ΓΥΜΝΑΣΙΟ

ΕΥΡΙΠΙΔΗ ” ΕΛΕΝΗ”

“ΤΟ ΛΟΥΡΙ ΤΟΥ ΣΩΚΡΑΤΗ “ΔΗΜΗΤΡΗ ΠΟΤΑΜΙΤΗ

Νέο Έγγραφο του Microsoft Office Word (4)

Νέο Έγγραφο του Microsoft Office Word

ΕΛΕΝΗ ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΟ Α΄ΕΠΕΙΣΟΔΙΟ

Ελένη- Τεύκρος ,απόσπασμα

Για την Ελένη.Μαρία Δημητριάδη

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ ΔΡΑΜΑΤΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ
(ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑΣ: σελ. 65 – 96, συνοπτική απόδοση)

Η ΔΡΑΜΑΤΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ
 Το δράμα
Η αρχαία ελληνική ποίηση διακρίνεται σε τρία είδη: την επική, τη λυρική και τη δραματική ποίηση. Η δραματική ποίηση συνθέτει στοιχεία από τα άλλα δύο είδη που προηγήθηκαν χρονικά, αλλά διαφέρει από αυτά, διότι προοριζόταν για παράσταση· αναπαριστάνει δηλαδή ένα γεγονός που εξελίσσεται ενώπιον των θεατών, όπως δηλώνει και το όνομά της (δρμα<δράω - = πράττω).
 Η γένεση του δράματος: η διονυσιακή λατρεία και ο διθύραμβος – τα είδη του δράματος
Το δράμα προήλθε από τις θρησκευτικές τελετές, τα δρώμενα (= ιερές συμβολικές πράξεις), και, ειδικότερα, από τις τελετουργικές εορτές για τη γονιμότητα και τη βλάστηση που γίνονταν στην αρχαιότητα προς τιμήν του θεού Διονύσου.(O Διόνυσος κατείχε κεντρική θέση στο αθηναϊκό εορτολόγιο. H λατρεία του ήταν εξαιρετικά δημοφιλής, ιδιαίτερα στις λαϊκές τάξεις και τους αγρότες, και υποστηρίχθηκε πολύ από τους τοπικούς άρχοντες που αναζητούσαν λαϊκά ερείσματα).
Στις τελετές αυτές οι πιστοί του Διονύσου βρίσκονταν σε κατάσταση έκστασης, με αποτέλεσμα να έχουν την αίσθηση ότι κατέχονται από το πνεύμα του θεού· ήταν μεταμφιεσμένοι σε Σατύρους, δηλαδή τους ζωόμορφους ακολούθους του Διονύσου. Συγχρόνως, ομάδα πιστών, ο χορός(50 άτομα), με πρώτο τον ξάρχοντα, έψαλλε χορεύοντας λατρευτικό άσμα προς τιμήν του Διονύσου, τον διθύραμβο.
Από τον διθύραμβο, ο οποίος στην αρχή ήταν αυτοσχέδιος και άτεχνος, προήλθαν τα τρία είδη του δράματος: η τραγωδία, το σατυρικό δράμα και η κωμωδία.

