Πρότυπο Πειραματικό Γενικό Λύκειο Ηρακλείου
Β. Ρούσσου
ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ Α ΛΥΚΕΙΟΥ
ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ
ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΚΑΙ ΜΟΝΤΕΡΝΙΣΜΟΣ ΣΤΗ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ
Εισαγωγή : ο στόχος αυτής της διδακτικής ενότητας είναι :
• να κατανοήσουν οι μαθητές την εξελικτική πορεία της νεοελληνικής ποίησης
• να εντοπίσουν τα βασικά διαφοροποιητικά χαρακτηριστικά που διακρίνουν τη μοντέρνα ποίηση από την λεγόμενη παραδοσιακή
• να ασχοληθούν με την οφθαλμοφανή διαφορά παραδοσιακής (ήτοι αυστηρά έμμετρης- απλά έμμετρης ποίησης με τον ελευθερωμένο στίχο και την ελευθερόστιχη ποίηση)
• να εντοπίσουν βασικούς σταθμούς της ελληνικής ποίησης τόσο χρονολογικούς όσο και κυρίως ποιητικούς (συγκεκριμένα ποιήματα)
• να κατανοήσουν τις μορφολογικές και θεματικές αλλαγές αλλά και τη θέση και το ρόλο του ποιητή στην ελληνική κοινωνία
Α’ φάση (Πριν την ανάγνωση): 4 διδακτικές ώρες
-Διαβάζουμε στην τάξη κατά ομάδες σύντομα κείμενα (άρθρα, αποσπάσματα από μελέτες) για να κατανοήσουν οι μαθητές τη διαφορά μεταξύ παραδοσιακής και μοντέρνας ποίησης. Η κάθε ομάδα αποδίδει το νόημα του κειμένου που μελέτησε στην τάξη. Η διαδικασία είναι δυνατόν να γίνει και στην ολομέλεια της τάξης
Παραδείγματα κειμένων (από τα οποία ο διδάσκων μπορεί να επιλέξει αποσπάσματα για μελέτη στην τάξη:
Ν. Βαγενάς, «Για έναν ορισμό του μοντέρνου στην ποίηση», Θεωρία λογοτεχνίας, Imago, Σειρά Β’, Σπουδές/2, σ. 112-149, ιδίως οι σσ. 118-123 (χωρίς τις σημειώσεις) για τα γνωρίσματα της σύγχρονης ποίησης και οι σσ. 128-138 για το άλογο στην ποίηση. Το κείμενο είναι απαραίτητο για προανάγνωση από τον διδάσκοντα για να μπορέσει να θέσει τους βασικούς άξονες επί των οποίων θα κινηθεί για προσδιορίσει με την τάξη τα χαρακτηριστικά της μοντέρνας ποίησης.
Ε. Γαραντούδης, «Για το σύγχρονο ελληνικό ελεύθερο στίχο», Ποίηση 1 (άνοιξη 1999), σσ. 105-140
Α. Κατσιγιάννη , «Μορφικές μεταρρυθμίσεις στην ελληνική ποίηση του τέλους του 19ου και των αρχών του 20ου αιώνα», Παλίμψηστον (1987)
Χ. Σακελλαρίου, Η μοντέρνα ποίηση και τα προβλήματα διδασκαλίας της, Gutenberg Αθήνα 1989, σσ. 49-52 (κυρίως για τον καθηγητή)
http://elocus.lib.uoc.gr/dlib/9/6/7/metadata-dlib-2003roussou.tkl
-Διαβάζουμε στην τάξη ποιήματα που έχουν ήδη διδαχτεί οι μαθητές στην Γ’ Γυμνασίου και τους καλούμε να εντοπίσουν και να καταγράψουν τις διαφορές. Από το βιβλίο της Γ’ Γυμνασίου. Τα πλέον κατάλληλα είναι:
Δημοτικό τραγούδι
Βιτσέντσος Κορνάρος, Ερωτόκριτος, σ. 19 (να επισημανθεί η έλλειψη και η παρουσία ρίμας)
Δ. Σολωμός, Ελεύθεροι πολιορκημένοι, σ. 61
Κ. Παλαμάς, Ίαμβοι και Ανάπαιστοι, σ. 115
Κ. Π. Καβάφης, Όσο μπορείς, σ. 121
Κ. Καρυωτάκης , Σαν δέσμη από τριαντάφυλλα, 147
Ν. Λαπαθιώτης, Νυχτερινό, σ. 142
Α. Εμπειρίκος, Τριαντάφυλλα στο παράθυρο, σ. 177
Ο. Ελύτης, Δώρο ασημένιο ποίημα, σ. 186
Μ. Αναγνωστάκης, Στο παιδί μου, σ. 222
Οι μαθητές κατά ομάδες μπορούν να επεξεργαστούν τα ποιήματα αυτά και να εντοπίσουν στοιχεία μορφολογικά και θεματικά. Κατόπιν στην ολομέλεια του τμήματος θα γίνουν συγκρίσεις ως προς τα χαρακτηριστικά παλαιότερων και νεώτερων ποιημάτων.
