ΕΙΣΑΓΩΓΗ
28 Οκτωβρίου 1940: Μια ιστορική εθνική επέτειος που, κάθε χρόνο, γιορτάζεται με κάθε επισημότητα, σε κάθε γωνιά της Ελλάδας. Μια ημερομηνία ορόσημο για την νεότερη Ελληνική ιστορία.
66 ακριβώς χρόνια μετά, οι σύγχρονοι Έλληνες ανακαλούμε στη μνήμη μας άθλα όχι μακρινών, άπιαστων αρχαίων ή Βυζαντινών «προγόνων», αλλά κατορθώματα απλών ανθρώπων που κάποιοι απ’ αυτούς ζουν, και, ίσως περπατούν πολλές φορές δίπλα μας στον δρόμο, απόμαχοι πια της ζωής.
Η σημερινή μας εκδήλωση, αυτόν τον χαρακτήρα έχει· Μέσα από κείμενα, αφηγήσεις ανθρώπων που έζησαν τα γεγονότα, σπάνια ηχητικά και οπτικά ντοκουμέντα, πλούσιο φωτογραφικό υλικό και τραγούδια, να δούμε βήμα–βήμα την πορεία του σύγχρονου Ελληνισμού προς τη δόξα και τη νίκη.
ΑΦΗΓΗΤΗΣ 1
Πριν αναφερθούμε στο γεγονός του ελληνοϊταλικού πολέμου, ας δούμε ποια ήταν η κατάσταση που επικρατούσε στον κόσμο λίγο πριν: Βρισκόμαστε στην εποχή του Μεσοπολέμου. Ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος έχει λήξει με μεγάλο ηττημένο τις Κεντρικές Δυνάμεις και ιδιαίτερα τη Γερμανία, η οποία υφίσταται μεγάλες ταπεινώσεις από τους νικητές Άγγλους και Γάλλους. Τα συσσωρευμένα προβλήματα και η αίσθηση ότι αδικήθηκαν, θα οδηγήσουν τους Γερμανούς στην υπερψήφιση ενός νέου λαϊκιστή πολιτικού: Του Αδόλφου Χίτλερ. Από την επομένη της εκλογής του, θα προσπαθήσει να τονώσει το αίσθημα εθνικής υπερηφάνειας του λαού του και με τις κατάλληλες συμμαχίες να πετύχει τον βασικό του στόχο: Να αναθεωρήσει τα τετελεσμένα που δημιούργησε ο πόλεμος και να αναδείξει τη χώρα του σε μια παγκόσμια δύναμη. Ταυτόχρονα θα αρχίσει να δείχνει το πραγματικό του πρόσωπο: αρχίζει διώξεις εναντίον των τσιγγάνων, των Εβραίων και των Σλάβων με σκοπό την τελική εξόντωσή τους, ενώ δηλώνει οπαδός της «καθαρότητας» της λεγόμενης «Αρίας φυλής» την οποία τοποθετεί ψηλότερα από κάθε άλλη!
Έτσι ο πόλεμος που θα ξεσπάσει το 1939, δεν θα προκαλέσει καμιά έκπληξη. Έκπληξη όμως και μάλιστα πρώτου βαθμού, θα αποτελέσει η κεραυνοβόλος δράση του γερμανικού στρατού που μέσα σε πολύ μικρό χρονικό διάστημα κατακτά τη μια χώρα μετά την άλλη, με αποκορύφωμα τη συντριβή και κατάληψη της Γαλλίας.
Την ίδια εποχή, την Ελλάδα κυβερνά δικτατορικά ο Ιωάννης Μεταξάς από το 1936, ενώ στον θρόνο βρίσκεται ο βασιλιάς Γεώργιος ο Β΄. Η αναστολή των ελευθεριών και οι διώξεις που συνοδεύουν κάθε δικτατορία, θα αποτελέσουν κύριο χαρακτηριστικό της χώρας.
Ωστόσο η κατάσταση στα Βαλκάνια, είναι εκρηκτική· Η Ιταλία του Μπενίτο Μουσολίνι έχει καταλάβει ήδη την Αλβανία και δείχνει ότι είναι έτοιμη να κάνει το ίδιο και στην Ελλάδα.
