Η περίφημη αλληγορία του σπηλαίου το συμβολίζει αυτό. Εν ολίγοις, εμείς οι άνθρωποι είμαστε όλοι σε μια σπηλιά και μπορούμε να δούμε μόνο τις σκιές που ρίχνει το φως του ήλιου, το οποίο βρίσκεται έξω από τη σπηλιά και επομένως δεν μπορεί να γίνει αντιληπτό από εμάς. Η αλήθεια βρίσκεται πίσω από τα γεγονότα, πίσω από τις σκιές, και μπορεί να προσεγγιστεί μόνο με την άσκηση της φιλοσοφίας.
- Με βάση τις πληροφορίες του πλατωνικού αποσπάσματος να περιγράψετε το σκηνικό του σπηλαίου και να καταγράψετε τη θέση και τις κινήσεις των δεσμωτών μέσα στο σπήλαιο.
Το σπήλαιο έχει είσοδο που βλέπει στο φως και το πλάτος του ανοίγματος ταυτίζεται με το πλάτος του σπηλαίου.
Για να προχωρήσει κανείς προς το εσωτερικό της σπηλιάς ακολουθεί κατηφορική πορεία ώσπου να φτάσει στο βάθος της. Στο κατώτερο σημείο του σπηλαίου είναι δεμένοι οι δεσμώτες οι οποίοι έχουν στραμμένο το σώμα τους προς το τοίχωμα- τέρμα του σπηλαίου που αποτελεί και το τέλος της κατηφορικής οδού.
Οι δεσμώτες βρίσκονται εκεί από παιδιά, (άρα δεν έχουν εμπειρίες από άλλο τόπο) δεμένοι στα πόδια και στον αυχένα, ώστε να μη μπορούν να στρέψουν το κορμί τους ούτε το κεφάλι τους προς άλλη κατεύθυνση παρά μόνο προς το βάθος του σπηλαίου. Οι δεσμώτες βλέπουν μόνο τις σκιές που σχηματίζονται από τα αντικείμενα που μεταφέρονται κατά μήκος ενός τοιχίου που βρίσκεται ανάμεσα σε αυτούς και σε μια φωτιά που καίει πίσω τους και προς τα πάνω.
Σε περίπτωση ακόμη που μιλούν θα συζητούν για τις σκιές που θα τις θεωρούν αληθινά όντα. Επιπλέον θα ακούνε ομιλίες που προέρχονται από αυτούς που μεταφέρουν τα ομοιώματα και θα σχηματίζουν την εντύπωση ότι μιλούν οι σκιές.
Οι δεσμώτες είναι αναγκασμένοι να βλέπουν μόνο μπροστά προς το βάθος της σπηλιάς. Το αντικείμενο της όρασης είναι οι σκιές των αντικειμένων που μεταφέρονται.
Οι δεσμώτες ακούν κάποιες ομιλίες είτε δικές τους είτε από αυτούς που μεταφέρουν τα αντικείμενα και νομίζουν ότι οι σκιές, που προβάλλονται στο βάθος της σπηλιάς και τις οποίες τις θεωρούν αληθινά όντα, μιλούν.
Ας εμβαθύνουμε στο νόημα του κειμένου
- Να σχολιάσετε την απάντηση που δίνει ο Σωκράτης, όταν ο Γλαύκων αμφισβητεί την ύπαρξη των δεσμωτών: Ὁμοίους ἡμῖν, ἦν δ’ ἐγώ. Πώς θα σχολιάζατε τη χρήση α΄ πληθυντικού προσώπου από τον Σωκράτη;
Ὁμοίους ἡμῖν: Η ομοιότητα με την κατάσταση των δεσμωτών της σπηλιάς έχει κοινό όρο τον από γνωσιολογική άποψη ανυποψίαστο άνθρωπο που αποδέχεται άκριτα τη φαινομενολογία των πραγμάτων και με βάση αυτά διαμορφώνει τις πεποιθήσεις του.
Ο κόσμος των δεσμωτών στηρίζεται στα εμπειρικά δεδομένα στα οποία δεν πρέπει να έχουμε καμία εμπιστοσύνη, γιατί ο αισθητός κόσμος είναι συνεχώς μεταβαλλόμενος και ασταθής. Ο άνθρωπος, για να συλλάβει την αισθητή πραγματικότητα, χρησιμοποιεί τις αισθήσεις του, αυτές όμως είναι υποκειμενικές και αποτελούν πηγή πλάνης. Παρόμοια επειδή ο άνθρωπος βασίζεται στην ασαφή και χαοτική πραγματικότητα της καθημερινής του εμπειρίας, έτσι οργανώνει και την κοινωνική του και πολιτική του ζωή.