Η ΤΡΑΓΩΔΙΑ

1. Η προέλευση της τραγωδίας: από τη διονυσιακή λατρεία στο δραματικό είδος
Ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι η τραγωδία γεννήθηκε από τον διθύραμβο και τους αυτοσχεδιασμούς των ξαρχόντων.
Στην εξέλιξη του διθυράμβου -από αυτοσχέδια σε έντεχνη μορφή- συνέβαλε ένας σημαντικός ποιητής και μουσικός, ο Αρίων (6ος αι. π.Χ.), ο οποίος πρώτος συνέθεσε διθύραμβο με αφηγηματικό περιεχόμενο και τον παρουσίασε στην αυλή του τυράννου της Κορίνθου Περίανδρου.Ο Αρίων παρουσίασε τον χορό μεταμφιεσμένο σε Σατύρους, δηλαδή με χαρακτηριστικά τράγων, και γι’ αυτό ονομάστηκε «ευρετής του τραγικού τρόπου». Αυτοί οι τραγόμορφοι τραγουδιστές ονομάζονταν τραγδοί (<τράγων δή).
Το μεγάλο βήμα για τη μετάβαση από τον διθύραμβο στην τραγωδία έγινε στην Αττική, όταν, στα μέσα του 6ου αι. π.Χ., ο ποιητής Θέσπης στάθηκε απέναντι από τον χορό και συνδιαλέχθηκε με στίχους, δηλαδή αντί να τραγουδήσει μία ιστορία άρχισε να την αφηγείται. Στη θέση του ξάρχοντος ο Θέσπης εισήγαγε άλλο πρόσωπο, εκτός χορού, τον υποκριτή (ποκρίνομαι = αποκρίνομαι), ο οποίος έκανε διάλογο με τον χορό,συνδυάζοντας το επικό στοιχείο (λόγος) με το λυρικό (μουσική). Αποτέλεσμα αυτής της καινοτομίας ήταν η γέννηση της τραγωδίας στην Αττική.
Η πρώτη επίσημη διδασκαλία (παράσταση) τραγωδίας έγινε από τον Θέσπη το 534 π.Χ. στα Μεγάλα Διονύσια. Ήταν η εποχή που την Αθήνα κυβερνούσε ο τύραννος Πεισίστρατος, ο οποίος ενίσχυσε τη λατρεία του Διονύσου και καθιέρωσε τα Μεγάλα ή ν στει Διονύσια, ενώ η τραγωδία εντάχθηκε στο επίσημο πλαίσιο αυτής της γιορτής.
Επομένως, η προέλευση της τραγωδίας είναι θρησκευτική.Στην πορεία της διατήρησε πολλά διονυσιακά στοιχεία (χορός, μεταμφίεση, σκευή [= ενδυμασία] ηθοποιών), τα θέματά της όμως δεν είχαν σχέση με τον Διόνυσο.Στα εξωτερικά χαρακτηριστικά της πάντως η τραγωδία ποτέ δεν απαρνήθηκε τη διονυσιακή προέλευσή της (αποτελούσε μέρος της λατρείας του θεού, κατά τη διάρκεια των εορτών του, οι παραστάσεις γίνονταν στον ιερό χώρο του Ελευθερέως Διονύσου, οι νικητές των δραματικών αγώνων στεφανώνονταν με κισσό, ιερό φυτό του Διονύσου). Τη σύνδεσή της με τη λατρεία του Διονύσου μαρτυρεί και το θέατρο προς τιμήν του, στη νότια πλευρά της Ακρόπολης.

2. Η ακμή της τραγωδίας: η εποχή και το κλίμα της
 Συνθήκες ανάπτυξης
Η απαρχή της τραγωδίας είναι στενά συνδεδεμένη με την οργάνωση της πολιτικής ζωής και την ανάπτυξη της δράσης του πολίτη. Δεν είναι καθόλου τυχαίο ότι το είδος άνθησε ταυτόχρονα με τη δημοκρατική οργάνωση της πόλης – κράτους της Αθήνας. Αναπτύχθηκε -παράλληλα με τη ρητορεία και τη φιλοσοφία- κυρίως κατά τη διάρκεια του «χρυσού αιώνα» (5ος αι. π.Χ.), όταν η Αθήνα, μετά τη νικηφόρα έκβαση των Περσικών Πολέμων, απέκτησε μεγάλη δύναμη και συγχρόνως έγινε σπουδαίο πνευματικό και πολιτιστικό κέντρο.
 Θεματολογία.Στην Αθήνα της κλασικής εποχής, οι τραγωδίες είναι σκηνικές παραστάσεις όπου εξυμνείται ο ηρωικός άνθρωπος, που συγκρούεται με τη Μοίρα, την Ανάγκη, τη θεία δικαιοσύνη. Tο τριαδικό σχήμα (ὕβρις – ἄτη – δίκη)4, που παρουσιάζεται ολοκληρωμένο στο Σόλωνα (6ος αι. π.X.), αποτελεί το ηθικό υπόβαθρο της τραγωδίας. Σύμφωνα με αυτό, η ύβρη, που οδηγεί στον όλεθρο, προκαλεί τη θεϊκή τιμωρία (τίσις) και έτσι επανέρχεται η τάξη με το θρίαμβο της δικαιοσύνης.
-Οι τραγικοί ποιητές αντλούσαν τα θέματά τους συνήθως από τους μύθους, τους οποίους όμως συνέδεαν με τη σύγχρονη επικαιρότητα και τους καθιστούσαν φορείς των προβληματισμών τους.