Με μια σειρά προκλητικών ενεργειών, με αποκορύφωμα τον τορπιλισμό του ελληνικού αντιτορπιλικού «ΕΛΛΗ» που βρισκόταν μέσα στο λιμάνι της Τήνου συμμετέχοντας στους εορτασμούς για την Παναγία στις 15 Αυγούστου 1940, η ιταλική πλευρά ετοιμάζεται για δράση, ενώ η ελληνική κάνει ό,τι μπορεί για να αποφύγει τη σύρραξη, αν και γνωρίζει τις πολεμικές προετοιμασίες των Ιταλών και αγρυπνά.
ΑΦΗΓΗΤΗΣ 2
Νύχτα 27ης προς 28η Οκτωβρίου 1940. Ο Ιταλός πρεσβευτής Εμμανουέλε Γκράτσι επισκέπτεται στις 3 τα ξημερώματα την οικία του Έλληνα πρωθυπουργού Ιωάννη Μεταξά και του επιδίδει τελεσιγραφικά τις απαιτήσεις της Ιταλίας για ουσιαστική παράδοση της Ελλάδας στις ορέξεις του Μουσολίνι. Ο Έλληνας πρωθυπουργός, άξιο τέκνο της Πατρίδας, πιστός συνεχιστής μιας μακραίωνης ιστορίας, λέει το περίφημο και αθάνατο εκείνο «ΟΧΙ», που σφράγισε ολόκληρο το έπος του 1940.
Η μεγάλη, η συγκλονιστική είδηση διαδίδεται. Σιγά σιγά αγουροξυπνημένοι Αθηναίοι κατευθύνονται στο κέντρο της πόλης. Ο ήχος της σειρήνας που ακούγεται κατά τις 7 δεν σκορπίζει φόβο, γεμίζει με ενθουσιασμό τον κόσμο, όλοι αφήνουν τα σπίτια τους και βγαίνουν στους δρόμους. Φωνάζουν, γελούν σαν σε πανηγύρι. Στις 7.10 το ραδιόφωνο μεταδίδει αντί της «Πρωινής γυμναστικής» εμβατήρια. Ποιος έχει διάθεση για εκτάσεις και ανατάσεις όταν υπάρχει ψυχική ανάταση!
Εκατοντάδες ορμούν στον περίβολο του υπουργείου Εξωτερικών και κυκλώνουν το αυτοκίνητο του Μεταξά, ο οποίος ετοιμαζόταν να επιβιβαστεί σ’ αυτό. Οι συγκεντρωμένοι τον σηκώνουν στους ώμους και ψάλλοντας τον Εθνικό Ύμνο τον μεταφέρουν απέναντι, στα παλαιά ανάκτορα, όπου έδρευε το Γενικό Επιτελείο.
Όλοι έχουν ακούσει τη φωνή του εθνικού ποιητή Κωστή Παλαμά: «Τούτο τον λόγο θα σας πω/δεν έχω άλλον κανένα/μεθύστε με τ’ αθάνατο/κρασί του εικοσιένα». Και πράγματι, όλοι έχουν μεθύσει από περηφάνια, ξεσπούν ενθυμούμενοι τον τορπιλισμό της «Έλλης».
Το μένος κατά των Ιταλών παίρνει και τη μορφή επιθέσεων κατά κτιρίων ιταλικών συμφερόντων.
Τους συγκεντρωμένους στο κέντρο της πόλης διαπερνούν ρίγη συγκινήσεως όταν βλέπουν τους Δωδεκανήσιους των Αθηνών να κατεβαίνουν εν σώματι για να πάρουν μέρος στη μεγάλη, την πανεθνική διαδήλωση.
Λίγο μετά τις 10.00 ηχεί ο δεύτερος συναγερμός. Τρία τέσσερα ιταλικά αεροπλάνα πετούν πάνω από τον ουρανό της Αθήνας.
