Κείμενο 1: “Ο δημιουργός ζητά κοινό”
Η διφορούμενη* θέση του κινηματογράφου μεταξύ τέχνης και βιομηχανίας ευθύνεται για πολλές ανωμαλίες στις σχέσεις δημιουργού και κοινού. Με αφετηρία αυτό το γενικά αποδεκτό γεγονός, θα ’θελα να δω λίγες από τις δυσκολίες που αντιμετωπίζει ο κινηματογράφος και να εξετάσω κάποιες συνέπειες αυτής της κατάστασης.
Κάθε βιομηχανία, όπως γνωρίζουμε, πρέπει να είναι βιώσιμη· για να λειτουργεί και να αναπτύσσεται, πρέπει όχι μόνο να αυτοχρηματοδοτείται μα και να αφήνει κέρδος. Σαν εμπόρευμα, λοιπόν, μια ταινία πετυχαίνει ή αποτυχαίνει, και η αισθητική της αξία εδραιώνεται παραδόξως με βάση την προσφορά και τη ζήτηση, δηλαδή με νόμους καθαρά αγοραστικούς. Και όσο παραμένει ο κινηματογράφος στη σημερινή του θέση, δε θα είναι ποτέ εύκολο να δει το φως μια γνήσια κινηματογραφική ταινία, πόσο μάλλον να γίνει προσιτή στο ευρύτερο κοινό.
Βέβαια, τα κριτήρια με τα οποία η τέχνη διακρίνεται από τη μη τέχνη, από το επίπλαστο*, είναι τόσο σχετικά, τόσο ακαθόριστα, τόσο αναπόδεικτα, που τίποτα δεν εμποδίζει να θεωρηθούν αισθητικά κριτήρια τα καθαρά χρησιμοθηρικά μέτρα αξιολόγησης – μέτρα που υπαγορεύει η επιθυμία για το μέγιστο δυνατό εμπορικό κέρδος ή κάποιο ιδεολογικό κίνητρο. Και στις δύο περιπτώσεις βρισκόμαστε μακριά από τον αυθεντικό σκοπό της τέχνης.
Η φύση της τέχνης είναι αριστοκρατική και βεβαίως επιλεκτική όσον αφορά την απήχησή της στο κοινό. Ακόμα και στις «συλλογικές» εκδηλώσεις της, όπως το θέατρο ή ο κινηματογράφος, η απήχησή της συνδέεται με τα βαθύτερα συναισθήματα ενός ανθρώπου που έρχεται σε επαφή με ένα έργο. Όσο πιο πολύ το σημαδεύουν και το συνεπαίρνουν το άτομο αυτό τα συναισθήματα, τόσο πιο σημαντική θέση θα κατέχει το έργο στην εμπειρία του.
Ωστόσο η αριστοκρατική φύση της τέχνης δεν απαλλάσσει καθόλου τον καλλιτέχνη από την ευθύνη του απέναντι στο κοινό και, αν θέλετε, απέναντι στην ανθρωπότητα. Κάθε άλλο· ο καλλιτέχνης, επειδή έχει πλήρη συνείδηση σε ποια εποχή και σε ποιον κόσμο ζει, γίνεται η φωνή αυτών που δεν μπορούν να διατυπώσουν ή να εκφράσουν την άποψή τους για την πραγματικότητα. Από την άποψη αυτή ο καλλιτέχνης είναι πραγματικά «φωνή λαού». Γι’ αυτό και οφείλει να υπηρετήσει το ταλέντο του, που σημαίνει να υπηρετήσει το λαό του.
