Μια πόλη, μια ιστορία …
Ο Ορχομενός ήταν η σημαντικότερη πόλη της Βοιωτίας. Γνώρισε ιδιαίτερη ακμή κατά τους μυκηναϊκούς χρόνους. Ως ιδρυτής του αναφέρεται(κατά μια εκδοχή) ο βασιλιάς Ορχομενός, πατέρας του Μινύα, (κατά τον Παυσανία , γιος του Μινύα) και οι κάτοικοί του ονομάζονταν Μινύες.
Η περιοχή του Ορχομενού κατοικήθηκε για πρώτη φορά στους νεολιθικούς χρόνους. Η κατοίκηση συνεχίστηκε κατά την πρωτοελλαδική και τη μεσοελλαδική εποχή, περίοδο κατά την οποία ο Ορχομενός πρέπει να ήταν ήδη σημαντικό πολιτικό και οικονομικό κέντρο που όφειλε την άνθησή του στην εκμετάλλευση της πλούσιας πεδιάδας της Κωπαΐδας και στις επαφές του με τα άλλα μεγάλα κέντρα της εποχής. Πασίγνωστα είναι τα λεγόμενα μινυακά αγγεία , τα οποία βρίσκονται εξαπλωμένα σ’όλο τον ελληνικό κόσμο.
Τη μεγάλη όμως ακμή του , ο Ορχομενός τη γνώρισε στη μυκηναϊκή εποχή, οπότε εξαπλώθηκε ο οικισμός στην πεδιάδα και στην περιοχή τη γνωστή ως Ανδρηίδα, αλλά και στην πλαγιά του όρους Ακοντίου. Η οικονομική ανάπτυξη και ο πλούτος των κατοίκων, τον οποίο συχνά μνημονεύει ο Όμηρος (Ιλ. Ι 381) επιβεβαιώνονται έμμεσα από τη δυναμική συμμετοχή των Ορχομενίων στον Τρωικό πόλεμο (Ιλ. Β 511-513) με αρχηγούς τον Ασκάλαφο και τον Ιάλμενο. Ανακλώνται όμως προπάντων στα σημαντικότατα αποστραγγιστικά έργα που πραγματοποιήθηκαν στην Κωπαΐδα και παραμένουν μέχρι σήμερα ένα από τα μεγαλύτερα έργα μηχανικής της αρχαιότητας.
Στους μυκηναϊκούς χρόνους χτίστηκε ο περίφημος «θησαυρός του Μινύα», ένα από τα καλύτερα δείγματα θολωτών τάφων , με δρόμο, ταφικό θάλαμο και πλευρικό δωμάτιο, ανάλογο με το «θησαυρό του Ατρέως» στις Μυκήνες.
Την ισχύ και τον πλούτο του ο Ορχομενός τον διατήρησε –κατά τις αρχαίες πηγές- μέχρι που ο Ηρακλής έφραξε τη διέξοδο των νερών του Κηφισού προς τη θάλασσα, δηλαδή τις καταβόθρες και πλημμύρισε πάλι την Κωπαΐδα.