Χρήσιμο βοήθημα και στις δύο φάσεις αποτελεί το Λεξικό Λογοτεχνικών Όρων όπου οι μαθητές θα καταφύγουν για να αντλήσουν στοιχεία κυρίως σχετικά με τα ρεύματα και με τα σχήματα λόγου.
Β’ φάση (Ανάγνωση): 10 διδακτικές ώρες
Οι μαθητές σε ομάδες αναλαμβάνουν να επεξεργαστούν ποιήματα από την επτανησιακή σχολή έως και την β μεταπολεμική γενιά ή και τη γενιά του 2000 εάν χρησιμοποιηθούν κείμενα εκτός βιβλίου. Με άξονες τα ποιήματα από τα ΚΝΛ και των τριών τάξεων του Λυκείου η μελέτη μπορεί να εμπλουτιστεί και με άλλα χαρακτηριστικά δείγματα παραδοσιακής και μοντέρνας ποίησης.
Για την ανάδειξη της συμβολής των Παλαμά, Σικελιανού, Καβάφη, Καρυωτάκη σκόπιμο είναι να δοθούν ποιήματα τόσο έμμετρα όσο και με ελευθερωμένο (ή σχεδόν ελεύθερο για τους Σικελιανό και Παλαμά). Στον Καβάφη τονίζεται και η δραματικότητα-πεζολογία ως χαρακτηριστικά της μοντέρνας ποίησης ταυτόχρονα με την εκμετάλλευση ενός βασικού παραδοσιακού στοιχείου: του ιαμβικού.
Το βιβλίο ΚΝΛ της Β Λυκείου περιέχει το ποίημα του Τ. Παπατσώνη «Περιηγητές στη λειτουργία» που δεν αποτελεί το βασικό δείγμα του ποιητή ούτε αναδεικνύει τη συμβολή του στη μορφολογική εξέλιξη της νεοελληνικής ποίησης. Κρίνεται κατάλληλο το «Beata Beatrix” «Adventus ή προ της ελεύσεως» που είναι και τα πρώτα ελληνικά ελευθερόστιχα ποιήματα (γρ.1920 δημ. 1920 και 1921). Επίσης μπορούν να δοθούν και ποιήματα από τη Στροφή του Σεφέρη όπου η παραδοσιακή μορφή συναντά την μοντέρνα έκφραση. Τέλος θα πρότεινα στην σύγχρονη ποίηση οι μαθητές να έλθουν σε επαφή: α) με την επιστροφή των παραδοσιακών μορφών ποίησης (π.χ. σονέτα των Γκανά, Κοροπούλη, Λάγιου, Καψάλη, έμμετρη ποίηση του Γκανά κ. ά. βλ. ενδεικτικά τη σελίδα www.pampalaionero.wordpress.com ) β) είναι επίσης χρήσιμο οι μαθητές στο τέλος της διδακτικής ενότητας να έρθουν σε επαφή με πολύ νέους ποιητές (βλ. την ανθολογία 30 έως 30. τριάντα ποιητές έως τριάντα ετών. Ένα τοπίο της νέας ποίησης, επιλογή Γ. Μπλάνας, Ντ. Σιώτης, Κοινωνία των δεκάτων, Αθήνα 2011)
Οι ομάδες μελέτης μπορούν να διαιρεθούν είτε χρονολογικά είτε κατά ρεύμα ( π.χ. επτανησιακή σχολή, νεοσυμβολισμός, μοντερνισμός, υπερρεαλισμός, νεουπερρεαλισμός κλπ). Κάθε ομάδα εντοπίζει γνωρίσματα μιας γενιάς ή ενός ρεύματος, μελετά και επεξεργάζεται τα κείμενα και τέλος καταγράφει τα συμπεράσματά της σε ένα κείμενο. Οι μαθητές μπορούν να μελετήσουν ομαδικά τα κείμενα ή να ανατεθεί η επεξεργασία τους ανά δύο μαθητές. Ο διδάσκων μπορεί να ορίσει συγκεκριμένες εργασίες ανά ομάδα. Οι ομάδες είναι δυνατόν να μελετήσουν και μελοποιημένη ποίηση (παραδοσιακή και μοντέρνα). Τα χαρακτηριστικότερα ποιήματα και τα συμπεράσματα κάθε ομάδας συζητιούνται στην τάξη.