Όπως είπα πιο πάνω, η τέχνη επηρεάζει τα συναισθήματα ενός ανθρώπου, όχι τη λογική του. Λειτουργία της, σα να λέμε, είναι να τορνεύει* και να λειαίνει την ανθρώπινη ψυχή, κάνοντάς τη δεκτική στο καλό. Όταν βλέπετε μια καλή ταινία, όταν κοιτάτε έναν πίνακα ή ακούτε μουσική (με την προϋπόθεση, φυσικά, ότι σας «ταιριάζει»), αφοπλίζεστε και μαγεύεστε αμέσως όχι βέβαια από κάποια ιδέα, από κάποια σκέψη. Εν πάση περιπτώσει η ιδέα ενός μεγάλου έργου είναι πάντοτε διφορούμενη, έχει πάντοτε δύο πρόσωπα, όπως το είπε και ο Τόμας Μαν είναι τόσο πολύπλευρη και απεριόριστη, όσο η ζωή. Ο δημιουργός λοιπόν δεν μπορεί να είναι σίγουρος ότι το έργο του θα το καταλάβουν μ’ έναν συγκεκριμένο τρόπο και σύμφωνα με τη δική του αντίληψη. Το μόνο που μπορεί να κάνει είναι να παρουσιάσει τη δική του εικόνα για τον κόσμο, έτσι που να τη δουν με τα δικά του μάτια οι άνθρωποι και να νιώσουν τα αισθήματά του, τις αμφιβολίες και τις σκέψεις του… Α. Ταρκόφσκι
Κείμενο 2: “Η μέθοδος του άρα”
Μπαίνοντας ο εικοστός αιώνας στο τελευταίο του τέταρτο, αισθάνομαι άστεγος και περιττός. Όλα είναι κατειλημμένα — ώς και τ’ άστρα. Οι άνθρωποι έχουν απαλλαγεί από κάθε παιδεία, όπως στην εποχή του Τσέγκις Χαν, και δεν ερωτεύονται ούτε κατ’ ιδέαν. Πρωθυπουργοί συναλλάσσονται με προσωπιδοφόρους, ποικίλες ομάδες καταλαμβάνουν αεροπλάνα και συλλαμβάνουν ομήρους, ενώ οι κολλεγιόπαιδες λύνουν εκπληκτικές εξισώσεις με μιαν ευκολία που είναι ν’ απορείς: συν, πλην, διά, επί — άρα. Το μυστικό στη ζωή αυτή, φαίνεται, δεν είναι αν είσαι δούλος ή όχι· καθόλου. Είναι να οδηγείσαι με συνέπεια σε κάποιο «άρα» και να ‘χεις έτοιμη την απάντηση. Πολύ ωραία. Μπροστά όμως σε μια φράση ποιητική, για ποιο λόγο αυτό το «άρα» στομώνει;
Το μυαλό μας κάνει μαιάνδρους απίθανους προκειμένου στο μέλλον να σταδιοδρομήσει στα εργαστήρια, στους ηλεκτρονικούς εγκεφάλους, οπουδήποτε οσφραίνεται όφελος χειροπιαστό. Προκειμένου όμως να καταλήξει σε μια συνειδητοποίηση του είναι παραμένει στην πρώτη του Δημοτικού. Γιατί;
Λευκό βουνάκι πρόβατα κινούμενο βελάζει· άρα; Μηδέν ο μαθητής. —Ο ήλιος κυκλοδίωκτος, ως αράχνη, μ’ εδίπλωνε· άρα; Κενό. Το τρανζίστορ μας ναι· αυτό ξέρουμε να το λύνουμε και να το επανασυνδέουμε στο άψε-σβήσε.
Όλα γίνεται να τα λύσεις και να τα επανασυνδέσεις, εκτός από τα λόγια που έγραψε ο ποιητής. Κάποια βίδα στο τέλος θα σε μπερδέψει. Μήτε που θα εφαρμόζει πουθενά, μήτε που χωρίς αυτήν θα λειτουργεί το μηχάνημα. Και ο ίδιος ο ποιητής, εάν κληθεί να δοκιμάσει, θ’ αποτύχει. Τον ακολουθούν οι προθέσεις του, που, αυτές, ενόσω ακόμη έγραφε, τον είχαν εγκαταλείψει χωρίς να το καταλάβει, για ν’ αφήσουν τη θέση τους σε άλλες, δοσμένες άγνωστο από πού και κλειδωμένες μέσα στο τελικό αποτέλεσμα με μιαν ευλογοφάνεια που κάνει και τον ίδιον ν’ απορεί. Την αδεξιότητά του, που εντούτοις ευστόχησε, δεν μπορεί παρά να τη δικαιολογήσει με κάποιο ψέμα. Εκ των υστέρων, όλοι οι ποιητές, εξηγώντας τα ποιήματά τους, λένε ψέματα.
