ξεθάψτε του γονιού σας)
  • σχήμα προλήψεως (π.χ. Σε ξέρω τι άνθρωπος είσαι)

2. Τα σχήματα της δεύτερης κατηγορίας σχετίζονται με την τοποθέτηση των λέξεων και φράσεων σε διαφορετική από την αναμενόμενη θέση.

  • υπερβατό (π.χ. Έτσι πήρε η αλεπού το στάρι η πονηρή)
  • πρωθύστερο (π.χ. Ξεντύθη ο νιος, ξεζώστηκε και στο σεργιάνι βγήκε)
  • χιαστό (π.χ. Όταν σε βλέπω, χαίρομαι, λυπούμαι, όταν σε χάσω)
  • κύκλος (π.χ. Παλιώνει ο λύχνος, μα ποτέ το φως του δεν παλιώνει)
  • ετυμολογικό [ή παρονομασία ή παρήχηση] (π.χ. Τραγούδι τραγουδήστε μου, χιλιοτραγουδημένο)
  • ομοιοτέλευτο [ή ομοιοκατάληκτο] (π.χ. Τον πύργο πύργο πάει και γυροβολάει)

3. Η τρίτη ομάδα αφορά την πληρότητα του λόγου. Σχήμα λόγου δημιουργείται είτε χρησιμοποιούμε λιγότερες λέξεις από τα εκφραζόμενα αντίστοιχα νοήματα (έλλειψη) είτε περισσότερες απ’ όσες απαιτούνται (πλεονασμός).

Έλλειψη

  • σχήμα από κοινού (π.χ. Σε τραγουδά, όπως το πουλί τον ήλιο που ανατέλλει)
  • σχήμα εξ αναλόγου (π.χ. Χλωμή κι αμίλητη μένει η γριά κι όλοι τριγύρω)
  • σχήμα εξ αντιθέτου (π.χ. Η πράξη του είναι τυπική ή νόμιμη, ηθική ποτέ)
  • ζεύγμα (π.χ. …να τον ποτίσω κρύο νερό και δροσερό χορτάρι)

Πλεονασμός

  • σχήμα εκ παραλλήλου [ή εξ αντιθέτου] (π.χ. Φέρε λίγο νερό, όχι ζεστό, κρύο)
  • σχήμα κατ’ άρσιν και θέσιν (π.χ. Εγώ δεν είμαι Τούρκος, ουδέ Κόνιαρος, είμαι καλογεράκι απ’ ασκηταριό)
  • περίφραση (π.χ. Ο Γέρος του Μοριά)
  • σχήμα εν δια δυοίν (π.χ. Αστροπελέκι και φωτιά να πέσει στις αυλές σου)
  • αναδίπλωση [ή παλιλλογία] (π.χ. Φεύγει, φεύγει ο προδότης)
  • διπλότητα [ή ταυτολογία] (π.χ. Ανδρούτσος είναι ξακουστός, είναι και ξακουσμένος)
  • επαναστροφή (π.χ. Γιατί, αν ξεσπάσει ο πόνος σου, ο πόνος που γνωρίζω…)
  • επαναφορά [ή επάνοδος] (π.χ. Φταίει το ζαβό το ριζικό μας! φταίει ο Θεός που μας μισεί! Φταίει το κεφάλι το κακό μας! φταίει πρώτ’ απ’ όλα το κρασί!)
  • επιφορά [ή αντιστροφή ή επιστροφή] (π.χ. Έτσι είν’ ο κόσμος· πάντα τέτοιος θα είναι ο κόσμος)
  • συμπλοκή (π.χ. Μας πήρε τις γυναίκες μας, μας πήρε τα παιδιά μας)
  • σχήμα υποφοράς ή ανθυποφοράς (Αχός βαρύς ακούεται, πολλά τουφέκια πέφτουν. Μήνα σε γάμο ρίχνονται, μήνα σε χαροκόπι; Ουδέ σε γάμο ρίχνονται ουδέ σε χαροκόπι. Η Δέσπω κάνει πόλεμο με νύφες και μ’ αγγόνια.)
  • προδιόρθωση ή προθεραπεία (π.χ. Θα σου πω κάτι αλλά μη στενοχωρηθείς…)
  • επιδιόρθωση (π.χ. Εσείς βουνά, ψηλά βουνά, με τα δασειά κλαριά σας)
  • αναφώνηση ή επιφώνηση (π.χ. Κι ω θάμα μέγα! Το κορμί δε σηκώνονταν)

4. Τα σχήματα που σχετίζονται με τη σημασιολογική χρήση λέξεων και φράσεων ονομάζονται λεκτικοί τρόποι. Εδώ ανήκουν τα εξής:

  • μεταφορά (π.χ. πέτρινη καρδιά)
  • συνεκδοχή (π.χ. Τα μαύρα μάτια την αυγή δεν πρέπει να κοιμώνται)
  • μετωνυμία [ή υπαλλαγή] (π.χ. Διαβάζω το Σολωμό, τον Παλαμά, τον Παπαρρηγόπουλο)
  • αυτονομασία (π.χ. Χορεύουν τα κλεφτόπουλα)
  • αντίφραση

α. λιτότητα (π.χ. Πέρασε όχι λίγη ώρα ανήσυχα)

β. ειρωνεία (π.χ. Έξυπνος που είσαι!)

γ. ευφημισμός (π.χ. Εύξεινος Πόντος)

  • υπερβολή (π.χ. Ο βοριάς ξύριζε και σπανούς)
  • αλληγορία (π.χ. Ωχ! σαν της είπα έτσι, άναψε ο γιαλός και κάηκαν τα ψάρια)

 

[1] Τζάρτζανος Αχ., Νεοελληνική σύνταξις (της Κοινής Δημοτικής), τόμ. Β΄, β΄ εκδ., Αθήνα 1963 (1953), σ. 261, § 284