Εκατόν πενήντα χρόνια κλείνουν φέτος από τη γέννηση της πρώτης γυναίκας που τιμήθηκε με Νομπέλ Λογοτεχνίας
Αυτή τη νοσταλγία του απρόσιτου, αυτού που κρύβεται πέρα από τη ζωή, τη νιώθουν τα ζώα μια φορά τον χρόνο, όταν παρακολουθούν τον χορό των γερανών». (Ο μεγάλος χορός των γερανών στο Κουλαμπέρι).
Το θαυμαστό ταξίδι του Νιλς Χολγκερσον
Η έκπληξη που επιφυλάσσουν τα τρία (από τα πολλά) βιβλία της πρώτης γυναίκας νομπελίστριας συγγραφέως (Νομπέλ Λογοτεχνίας 1909), της Σουηδής Σέλμα Λάγκερλεφ (1858-1940), που χρησίμευσαν ως βάση του σημειώματος αυτού, είναι πως, στην ουσία, πρόκειται για ένα αφήγημα. «Ο θρύλος του Γαίστα Μπέρλιγκ» (1891), που της χάρισε την αναγνώριση, «Το θαυμαστό ταξίδι του Νιλς Χόλγκερσον» (1906 -1907), το παγκόσμιο μπεστ-σέλερ της για μικρούς και μεγάλους και το αυτοβιογραφικό «Μόρμπακα» (1922) διηγούνται, πράγματι, όψεις της ίδιας ιστορίας. Πρωταγωνιστεί, πάντοτε, ο τόπος, η Σουηδία, και κυρίως ο μικρόκοσμος του Βέρμλαντ, γενέθλιου τόπου της Λάγκερλεφ. Ο τόπος ταυτοποιείται έμμεσα, ως φορέας της οργανικής και ανόργανης φύσης, των πλασμάτων, φυσικών και υπερφυσικών, της ιστορίας και των μύθων, του πολιτισμού, αγροτικού και βιομηχανικού.
Γρήγορα αντιλαμβανόμαστε ότι οι εκάστοτε συμβατικοί πρωταγωνιστές λειτουργούν ως κινηματογραφικές κάμερες, τοποθετημένες σε διαφορετικές οπτικές γωνίες. Κάπου κάπου η συγγραφέας παίρνει, για λίγο μόνο, στα χέρια της κάποια από αυτές, αφήνοντας να ξεχειλίσει μια πιο προσωπική συγκίνηση, όμως αυτό διακόπτεται αμέσως: Η ιστορία πρέπει να συνεχιστεί σαν ταξίδι. Ο «Νιλς Χόλγκερσον» είναι άλλωστε ταξιδιωτικός· ο «Γαίστα Μπέρλιγκ» είναι ένα στεφάνι σύντομων ιστοριών από τη ζωή μιας κοινότητας, προσεκτικά πλεγμένων στη μοίρα του αποσχηματισμένου ιερέα αφενός, της «ταγματαρχίνας» αφετέρου· το «Μόρμπακα» είναι μια αυτοβιογραφική κατάθεση, κρυμμένη στα ιστορικά στιγμιότυπα του ομώνυμου σπιτιού και της οικογένειας που το κατοίκησε.
Η φόρμα των ολιγοσέλιδων, σχεδόν αυτοτελών ιστοριών, που πλέκονται σε πανοραμικό δίχτυ, αντανακλά και την ισχυρότερη από τις φλέβες που αξιωματικά διασχίζει και συνέχει το αφηγηματικό τοπίο: πρόκειται για το αίσθημα του συνανήκειν, που δεν στηρίζεται ωστόσο σε τίποτε απλοϊκές παραδοχές. Πετυχαίνει, άλλωστε, να ενσωματώσει την αντίφαση και το διαφορετικό ως ποιητική αποσπασματικότητα και ασυνέχεια. Η ιδιοφυΐα της συγγραφέως συνοψίζεται, μαζί με ένα αφηγηματικό χάρισμα που φτάνει ύψη αρχαίου αοιδού, στην ?ενστικτώδη, αν διακρίνουμε σωστά? εμμονή της να αποφύγει κάθε αφελή, κάθε μονοσήμαντη προσέγγιση.
Σύνθεση ζόφου και φωτός
Ανθρωποι και ζώα είναι στα βιβλία της αγγελικοί συνάμα και τερατώδεις, ηρωικοί και εγκληματικοί. Ανεβοκατεβαίνουν από την παραδείσια αθωότητα των ηδονών στην παρακμιακή αθλιότητα, με τη δραματική ταχύτητα ενός ανελκυστήρα. Ο απόβλητος γίνεται καθωσπρέπει κύριος και απόβλητος ξανά, εν ριπή οφθαλμού. Η σκληρότητα γυρίζει σε τραγωδία και από εκεί σε χιούμορ και σε λύτρωση, με την ανακουφιστική νομοτέλεια του φυσικού φαινομένου ? εδώ η αφηγήτρια αφομοιώνει γόνιμα τους τρόπους του παραμυθιού. Το υπερφυσικό θεωρείται αυτονόητο, αλλά και η επιστήμη νομιμοποιείται ?οφείλει μάλιστα!? να το μάχεται.