3. Δραματικοί αγώνες
 Διαδικασία: Παραστάσεις νέων δραμάτων γίνονταν στο πλαίσιο δραματικών αγώνων, που διεξάγονταν κατά τη διάρκεια διονυσιακών εορτών (Μεγάλα Διονύσια, Λήναια). Οι δραματικοί αγώνες οργανώνονταν με φροντίδα του κράτουςπου αφορούσε:
• Επιλογή των ποιητών από τον άρχοντα (διαγωνίζονταν τελικά τρεις ποιητές με μια τετραλογία ο καθένας: τρεις τραγωδίες και ένα σατυρικό δράμα).
• Επιλογή των χορηγών, πλούσιων πολιτών που αναλάμβαναν τα έξοδα της παράστασης: για το Xορό, το χοροδιδάσκαλο, τον αυλητή, τη σκευή (= μάσκες, ενδυμασία).
• Eπιλογή των δέκα κριτών (ένας από κάθε φυλή) με κλήρωση.Πριν από τη διδασκαλία της τραγωδίας, γινόταν στο Ωδείο (στεγασμένο θέατρο) ὁ προαγών (πρὸ τοῦ ἀγῶνος = δοκιμή), κατά τον οποίο ο ποιητής παρουσίαζε τους χορευτές και τους υποκριτές στους θεατές χωρίς προσωπεία.
• Απονομή από την Εκκλησία του Δήμου, σε πανηγυρική τελετή, των βραβείων (στέφανος κισσού) στους νικητές ποιητές και στους χορηγούς(χάλκινος τρίπους).
• Αναγραφή των ονομάτων των ποιητών, χορηγών και πρωταγωνιστών σε πλάκες και κατάθεσή τους στο δημόσιο αρχείο (διδασκαλίαι)
 Θεωρικά:Στους άπορους πολίτες παρεχόταν (από την εποχή του Περικλή) χρηματικό βοήθημα, τα θεωρικά, για να παρακολουθούν δωρεάν τις παραστάσεις, που θεωρούνταν μέγιστο μάθημα παιδείας και δημοκρατίας.

 Θέατρο

Ο χώρος των παραστάσεων ήταν το θέατρο (<θεάομαι -μαι = βλέπω), που περιελάμβανε:
• το κυρίως θέατρον ή κολον, όπου κάθονταν οι θεατές ημικυκλικά
• την ρχήστρα (<ρχέομαι -ομαι = χορεύω), κυκλικός ή ημικυκλικός χώρος για τον χορό, με τον βωμό του Διονύσου, τη θυμέλη, στο κέντρο, και
• τη σκηνή, ξύλινη επιμήκη (= μακρόστενη) κατασκευή προς την ελεύθερη πλευρά της ορχήστρας, με χώρο στο πίσω μέρος για την αλλαγή ενδυμασίας των υποκριτών. Η πλευρά της σκηνής προς τους θεατές εικόνιζε συνήθως την πρόσοψη ανακτόρου ή ναού· μπροστά της υπήρχε το λογεον, ένα υπερυψωμένο δάπεδο (ξύλινο και αργότερα πέτρινο ή μαρμάρινο), που ήταν ο κύριος χώρος δράσης των υποκριτών.
Δεξιά και αριστερά της σκηνής υπήρχαν δύο διάδρομοι, οι πάροδοι, από όπου έμπαιναν όσα πρόσωπα του έργου έρχονταν από την πόλη ή το λιμάνι (δεξιά για τους θεατές πάροδος) και τους αγρούς ή άλλη πόλη (αριστερή για τους θεατές πάροδος), καθώς και ο χορός.
Επιπλέον, για τις ανάγκες της παράστασης χρησιμοποιούνταν διάφορα σκηνογραφικά και μηχανικά μέσα.
4. Συντελεστές της παράστασης
 Χορός
Ο χορός, αναπόσπαστο στοιχείο της τραγωδίας, αποτελούνταν από ερασιτέχνες. Ο αριθμός των μελών του από 50, που ήταν αρχικά στον διθύραμβο, έγινε 12 και με τον Σοφοκλή 15. Ο χορός διαλεγόταν με τους υποκριτές μέσω του κορυφαίου και αντιπροσώπευε την κοινή γνώμη.
 Υποκριτές
Αρχικά ο υποκριτής ήταν ένας, ο ίδιος ο ποιητής. Ο Αισχύλος εισήγαγε τον δεύτερο και ο Σοφοκλής τον τρίτο υποκριτή. Οι υποκριτές ήταν επαγγελματίες, μόνο άνδρες (υποδύονταν και τα γυναικεία πρόσωπα) και φορούσαν προσωπεία (μάσκες).