Ενδεικτική διαίρεση και ενδεικτικά κείμενα Τα θέματα-ρεύματα και ποιητές που θα επεξεργαστεί κάθε ομάδα είναι δυνατόν να χωριστούν με διαφορετικό και ίσως προσφορότερο τρόπο. Αν υποθέσουμε ότι πρόκειται για τάξη 25 μαθητών οι 5 μαθητές ανά ομάδα μπορούν να ασχοληθούν με θέματα που διαφέρουν αρκετά όπως π.χ. Σικελιανός και νεοσυμβολιστές, Καβάφης και μοντερνιστές. Εξάλλου το μάθημα λειτουργεί υπό τις αρχές του project.).
Ομάδα 1η
Δημοτικό τραγούδι – Επτανησιακή σχολή –(Ρομαντικοί Αθήνας) Παλαμάς
Του νεκρού αδελφού* ΚΝΛ Α’ Λυκείου
Δ. Σολωμός, Ελεύθεροι Πολιορκημένοι Σχεδίασμα Γ’ »
Ι. Πολυλάς, Ερασιτέχνης »
Α. Λασκαράτος, Προβόδισμα** »
(Α.Ρ. Ραγκαβής, Διονύσου πλους »)
Κ. Παλαμάς, Το πανηγύρι στα σπάρτα »
Ο δωδεκάλογος του γύφτου »
Σατιρικά γυμνάσματα »
[Το ίδιο τραγούδι]
Ενδεικτικά ερωτήματα για μελέτη: Ποια είναι η μορφολογική οργάνωση των ποιημάτων; Είναι όμοια για όλα τα ποιήματα; Ποια είναι η θεματική τους; Πώς σχολιάζετε τη γλώσσα και το λεξιλόγιό τους; Εκφράζουν και με ποιο τρόπο τους ανθρώπους και την εποχή στην οποία γράφτηκαν; Παρατηρείτε αλλαγές ύφους, γλώσσας και μορφής ανάμεσα στα ποιήματα και ποιες; Διαθέτουν άμεση αναφορά στην πραγματικότητα ή ξεφεύγουν από αυτήν και πώς;
* Στην παραλογή αυτή οι μαθητές θα διερωτηθούν για τη μορφή του δημοτικού (μέτρο-ομοιοκαταληξία, αφηγηματική μορφή, στοιχεία παραλόγου τα οποία θα συσχετίσουν αργότερα με τον υπερρεαλισμό. Είναι άραγε το δημοτικό τραγούδι υπερρεαλιστικό;)
** Με το ποίημα αυτό οι μαθητές κατευθύνονται στο ερώτημα «ποιο σκοπό εξυπηρετεί η ποίηση;». Το ποίημα του Λασκαράτου παρέχει μια απάντηση. Επίσης εισάγεται η έννοια ποιήματα ποιητικής (ενδεχομένως και αυτοαναφορικότητα).
Ομάδα 2η
Σικελιανός –Νεοσυμβολισμός
Α. Σικελιανός, Ιερά Οδός »
Πνευματικό Εμβατήριο »
[Αλαφροϊσκιωτος-Η φωνή]
Κ. Καρυωτάκης, Είμαστε κάτι ΚΝΛ Β’ Λυκείου
Μπαλάντα σους άδοξους ποιητές των αιώνων »
Μικρή ασυμφωνία εις Α μείζον Νεοελληνική λογοτεχνία Γ
Λυκείου (Θεωρητική Κατ/νση)
[Όλοι μαζί]
[Σαν δέσμη από τριαντάφυλλα]*
Μ. Παπανικολάου, Εσωτερικό ΚΝΛ Β’ Λυκείου
Μ. Πολυδούρη, Κοντά σου
[Ν. Λαπαθιώτης, Ερωτικό] »
Ενδεικτικά ερωτήματα για μελέτη: Ποια είναι η μορφολογική οργάνωση των ποιημάτων; Είναι όμοια για όλα τα ποιήματα; Ποια είναι η θεματική τους; Ποια σχέση έχουν τα ποιήματα με τις κοινωνικές ιστορικές συνθήκες στις οποίες γράφτηκαν; Πώς σχολιάζετε τη γλώσσα και το λεξιλόγιό τους; Παρατηρείτε αλλαγές ύφους, γλώσσας και μορφής ανάμεσα στα ποιήματα και ποιες; Ποια από τα ποιήματα βρίσκονται πλησιέστερα στο σύγχρονο άνθρωπο και τα προβλήματά του; Δείτε τα ποιήματα της ομάδας 3 και συγκρίνετέ τα με τα δικά σας: σε τι μοιάζουν και σε τι διαφέρουν;