Ο άνθρωπος αντιμετωπίζει τις δυο προκλήσεις χωρίς να διχάζεται· αναπτύσσεται για να ανταποκριθεί. Η φύση, στην πιο παγανιστική της εκδοχή, υμνείται όπως και το βιομηχανικό θαύμα· εργοστάσια και ορυχεία αναφύονται στην αφήγηση με την αγάπη και τη στοργή που επιφυλάσσει η συγγραφέας στους γεωλογικούς σχηματισμούς. Οι θρύλοι και οι παραδόσεις των βόρειων λαών παντρεύονται τον καλβινισμό της βιομηχανίας και του εμπορίου. Από την ένωσή τους πηγάζει διφυής η Σκανδιναβία, μαγική και δυναμική.
Ανατριχιαστικά πολλαπλή ακούγεται συνεπώς η φωνή της Λάγκερλεφ: παραμορφωμένη μπάμπω, Κινέζος σοφός, Αμερικανίδα πιονιέρισσα, σάμπως κάποιο σατανικό εφέ να αξιοποιεί τις δυνατότητες της ηλεκτρονικής ηχητικής. Διηγείται την ιστορία, άλλοτε ως θρυλικό ερωτικό δράμα (Γαίστα Μπέρλιγκ), άλλοτε ως παραμύθι (Νιλς Χόλγκερσον), ενώ την τρίτη φορά (Μόρμπακα) ακολουθεί, τάχα, την αυτοβιογραφία, αν και σε τόνους ελάχιστα προσωπικούς. Τα δύο πρώτα βιβλία ευτύχησαν στις ελληνικές τους μεταφράσεις (Εστία, 1998, μετάφραση Νίκου Φωκά και Σ.,Ι. Ζαχαρόπουλος, 1988, μετάφραση Τασώς Καββαδία, αντίστοιχα), ενώ το γεμάτο χιούμορ και τρυφερότητα «Μόρμπακα» δεν μεταφράστηκε ακόμη. Πρόσωπα και γεγονότα παλινδρομούν μεταξύ μυθοπλασίας και ιστορίας. Ο παππούς Λάγκερλεφ με το βιολί (Μόρμπακα) γίνεται Λιλιεκρόνα στον «Γαίστα Μπέρλιγκ», ο αγροίκος πατέρας της υπηρέτριας Μπακ-Κάισα με την άρνηση του πολέμου ?του κάθε πολέμου!? στις αποσκευές του εμπνέει, αντίστοιχα, τη μορφή του πατέρα του εγκληματία Μονς, ο χήνος Μάρτιν που σφαγιάστηκε άσπλαχνα από τη μητριά της γιαγιάς Λάγκερλεφ (Μόρμπακα) σώζεται στην κορυφαία σκηνή του Νιλς Χόλγκερσον…
Σπάνιο χαρμάνι
Εκεί που αγγίζει κανείς τα όρια της αφέλειας βουλιάζει ξαφνικά σε μιαν άβυσσο μπορχεσιανής εμπνεύσεως· εκεί που πάει να χαθεί στην αγριότητα των θρύλων της επιβίωσης προσκρούει σε ένα οχυρό ντοστογιεφσκικού ήθους. Η κόρη αυτή της πολυμελούς σουηδικής οικογένειας, που κέρδισε με την αναπηρία της την αφοσίωση της απλοϊκής, μονόχνωτης υπηρέτριας (η Λάγκερλεφ έμεινε ανάπηρη στα τρία της χρόνια και παρά τη μετέπειτα θεραπεία της παρέμεινε για όλη τη ζωή της ελαφρά χωλή)· που λάτρευε απροκάλυπτα τον πατέρα-οραματιστή, αγροτικό μεταρρυθμιστή και εραστή των τεχνών· που δεν παντρεύτηκε ποτέ και χρησιμοποίησε τα χρήματα του Νομπέλ για να ξαναποκτήσει το οικογενειακό αρχοντικό-αγρόκτημα «Μόρμπακα», στο οποίο έζησε μέχρι το τέλος του βίου της γράφοντας και καταγινόμενη με αγροτικές εργασίες, μετουσιώνει στη μοναδική της συγγραφική ταυτότητα-τόπο πολλά επίπεδα βιωμάτων. Είναι κόρη ιερέων αλλά και καλλιτεχνών. Αρχόντων αλλά και άξεστων υπηρετών. Εχει φοιτήσει στο σχολείο, αλλά και στη λαϊκή παράδοση. Ευσεβής αλλά με εικονοκλαστική προδιάθεση. Παραδέχεται τη φρίκη, αλλά την καθιστά γόνιμη. Τη βγάζει κυριολεκτικά από τα κόκαλα, χωρίς να νοιάζεται για τίποτε εκ προοιμίου ιερό. Είναι, με ελληνικούς όρους, ένα χαρμάνι Παπαδιαμάντη, Δέλτα και Βιζυηνού, που διαθέτει επιπλέον το παλαμικό σθένος της μεγάλης μουσικής σύνθεσης.