Το α’ πληθυντικό λοιπόν εκφράζει τη μετοχή όλων των συνομιλητών του Σωκράτη σε αυτήν την ατερμάτιστη και πεπλανημένη κοινωνική και πολιτική πραγματικότητα, η οποία δεν ρυθμίζεται από τον λόγο (το λογιστικόν) αλλά παρασύρεται από τα πάθη (θυμοειδές) αλλά και από τα ένστικτα (επιθυμητικόν)
Το φως: το εντός του σπηλαίου φως που προέρχεται από τη φωτιά που καίει και φωτίζει τα αντικείμενα που βρίσκονται εντός του σπηλαίου (τα σκεύη, τους παραφέροντες). Είναι η πηγή γνώσης που αντιστοιχεί στην γνωσιολογική κατάσταση της πίστεως, δηλαδή η γνώση που μπορούμε να αποκτήσουμε με τις αισθήσεις στον κόσμο των αισθητών.
Η πλατωνική αλληγορία του σπηλαίου και ΜΜΕ
Το παρακάτω διασκευασμένο κείμενο προέρχεται από το βιβλίο του Αλέξη Παπάζογλου, Καθημερινή Φιλοσοφία 5 Μαθήματα από την εποχή μας (Κλιματική αλλαγή, fakenews, λαϊκισμός, θεωρίες συνωμοσίας, Brexit) εκδόσεις Παπαδόπουλος, 2020, σελ. 11-14.
H πιο γνωστή αλληγορία στην ιστορία της φιλοσοφίας, η αλληγορία στο Ζ΄ βιβλίο της Πολιτείας αποτελεί κάτι σαν τον ιδρυτικό μύθο της Δυτικής φιλοσοφίας. Η αλληγορία του Πλάτωνα για τη φιλοσοφία είναι ιδιαίτερα κολακευτική για τους φιλοσόφους που εμφανίζονται απελευθερωμένοι από τις ψευδαισθήσεις της καθημερινής ζωής. Παρά το γεγονός πως λίγοι σύγχρονοι φιλόσοφοι ενστερνίζονται τη θεωρία του Πλάτωνα περί απατηλής φύσης του κόσμου της καθημερινότητας, η πεποίθηση πως η φιλοσοφία μπορεί και βλέπει τον κόσμο υπό ένα διαφορετικό φως εξακολουθεί να δεσπόζει.
Ο τοίχος του δικού μας σπηλαίου είναι οι οθόνες των υπολογιστών κινητών/τηλεοράσεων, στις οποίες κοιτάμε σαν δεσμώτες πολλές ώρες κάθε μέρα αυτήν την ακατάπαυστη ροή ειδήσεων, τη συνεχή παροχή πληροφοριών. Αυτή η διαρκής εναλλαγή εικόνων έκανε τον Πλάτωνα να πιστεύει πως ο κόσμος της καθημερινότητας δεν ήταν πεδίο γνώσης, αλλά μόνο γνώμης.
Η φιλοσοφία, όμως, ισχυριζόταν ο Πλάτωνας, δεν προσφέρει μια ακόμη άποψη περί του κόσμου, αλλά κάτι πολύ περισσότερο: μάς βοηθά να τον κατανοήσουμε πραγματικά. Η επικαιρότητα μπορεί να μην φαντάζει εκ πρώτης όψεως ως πρέπον αντικείμενο φιλοσοφικής αναζήτησης· έχουμε συνηθίσει να σκεφτόμαστε ότι η φιλοσοφία έχει να κάνει με οικουμενικές και αιώνιες αλήθειες για τον κόσμο και τον άνθρωπο.