Οι κάτοικοι της πόλης ανεβαίνουν σε ταράτσες και λόφους για να παρακολουθήσουν καλύτερα τα ελληνικά αντιαεροπορικά βλήματα που σκάνε δίπλα στα εχθρικά αεροσκάφη.
Λίγο μετά οι Ιταλοί ρίχνουν μερικές βόμβες στο Τατόι. Μερικά λεπτά μετά τις 2.00 το απόγευμα ακούγεται και τρίτος συναγερμός. Το ίδιο πάλι σκηνικό… Οι Αθηναίοι δεν λένε να εγκαταλείψουν το κέντρο της πρωτεύουσας.
ΑΦΗΓΗΤΗΣ 3
Ο πόλεμος είχε αρχίσει, Στην καταπατημένη από τους Ιταλούς Αλβανία βρόντησαν οι πρώτες κανονιές. Το ραδιόφωνο μετέδιδε την τρομερή είδηση και καλούσε σε επιστράτευση τους Έλληνες. Οι επίστρατοι με το τραγούδι στο στόμα αναχωρούσαν για το μέτωπο. Η Ευρώπη κρατούσε την αναπνοή της. Πώς θα μπορούσε η μικρή Ελλάδα να κρατήσει τις πολυπληθείς μεραρχίες , εξοπλισμένες με την τελευταία λέξη της πολεμικής τέχνης. Είχαν ξεχάσει φαίνεται ότι η ύλη είναι ανίσχυρη μπροστά στο πνεύμα. Ότι η μεγαλοσύνη στα Έθνη δεν μετριέται με το στρέμμα, αλλά με της καρδιάς το πύρωμα και με το αίμα.
Η επίθεση πραγματοποιείται από την κοιλάδα του Δρίνου, με τις μεραρχίες «Φερράρα» και «Κένταυροι» καθώς και με τάγματα Αλβανών και Μελανοχιτώνων. Η μεραρχία «Σιέννα» με τάγματα αλβανικά επιτίθεται στον τομέα Θεσπρωτίας. Ύστερα από επιβραδυντικούς ελιγμούς, οι ελληνικές δυνάμεις συμπτύσσονται σύμφωνα με τα σχέδια άμυνας στην τοποθεσία Ελαίας – Καλαμά. Η ελληνική 8η μεραρχία αποκρούει τις περισσότερες από τις επιθέσεις. Στην Πίνδο όπου οι Ιταλοί εισδύουν ως τη Βωβούσα, ο στρατός μας προβαίνει σε αντεπίθεση και στις 13 Νοεμβρίου οι ελληνικές δυνάμεις ανακαταλαμβάνουν το μεγαλύτερο τμήμα του εθνικού εδάφους παρά τις εξαιρετικές δυσχέρειες στον ανεφοδιασμό. Στη Βορειοδυτική Μακεδονία έχει αρχίσει ήδη από την 1η Νοεμβρίου η κατάληψη αλβανικών μεθοριακών υψωμάτων. Στις 14 Νοεμβρίου αρχίζει η ελληνική αντεπίθεση και προέλαση μέσα στο έδαφος της Βορείου Ηπείρου.
Η επίθεση αρχίζει από το βόρειο μέτωπο, και συγκεκριμένα στην τοποθεσία Μόραβα – Ιβάν, που καλύπτει την Κορυτσά. Μετά από πεισματώδεις μάχες, η τοποθεσία καταλαμβάνεται και στις 21 Νοεμβρίου η 9η μεραρχία απελευθερώνει την Κορυτσά μέσα σε απερίγραπτες εκδηλώσεις ενθουσιασμού των κατοίκων της. Είναι η πρώτη πόλη που αποσπά ο ελεύθερος κόσμος από τις δυνάμεις του Άξονα! Ακολουθεί η Μόροβα, το Λεσκοβίκι, και οι Άγιοι Σαράντα που ελευθερώνονται στις 6 Δεκεμβρίου. Η προέλαση συνεχίζεται με αμείωτη ένταση και έτσι στις 9 Δεκεμβρίου απελευθερώνεται το Αργυρόκαστρο και στη συνέχεια η Πρεμετή, ενώ στις 22 Δεκεμβρίου την ελευθερία της αποκτά και η Χειμάρρα. Έτσι η Βόρειος Ήπειρος ζει την τρίτη μέσα σε 30 χρόνια απελευθέρωσή της.
