Εκπαίδευση στη Ρητορική

Το ίδιο το εγχείρημα της μεταφοράς ενός έργου τέχνης από μια μορφή σε μιαν άλλη, υπήρξε εξαρχής αμφιλεγόμενο, εφόσον στη βάση του υπάρχει μια ουσιώδης αντινομία: η αντίληψη ότι είναι δυνατή η χρήση ενός εντελώς διαφορετικού κώδικα για να εκφραστεί το ίδιο περιεχόμενο, ολοκληρωτικά και χωρίς απώλειες Λογικά, όμως, είναι αδύνατη η πλήρης μεταφορά των ιδιαίτερων στοιχείων του εκάστοτε δημιουργήματος σε μιαν άλλη καλλιτεχνική μορφή: ένα ποσοστό θα «χαθεί στην μετάφραση». Σύμφωνα με μια άποψη, μάλιστα, η μεταφορά αποτελεί προϊόν αυθαιρεσίας και καταλήγει σε εξαγόμενα ριζικώς διαφορετικά. Αυτό κάνει κάθε σύγκριση  να θεωρείται αθέμιτη .

Η κατάσταση επιδεινώνεται όταν έχουμε μεταφορά λογοτεχνικού έργου. Ο πεζογράφος μεταχειρίζεται μια πληθώρα εκφραστικών τρόπων (εκτός από το διάλογο ή, ενδεχομένως, το μονόλογο ενός σεναρίου) για να εξυπηρετήσει τους σκοπούς του,  ενώ συχνά διατυπώνει προβληματισμούς ή αφηρημένες έννοιες που είναι δύσκολο  να παρασταθούν οπτικοακουστικά (λ.χ. κινηματογραφικά ή χορευτικά). Οι συμβάσεις και οι περιορισμοί κάθε μέσου διαφέρουν. Είναι χαρακτηριστική η περίπτωση του Τεννεσί Ουίλιαμς, πολλά από τα θεατρικά έργα του οποίου μεταφέρθηκαν με μεγάλη επιτυχία στον κινηματογράφο: ο ίδιος απέρριπτε τις κινηματογραφικές αυτές μεταφορές μετά βδελυγμίας και προέτρεπε τον κόσμο να μην τις παρακολουθήσει, μολονότι το θεατρικό έργο αποτελεί πιο εύκολα προσαρμόσιμο υλικό, εφόσον βασίζεται στους διαλόγους, όπως (παραδοσιακά) και το σενάριο.

Στην περίπτωση του κινηματογραφικού Ζορμπά έχουμε αντίστοιχες εκπτώσεις. Το σενάριο διαφοροποιείται κρατώντας ελάχιστα στοιχεία, κυρίως τα πιο εμπορικά (λ.χ. την ερωτική ιστορία με ηρωίδα τη χήρα), ενώ και ο ίδιος ο πρωταγωνιστής είναι Άγγλος. Αν ο χαρακτήρας του Ζορμπά διασώζεται, αυτό οφείλεται στην εξαιρετική επιλογή (με κριτήρια την εμφάνιση και την υποκριτική ικανότητα) του Άντονι Κουήν για να τον ενσαρκώσει. Η ταινία, όπως και άλλες του Κακογιάννη εκείνης της εποχής. συμβαδίζει με το κλίμα της δεκαετίας του 1960. Η Ελλάδα κάνει το άλμα προς την τουριστική της ανάπτυξη και οι κινηματογραφικές ταινίες που προορίζονται για το εξωτερικό προωθούν συνήθως το «τοπικό χρώμα» (couleur locale): του τοπίου, του ντόπιου πολιτισμού, του ήθους και της συμπεριφοράς των ανθρώπων. Με αυτό συμβιβάζεται και η εν λόγω ταινία. Οι προβληματισμοί του Καζαντζάκη υποχωρούν, για να προβληθεί η ομορφιά της θάλασσας, τα παραδοσιακά τοπικά ήθη, το έντονο θυμικό του μεσογειακού ελληνικού λαού, ο διονυσιακός τρόπος έκφρασης. Εύγλωττη μαρτυρία αποτελεί  ο ξενόγλωσσος τίτλος: “Zorba the Greek”.

Δεν είναι όλοι ευτυχισμένοι τα Χριστούγεννα. Όμως, σ’ αυτήν εδώ την παρέα είναι. Χορός γύρω από το στολισμένο χριστουγεννιάτικο δέντρο από καλοντυμένα παιδάκια, σ’ ένα ζεστό σαλόνι, κάτω από το προστατευτικό βλέμμα των μεγάλων.

Ζωγραφισμένο το 1877 από τον H. J. Overbeek.