Όμως, υπάρχει και η άλλη θεώρηση της φιλοσοφίας: αυτή που δεν τη θέλει αποκομμένη από το γίγνεσθαι της ιστορίας, αλλά ως το κάτοπτρο μέσα από το οποίο μπορούμε να κατανοήσουμε την εποχή μας. Σύμφωνα με τον Χέγκελ, Γερμανό φιλόσοφο του 19ου αιώνα, η φιλοσοφία αποτελεί την αποκρυστάλλωση κάθε ιστορικής περιόδου στο πεδίο της σκέψης. Τα γεγονότα της επικαιρότητας κρύβουν πίσω τους φιλοσοφικά ερωτήματα, η εξερεύνηση των οποίων μας επιτρέπει να κατανοήσουμε καλύτερα την καθημερινότητά μας. Η φιλοσοφία έχει κάτι ενδιαφέρον και σημαντικό να μας πει για τη ζωή που ζούμε καθημερινά, για αυτά που διαδραματίζονται μπροστά στις οθόνες μας.
Τη συμβολική αξία της εικόνας για τη σημερινή εποχή γλαφυρά απεικονίζουν τα λόγια του Πορτογάλου συγγραφέα Ζοζέ Σαραµάγκου, τιμημένου µε το Νόμπελ Λογοτεχνίας 1998, σε συνέντευξη που έδωσε στην εφημερίδα «ΒΗΜΑ», «βιβλία», Κυριακή, 18 Οκτωβρίου 1998, απαντώντας στην ερώτηση δημοσιογράφου για το πού εντοπίζει την επικαιρότητα της εικόνας της Σπηλιάς σήμερα, εφόσον την έχει επιλέξει ως βάση ενός μυθιστορήματός του: «Στον μύθο της σπηλιάς του Πλάτωνα ανακάλυψα κάτι που στη σημερινή κοινωνία είναι σχεδόν αυταπόδεικτο: ποτέ, µα ποτέ, από την εποχή του Πλάτωνα ως σήμερα, η ανθρωπότητα δε ζούσε τόσο κοντά σε αυτό που περιέγραψε ο Έλληνας φιλόσοφος. Φανταστείτε τι θα έγραφε σήμερα ο Πλάτωνας, αν έβλεπε ότι βλέπουμε ολοένα και λιγότερο την πραγματικότητα και αφοσιωνόμαστε περισσότερο στις εικόνες της πραγματικότητας ή, ακόμη χειρότερα, σε αυτό που σήμερα αποκαλείται εικονική πραγματικότητα. Σήμερα, μάλιστα, βρισκόμαστε σε σπηλιά. Ο Πλάτωνας έλεγε ότι πρέπει να βγούμε από τη σπηλιά και να αντιμετωπίσουμε την πραγματικότητα».
Όλα τα παραπάνω αναπαριστούν τον κόσμο των αισθητών, των ορωμένων, τον οποίο όλοι ο άνθρωποι τον θεωρούμε πραγματικό.
Όμως σε αντίθεση με αυτόν υπάρχει ο κόσμος των ιδεών, ο κόσμος της νόησης και της αλήθειας. Οι ιδέες αποτελούν τα πρότυπα των αισθητών αντικειμένων. Αυτές αποτελούν το σταθερό κριτήριο αλήθειας όλων των ηθικών αλλά και των γνωσιολογικών κρίσεων. Λειτουργούν ως απόλυτες ηθικές αξίες βάσει των οποίων κρίνεται η ανθρώπινη συμπεριφορά, θεμελιώνουν ένα κράτος δικαίου. Δίνουν το μέτρο της αλήθειας στις κρίσεις των ανθρώπων.
«Τα αισθητά αντικείμενα «μετέχουν» στις αντίστοιχες ιδέες και «μιμούνται» τις αντίστοιχες ιδέες. Η «μετοχή» και η «μίμηση» είναι οι δύο τρόποι επικοινωνίας αισθητών και νοητών. Η μετοχή είναι μια λογική σχέση, η σχέση μερικού και επιμέρους. Η μίμηση είναι μια σχέση ιεραρχική, η σχέση πρωτοτύπου και αντιγράφου, υποδείγματος και εικόνας.
Το αγαθό είναι η ανώτερη Ιδέα αλλά και η προϋπόθεση της ύπαρξης και της γνώσης των άλλων ιδεών.»
«Αρχαίοι Έλληνες Φιλόσοφοι» Κάλφας Β. Ζωγραφόδης Γ. ΤΟ ΒΗΜΑ σελ. 130,132
«Πλάτων Πολιτεία» τ. Γ’ Θ. Μαυρόπουλος ΤΟ ΒΗΜΑ σελ. 1150-1 ,1166-1167