ΑΦΗΓΗΤΗΣ 4
Βαρύς όμως και φοβερός ήταν ο χειμώνας του 1940-1941. Μήνες ολόκληρους τα πάντα ήταν σκεπασμένα με χιόνια, ενώ ο υδράργυρος στο θερμόμετρο κατέβηκε πολύ κάτω από το μηδέν. Σκεφτείτε ότι άνθρωποι που δεν είχαν δει ποτέ τους το χιόνι και δεν είχαν δοκιμάσει ποτέ τη θερμοκρασία κάτω από το μηδέν, βρέθηκαν εκεί χωρίς σπίτι, χωρίς ρούχα ζεστά, χωρίς φωτιά, χωρίς αρκετό φαγητό. Όμως δε λύγισαν δεν υποχώρησαν. Αν τα πόδια. τους και τα. χέρια τους πάγωναν κυριολεκτικά μέσα τους έκαιγε φωτιά δυνατή και άσβηστη, που τους ζέσταινε και τους έδινε θάρρος, δύναμη και καρτερία και έγιναν οι αγνές μορφές, οι άγρυπνοι φρουροi των ιδανικών της Πατρίδας.
Σπουδαία συμβολή στη νικηφόρα έκβαση του αγώνα, είχαν και άλλοι, οι αφανείς ήρωες του πολέμου: οι γυναίκες της Πίνδου που κουβαλώντας πυρομαχικά και τρόφιμα εφοδίαζαν τον στρατό, αλλά και οι γυναίκες στα μετόπισθεν, που είτε ως νοσοκόμες, είτε ως απλές νοικοκυρές, ενίσχυαν με τον τρόπο τους τους αγωνιζόμενους στρατιώτες στο μέτωπο.
ΑΦΗΓΗΤΗΣ 5
Η οικτρή αποτυχία του Μουσολίνι, αναγκάζει τον σύμμαχό του Χίτλερ να αναβάλλει την επιχείρηση κατά της Σοβιετικής Ένωσης και να επιτεθεί και αυτός με τη σειρά του στην αγωνιζόμενη Ελλάδα. Η επίθεση με την κωδική ονομασία «Μαρίτα» εκδηλώνεται στις 5.15΄ το πρωί την Κυριακή της 6ης Απριλίου του 1941.
Στην περιοχή των μακεδονικών οχυρών οι έλληνες πολεμιστές πρόβαλαν σθεναρή αντίσταση στις πολλαπλάσιες και πάνοπλες ναζιστικές δυνάμεις. Όμως μία γερμανική μεραρχία, περνώντας από το γιουγκοσλαβικό έδαφος, παρέκαμψε τα οχυρά και στις 7 Απριλίου διείσδυσε στην κοιλάδα του Αξιού, ανοίγοντας το δρόμο προς τη Θεσσαλονίκη.
Το πρωί της 9ης Απριλίου, εισήλθαν τα πρώτα γερμανικά τάνκς στη Μακεδονική πρωτεύουσα και το μεσημέρι υπογράφθηκε το πρωτόκολλο συνθηκολόγησης από τον διοικητή του Τμήματος Στρατιάς Ανατολικής Μακεδονίας, στρατηγό Μπακόπουλο και το διοικητή της 2ης θωρακισμένης μεραρχίας των Γερμανών.
Μετά τη συνθηκολόγηση του ΤΣΑΜ, η κατάσταση της Στρατιάς Ηπείρου έγινε δραματική και στις 21 Απριλίου 1941, οι διοικητές Σωμάτων, με επικεφαλής το στρατηγό Τσολάκογλου, υπέγραψαν στο Βοτονόσι Μετσόβου συνθηκολόγηση με τη γερμανική Στρατιωτική Διοίκηση.
Στις 27 Απριλίου 1941, οι πρώτες μηχανοκίνητες μεραρχίες των κατακτητών μπήκαν στην Αθήνα.