* το ποίημα είναι σημαντικό για τις απόπειρες διαφυγής από την αυστηρά έμμετρη ποίηση
Ομάδα 3η
Καβάφης-Μοντερνισμός
Κ. Καβάφης, Ιθάκη ΚΝΛ Α’ Λυκείου
Περιμένοντας τους βαρβάρους »
[Ο Γενάρης του 1904]
[Εν μεγάλη ελληνική αποικία *]
[Τ. Παπατσώνης «Beata Beatrix” «Adventus ή προ της ελεύσεως»]
[Θ. Ντόρρος Δυο χάδια]
[Ζ. Οικονόμου, Μνήμη καθαρή]
Γ. Σεφέρης [ Ερωτικός Λόγος Ε’]
Πάνω σ’ έναν ξένο στίχο * * ΚΝΛ Β’ Λυκείου
Ελένη** »
Γ. Ρίτσος, Ο τόπος μας »
Ανυπόταχτη πολιτεία »
Η σονάτα του σεληνόφωτος Λογοτεχνία θεωρητικής κατ/νσης
Ενδεικτικά ερωτήματα για μελέτη: Γιατί τα ποιήματα που μελετήσατε ανήκουν στην μοντέρνα ποίηση; Ποιες διαφορές έχουν από τα ποιήματα που είχατε διαβάσει στην αρχή της ενότητας (προαναγνωστική φάση); Με ποια μοιάζουν και ως προς τι; Ποια από τα χαρακτηριστικά της μοντέρνας ποίησης εντοπίζετε στα ποιήματα που μελετήσατε;
* Το ποίημα είναι χρήσιμο για την παρουσία της ομοιοκαταληξίας. Επίσης για την καβαφική ποίηση βασική είναι η επισήμανση του ελευθερωμένου και όχι του ελεύθερου στίχου.
** Με τα ποιήματα μπορεί να εισαχθεί η έννοια της διακειμενικότητας και του διαλόγου μεταξύ λογοτεχνικών έργων.
Ομάδα 4η
Υπερρεαλισμός-Α’ μεταπολεμική γενιά
Ο. Ελύτης, Η τρελή ροδιά ΚΝΛ Β Λυκείου
Η Μαρίνα των βράχων »
Α. Εμπειρίκος, τρία αποσπάσματα »
Ν. Εγγονόπουλος, Νέα περί του θανάτου…. »
[Ύμνος δοξαστικός για τις γυναίκες που αγαπούμε]
[Τραμ και Ακρόπολις]
Γ. Σαραντάρης, Δεν είμαστε ποιητές »
Μ. Σαχτούρης, Στρατιώτης ποιητής ΚΝΛ Γ Λυκείου
Αποκριά »
Ο ελεγκτής Λογοτεχνία Θεωρητικής κατ/νσης
Μ. Αναγνωστάκης, Θεσσαλονίκη…. ΚΝΛ Γ Λυκείου
Επιτύμβιον »
Στο Ν Ε… Λογοτεχνία Θεωρητικής κατ/νσης
Τ. Πατρίκιος, Οφειλή
Τ. Σινόπουλος, Ο καιόμενος ΚΝΛ Γ Λυκείου
[ Νεκρόδειπνος]
Ν. Βαλαωρίτης, Μικρός θρήνος »
[Το θαύμα]
[Κατάσταση αντιπολιορκίας]
[Μ. Χατζηλαζάρου, Είναι η καρδιά μου το εκστατικότερο καστανό μάτι]
[Μ. Αξιώτη, Σύμπτωση* ]
Ε. Βακαλό, Πώς έγινε ένας κακός άνθρωπος ΚΝΛ Γ Λυκείου
* Το εκτενές αυτό ποίημα βρίσκεται μόνο στη συλλογή Ποιήματα της Μ. Αξιώτη. Παρουσιάζει ενδιαφέρον διότι ακολουθεί χαρακτηριστικά του υπερρεαλισμού. Οι Χατζηλαζάρου και Αξιώτη είναι οι πρώτες υπερρεαλίστριες. Στο έργο της Αξιώτη μάλιστα προβάλλεται ιδιαίτερα η γυναίκα.