Όταν όμως ο αναγνώστης αδυνατεί και ο ποιητής επιφυλάσσεται, τί γίνεται; Το διδακτικό προσωπικό των λυκείων και των πανεπιστημίων είναι σε θέση να μας πληροφορήσει με πάσαν ακρίβεια ποιες και πόσες παραλλαγές από κάθε στίχο του Σολωμού υπάρχουν, όπως επίσης —και ακόμη καλύτερα— τί ήτανε η Σχολή του Αμμωνίου Σακκά. Να μας πει όμως για ποιο λόγο συνιστά ποίηση “της αυγής το δροσάτο ύστερο αστέρι” και από το άλλο άκρο, το “μια Κυρία Ειρήνη Ανδρονίκου Ασάν”, ποτέ. Ούτε θα ήτανε δυνατόν. Οδυσσέας Ελύτης, Εν λευκώ,
Κείμενο 3: Λογοτεχνικό: Τα δώρα
Σήμερα φόρεσα ένα
ζεστό κόκκινο αίμα
σήμερα οι άνθρωποι μ’ αγαπούν
μια γυναίκα μού χαμογέλασε
ένα κορίτσι μού χάρισε ένα κοχύλι
ένα παιδί μού χάρισε ένα σφυρί
Σήμερα γονατίζω στο πεζοδρόμιο
καρφώνω πάνω στις πλάκες
τα γυμνά άσπρα ποδάρια των περαστικών
είναι όλοι τους δακρυσμένοι
όμως κανείς δεν τρομάζει
όλοι μείναν στις θέσεις που πρόφτασα
είναι όλοι τους δακρυσμένοι
όμως κοιτάζουν τις ουράνιες ρεκλάμες
και μια ζητιάνα που πουλάει τσουρέκια
στον ουρανό
Δυο άνθρωποι ψιθυρίζουν
τι κάνει την καρδιά μας καρφώνει;
ναι την καρδιά μας καρφώνει
ώστε λοιπόν είναι ποιητής
Μ. Σαχτούρης, Ποιήματα, Κέδρος
ΘΕΜΑ Α
Α1. Να αποδώσετε συνοπτικά τις προτάσεις του συγγραφέα σε σχέση με το ρόλο της τέχνης και του καλλιτέχνη. (60 – 80 λέξεις). μον. 15
ΘΕΜΑ Β
Β.1. Στο Κείμενο 1. Στην τελευταία παράγραφο ο συγγραφέας οργανώνει την πειθώ του, χρησιμοποιώντας μεταξύ άλλων και την επίκληση στην αυθεντία.
α. Να εντοπίσετε το συγκεκριμένο σημείο. β. Τι επιδιώκει, κατά τη γνώμη σας, μέσω της επίκλησης στη συγκεκριμένη αυθεντία; Μον.10
Β.2. Στο Κείμενο 1: α. Στην 6η παράγραφο: Να εξηγήσετε τη χρήση του α΄ και β΄ ρηματικού προσώπου συνδέοντας τις παρατηρήσεις σας με τον επικοινωνιακό στόχο του κειμένου. Μον.10
Β.3. Το δοκίμιο στοχασμού έχει προσωπικό – βιωματικό χαρακτήρα και συνειρμική οργάνωση των ιδεών (αυτόματη ανάκληση σκέψεων και εικόνων). Να εντοπίσετε στο Κείμενο 2 ένα αντίστοιχο χωρίο για κάθε γνώρισμα και να εξηγήσετε πώς τα παραπάνω χαρακτηριστικά του δοκιμίου συνδέονται με το στόχο του δοκιμιογράφου.
Μον. 10
Β.4. Να χρησιμοποιήσετε τις επιτονισμένες λέξεις του Κειμένου σε προτάσεις με την κυριολεκτική και την μεταφορική τους σημασία. (δύο για κάθε παράδειγμα) Μον.10
ΘΕΜΑ Γ. Ποια είναι, κατά τη γνώμη σας, η θέση του Σαχτούρη για το ρόλο του ποιητή στην κοινωνία; (κείμενο 3); Να γράψετε τις σκέψεις σας σε ένα ερμηνευτικό σχόλιο 100-200 λέξεων, αξιοποιώντας δύο τουλάχιστον κειμενικούς δείκτες του ποιήματος. μον 15
ΘΕΜΑ Δ.
Συντάξτε μια επιστολή στο Υπουργείο Παιδείας με στόχο να υποστηρίξετε το αίτημα της αναβάθμισης της καλλιτεχνικής παιδείας στο σχολείο. Να αναφερθείτε στην προσφορά της Τέχνης στους νέους σήμερα και στους τρόπους με τους οποίους μπορεί το σχολείο να συμβάλλει στην ουσιαστική επαφή τους με αυτή (350 λέξεις) μον. 30