Στους γεωμετρικούς χρόνους στην περιοχή ιδρύθηκε οικισμός του οποίου το νεκροταφείο βρέθηκε γύρω από τον μεγάλο θολωτό τάφο. Από τον 7ο αι.π.Χ. ο Ορχομενός είναι ο μεγάλος αντίπαλος της Θήβας και μέλος της βοιωτικής ομοσπονδίας. Κατά τους Περσικούς πολέμους μήδισε και γι’αυτό άρχισε να χάνει σταδιακά τη σημασία του προς όφελος της Θήβας. Τον 5ο αι.π.Χ. την πόλη κυβερνούσαν ολιγαρχικοί. Κατά τον Κορινθιακό πόλεμο, πήρε το μέρος της Σπάρτης, κατά της Θήβας. Για το λόγο αυτό καταστράφηκε από τους Θηβαίους το 364 π.Χ. Αποκαταστάθηκε από τους Φωκείς, καταστράφηκε εκ νέου από τους Θηβαίους το 353 π.Χ. και ανοικοδομήθηκε από τον Φίλιππο Β’ και τον Μ.Αλέξανδρο. Από το 338 π.Χ.ο Ορχομενός ξανάπαιξε σημαντικό ρόλο στην περιοχή, μέχρι που λεηλατήθηκε από τον ρωμαίο στρατηγό Σύλλα το 86 π.Χ. Κατά τον 2ο αι μ.Χ. μαρτυρείται θρησκευτική δραστηριότητα προς τιμήν των Τριών Χαρίτων , του Διονύσου , του Ακταίονα και του Ηρακλή. Σημαντικό ρόλο στην οικονομία φαίνεται πως έπαιζε η παραγωγή καλαμιών για αυλούς, αλλά και η κτηνοτροφία. Η μικρή άνθηση που γνώρισε στους Ρωμαϊκούς χρόνους, κυρίως λόγω των τεχνικών έργων που πραγματοποιούνταν στην Κωπαΐδα, σύντομα τέλειωσε και η πόλη πέρασε στην αφάνεια.
Οι ανασκαφές έφεραν στο φως, στα δυτικά του θολωτού τάφου , το θέατρο της πόλης που χρονολογείται στον 4ο αι. π.Χ. Εκεί τελούνταν τα Χαριτήσια , καθώς και οι εορτές προς τιμήν του Διονύσου και του Διός Ομολωίου. Οι Χάριτες ήταν ,βέβαια, οι σημαντικότερες θεότητες της πόλης.
Σημαντικό δείγμα ακμής κατά τους παλαιοχριστιανικούς και βυζαντινούς χρόνους είναι ο ναός της Παναγίας της Σκριπούς (873/4) , χτισμένος από τον Λέοντα τον πρωτοσπαθάριο. Ακόμα σημαντικό μνημείο είναι ο ναός του Αγίου Σώζοντος (12ος αι) και ο ναός του Αγίου Γεωργίου.
Ο δήμος Ορχομενίων (όπως ονομάστηκε αρχικά) σχηματίστηκε για πρώτη φορά με το β.δ/μα της 1ης Οκτωβρίου 1835. Συγκροτήθηκε από τα χωριά Σκριπού (394κατ), Πετρομαγούλα (340 κατ), Καρυά (137 κατ), Νησίον, Άγιο Δημήτριο (164 κατ), Βρανέζι (240 κατ) και Μολύβι (18 κατ). Είχε έδρα τη Σκριπού ,αλλά αργότερα (β.δ/μα 11/5/1889) μεταφέρθηκε στην Πετρομαγούλα. Στο μεσοδιάστημα αυτό είχαν προσαρτηθεί και οι οικισμοί Πολυγύρα , Τζαμάλι , Καρυώτισσα , Καλύβια , Κίκυρα και Σύνος , Άνω και Κάτω Μονή Σκριπούς. Το 1912 ο δήμος Ορχομενού καταργήθηκε και δημιουργήθηκαν χωριστές κοινότητες. Με το β.δ/μα 8/11/1949 οι οικισμοί της Σκριπούς , Πετρομαγούλας και Τζαμαλιού (σημερινού Διονύσου) συνενώθηκαν και αποτέλεσαν το δήμο Ορχομενού, από τον οποίο τέσσερα χρόνια αργότερα , αποσπάστηκε ο Διόνυσος. Σήμερα ο δήμος Ορχομενού αποτελείται (ν.2539/97) από τον Ορχομενό , τον Άγιο Σπυρίδωνα, τον Διόνυσο, την Καρυά, το Λούτσι , τον Παύλο και τον Πύργο. Ο δήμος Ορχομενού σήμερα έχει 10.732 κατοίκους και η πόλη μας , ο Ορχομενός, 5.780 (απογραφή 2001).
Ο Ορχομενός και η ευρύτερη περιοχή , χάρη στον κάμπο της Κωπαΐδας αποτελούσε και αποτελεί , σήμερα, σημαντικό γεωργικό κέντρο