Ενδεικτικά ερωτήματα: Ποια ιδιαίτερα μορφολογικά γνωρίσματα παρουσιάζονται στα ποιήματα που μελετήσατε; Μπορείτε να εντοπίσετε τον θεματικό άξονα των ποιημάτων αυτών; Υπάρχει ένας κοινός κύριος θεματικός άξονας; Τι παρατηρείτε σχετικά με τη γλώσσα των υπερρεαλιστικών ποιημάτων; Πώς λειτουργούν οι εικόνες στην υπερρεαλιστική ποίηση; Ποιος είναι ο τόνος, το ύφος των ποιημάτων που μελετήσατε;
Ομάδα 5η
Νεώτερη ποίηση
[Μ. Γκανάς, Χριστουγεννιάτικη ιστορία]
Το σκυλί ΚΝΛ Γ’ Λυκείου
Κ. Δημουλά, Τα πάθη της βροχής Λογοτεχνία θεωρητικής κατ/νσης
Σημείο αναγνωρίσεως »
Κονιάκ μηδέν αστέρων »
Θ. Γκόρπας, Ομόνοια Άνω Πετράλωνα ΚΝΛ Γ’ Λυκείου
Μ. Κέντρου-Αγαθοπούλου, Ο μοτοσυκλετιστής »
[Μ. Μαρκίδης, Παράπονο ποιητού γενιάς του ΄60]
[Οι βαλίτσες του Οκτώβρη]
Λ. Πούλιος, Δρόμοι ΚΝΛ Γ’ Λυκείου
Καλοκαίρι ’78 »
[Το ρολόι]
Μ. Μέσκος, Το άλογο »
[τα ανώνυμα]
Δ. Χριστοδούλου, Για ένα παιδί που κοιμάται »
Β. Λεοντάρης [Νυχτερινά]
[Μόνον δια της λύπης]
Ντ. Χριστιανόπουλος, Δημάς ΚΝΛ Γ’ Λυκείου
[Επικίνδυνη μοναξιά]
[Μ. Πρατικάκης, Ως πέρα το δέντρο της οικογένειας]
[Η. Λάγιος, Βροχηδόν]*
* Το ποίημα έχει ενδιαφέρον γιατί δείχνει τη χρήση έμμετρων μορφών στην σύγχρονη ποίηση.
Ολομέλεια
Για τις τελευταίες ώρες και στην ολομέλεια του τμήματος είναι δυνατόν να παρουσιαστούν πολύ νέοι ποιητές. Ενδεικτικά αναφέρω: Αριστέα Παπαλεξάνδρου, Χάρης Ψαρράς, Δημήτρης Λεοντζάκος, Δήμητρα Κωτούλα, Θοδωρής Ρακόπουλος, Ναταλία Κατσού, Νίκος Ερηνάκης, Ελένη Τζατζιμάκη. Ενδεχομένως οι μαθητές να έχουν εντοπίσει και επιλέξει ποιητές από το διαδίκτυο (www. e-poema.gr ή www.poeticanet.gr)
Κοινό θέμα για μελέτη: Καταγράψτε τις φάσεις από τις οποίες πέρασε η νεοελληνική ποίηση από την εποχή του Ερωτόκριτου έως σήμερα δίνοντας έμφαση στη θεματική, τη γλώσσα και τη μορφή των ποιημάτων.
• Τα κείμενα σε αγκύλες δεν βρίσκονται στα διδακτικά εγχειρίδια του Λυκείου. Όλα υπάρχουν στην ανθολογία Η ελληνική ποίηση του 20ου αι. Μια συγχρονική ανθολογία, επιμέλεια-ανθολόγηση Ε. Γαραντούδης, Μεταίχμιο, Αθήνα 2006
• Τα κείμενα που παρατίθενται είναι ενδεικτικά. Ο διδάσκων μπορεί να κάνει τις δικές του επιλογές που κατευθύνονται από την τάξη του. Μπορεί να περιοριστεί στα διδακτικά εγχειρίδια του Λυκείου ή και του Γυμνασίου ή να χρησιμοποιήσει την τεχνική των ομόθεμων ποιημάτων -τη συστάδα ποιημάτων- στην ολομέλεια του τμήματος ή να επεκταθεί περισσότερο. Χρήσιμο βοήθημα σε αυτήν την περίπτωση είναι η Ποιητική Ανθολογία Σοκόλη η οποία υπάρχει σχεδόν σε όλα τα σχολεία.
• Η πρόταση αυτή είναι ενδεικτική και αφήνει πολλά περιθώρια (ανα)προσαρμογής. Γι αυτό δεν περιλαμβάνει ενδεικτικά φύλλα εργασίας.