Η τελευταία μάχη του πολέμου, δόθηκε στην Κρήτη, για την κατάληψη της οποίας είχαν διατεθεί από τους γερμανούς η 7η Μεραρχία αλεξιπτωτιστών, η 5η ορεινή μεραρχία και ένα σύνταγμα της 5ης θωρακισμένης μεραρχίας. Η γερμανική επίθεση άρχισε στις 20 Μαΐου, όμως ως το απόγευμα της δεύτερη μέρας, κανένα από τα αεροδρόμια της μεγαλονήσου δεν είχε καταληφθεί. Οι Κρητικοί, καταδίωκαν τους ουρανοκατέβατους εισβολείς με κάθε μέσο που διέθεταν.
Οι Έλληνες, Άγγλοι, Νεοζηλανδοί και Αυστραλοί μαχητές, πολέμησαν γενναία, αλλά υπέκυψαν μπροστά στα τρομακτικά πυρά και την τέλεια οργάνωση που διέθεταν οι γερμανοί. Στις 27 Μαΐου καταλήφθηκαν τα Χανιά και δύο μέρες αργότερα το Ρέθυμνο και το Ηράκλειο.
Η μάχη της Κρήτης ήταν μία πύρρεια νίκη για τους γερμανούς, για αυτό άλλωστε και δεν επαναλήφθηκε παρόμοια επιχείρηση κατά τη διάρκεια του πολέμου. Τα θύματα των γερμανών στη δεκαήμερη «Μάχη της Κρήτης» ξεπερνούσαν τα θύματά τους σε ολόκληρη την επιχείρηση κατά της Γιουγκοσλαβίας και της Ελλάδος.
ΑΦΗΓΗΤΗΣ 6
Από τις πρώτες μέρες της Γερμανικής Κατοχής στην Ελλάδα οργανώνεται η αντίσταση ενάντια στον κατακτητή. Τη νύχτα της 30 Μαΐου 1941 δύο νέοι φοιτητές, ο Μανόλης Γλέζος και ο Αποστόλης Σάντας, σκαρφαλώνουν στον Ιερό βράχο της ακρόπολης από τη βορειοδυτική πλευρά και χωρίς να γίνουν αντιληπτοί κατεβάζουν τη Γερμανική σημαία. Ο συμβολισμός της παράτολμης αυτής ενέργειας προκάλεσε ενθουσιασμό στην Ελλάδα και σε ολόκληρη την Ευρώπη. Ήταν τότε που μέσα από τις τραγικές εκείνες ώρες, γεννήθηκε η ΕΘΝΙΚΗ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ, που οι ιστορικοί του Β παγκοσμίου πολέμου θεωρούν μια από τις σημαντικότερες της Ευρώπης.
Από το γερμανικά στρατεύματα κατοχής, άρχισε η συστηματική λεηλασία των αγροτικών προϊόντων και των πρώτων υλών, που μεταφέρονταν στη Γερμανία και στην Ιταλία καθώς και η επίταξη των ειδών διατροφής.
Ο Χειμώνας του 41-42 υπήρξε εφιαλτικός. Η πείνα στην Αθήνα, Θεσσαλονίκη και σε άλλα αστικά κέντρα, είχε κορυφωθεί. Οι άνθρωποι πρήζονται. Πεθαίνουν στους δρόμους. Το θέαμα ανθρώπων αναίσθητων από την πείνα στα πεζοδρόμια της Λεωφόρου Πανεπιστημίου είναι κάθε μέρα συχνότερο. Στις γωνιές των δρόμων οι ντενεκέδες με τα σκουπίδια περιμένουν όχι το αυτοκίνητο ή μάλλον το κάρο να τους αδειάσει. Περιμένουν τους πεινασμένους ανθρώπους να ψάξουν μέσα να βρουν κάτι φαγώσιμο.
Η αντίδραση των κατοχικών στρατευμάτων εκδηλώθηκε με απάνθρωπα αντίποινα. Κωμοπόλεις και χωριά πυρπολήθηκαν, χιλιάδες άμαχοι συνελήφθησαν, βασανίστηκαν και εκτελέστηκαν.
Οι Βουλγαρικές δυνάμεις κατοχής στη Θράκη και στην Ανατολική Μακεδονία, εφάρμοσαν τακτική εκβουλγαρισμού των κατοίκων και σε χιλιάδες ανέρχονται οι εκτελεσθέντες στις περιοχές αυτές.
ΑΦΗΓΗΤΗΣ 7
H ταχεία προέλαση του σοβιετικού στρατού προς τα Bαλκάνια, που απειλούσε να αποκλείσει τις γερμανικές δυνάμεις στον ελλαδικό χώρο, υποχρέωσε τους Γερμανούς ν’ απομακρυνθούν το συντομότερο από την Eλλάδα. Η αναχώρησή τους άρχισε από την Πελοπόννησο και τα νησιά, ενώ στις 12 Οκτωβρίου 1944 απελευθερώθηκαν η Aθήνα και ο Πειραιάς, μέσα σ’ ένα τεράστιο λαϊκό παραλήρημα. Eλληνικές σημαίες και καμπανοκρουσίες πλημμύρισαν την πρωτεύουσα, ενώ πλήθη κόσμου ξεχύθηκαν στους δρόμους και στις πλατείες, πανηγυρίζοντας με ενθουσιασμό. Με ενθουσιασμό έγιναν δεκτά στην πρωτεύουσα τα βρετανικά στρατεύματα ενώ οι εορτασμοί κορυφώθηκαν με την άφιξη του Παπανδρέου και της κυβέρνησης εθνικής ενότητας στις 18 του ίδιου μήνα.
Πίσω, όμως, από την πανηγυρική και συναινετική ατμόσφαιρα των πρώτων ημερών της Απελευθέρωσης, επικρέμονταν εκείνα τα προβλήματα και οι αντιθέσεις, που σε ελάχιστο χρονικό διάστημα θα ξεσπούσαν για να κορυφωθούν στην εμφύλια τραγωδία.
Η Ελλάδα έβγαινε από την πολεμική περιπέτεια ουσιαστικά κατεστραμμένη. Οι απώλειες του ελληνικού λαού στη διάρκεια της τετράχρονης κατοχής και του αντιστασιακού αγώνα ήταν πάμπολλες: ο αριθμός των νεκρών σε μάχες, των εκτελεσμένων και δολοφονημένων, όσων θανατώθηκαν ως όμηροι στα γερμανικά στρατόπεδα και όσων πέθαναν από την πείνα και τις κακουχίες ανέρχεται σε περίπου 500.000.
ΕΠΙΛΟΓΟΣ
Θα μπορούσε κανείς να μιλάει για ώρες – ίσως και για μέρες – για τον ηρωισμό που έδειξε σύσσωμος ο ελληνικός λαός εκείνες τις μέρες. Σκοπός μας όμως δεν είναι μόνο να ακούμε για τα κατορθώματα των παππούδων μας και να τα θαυμάζουμε ή το χειρότερο, να αδιαφορούμε γι’ αυτά.
Σκοπός μας σημερινός, ήταν, αφού θυμηθούμε τι έκαναν για μας αυτοί οι άνθρωποι, που προτίμησαν να χάσουν και τη ζωή τους ακόμα για το ιδανικό που λέγεται ελευθερία, να προσπαθούμε σε κάθε ευκαιρία να τους μιμούμαστε: Μπορεί στις μέρες μας να μην υπάρχουν φανεροί εχθροί για το Έθνος, ωστόσο υπάρχουν πολλές περιπτώσεις που μας επιτρέπουν να δείξουμε κι εμείς τον πατριωτισμό μας: Με την αγάπη και τον σεβασμό στην πατρίδα, την κοινή πίστη, τις παραδόσεις μας, με την αγάπη στη γλώσσα μας, στην ιστορία αυτού του τόπου. Έχουμε κι εμείς πολλές ευκαιρίες για να φανούμε αντάξιοι τέτοιων ηρώων! Στο χέρι μας είναι να το αποδείξουμε!