5. Δομή της τραγωδίας
 Ορισμός
Η τραγωδία είναι η θεατρική παρουσίαση ενός μύθου (δράση) με εκφραστικό όργανο τον ποιητικό λόγο.
Ο ρόλος της τραγωδίας είναι παιδευτικός (διδασκαλία). Οι θεατές συμμετέχουν συναισθηματικά στα διαδραματιζόμενα γεγονότα: παρακολουθώντας τα παθήματα των ηρώων αισθάνονται οίκτο (λεος) και φόβο γι’ αυτούς, στο τέλος όμως λυτρώνονται με τη δικαίωση του τραγικού ήρωα ή την αποκατάσταση της ηθικής τάξης (κάθαρσις)· γίνονται πνευματικά και ηθικά καλύτεροι έχοντας κατανοήσει βαθύτερα τα ανθρώπινα.

 Τα μέρη της τραγωδίας
Tα κατά ποσόν μέρη της τραγωδίας (αφορούν την έκταση του έργου) διακρίνονται σε:
α) Επικά – Διαλογικά μέρη
Απαγγέλλονται από τους υποκριτές και τον κορυφαίο του χορού, χωρίς να συνοδεύονται από μουσική. β) Λυρικά – Χορικά μέρη
Εκτελούνται από τον χορό συνοδευόμενα από μουσική.
1. Πρόλογος: προηγείται της εισόδου του χορού – με αυτόν οι θεατές εισάγονται στην υπόθεση του έργου.
3. Επεισόδια: είναι 2 μέχρι 5 και διακόπτονται από τα στάσιμα – με αυτά προωθείται η υπόθεση.
5. ΄Εξοδος: αρχίζει αμέσως μετά το τελευταίο στάσιμο – επισφραγίζει τη λύση της τραγωδίας. 2. Πάροδος: το άσμα που έψαλλε ο χορός, καθώς έμπαινε στην ορχήστρα.

4. Στάσιμα: άσματα που έψαλλε ο χορός μεταξύ των επεισοδίων – δεν προωθούσαν τη σκηνική δράση.
Τα κατά ποιόν μέρη της τραγωδίας (αφορούν την ανάλυση, την ποιότητα του έργου) είναι:
• Μθος:
• Ηθος:
• Λέξις:
• Διάνοια:
• Μέλος:
• Οψις: η υπόθεση της τραγωδίας
ο χαρακτήρας και η συμπεριφορά των δρώντων προσώπων
η γλώσσα της τραγωδίας, η ποικιλία των εκφραστικών μέσων και το ύφος
οι ιδέες, οι σκέψεις και η επιχειρηματολογία των προσώπων
η μουσική των λυρικών μερών
η σκηνογραφία και η σκευή (ενδυμασία, προσωπεία)

Η πλοκή του μύθου έπρεπε να έχει περιπέτεια (μεταστροφή της τύχης των ηρώων) και αναγνώριση (μετάβαση του ήρωα από την άγνοια στη γνώση), η οποία συχνά αφορά την αποκάλυψη της συγγενικής σχέσης μεταξύ δύο προσώπων. Η δραματικότητα επιτείνεται με την τραγική ειρωνεία, την κατάσταση δηλαδή κατά την οποία ο θεατής γνωρίζει την πραγματικότητα, την αλήθεια, την οποία αγνοούν τα πρόσωπα της τραγωδίας.
7. Οι μεγάλοι τραγικοί
Οι τρεις μεγάλοι τραγικοί ποιητές της αρχαιότητας είναι ο Αισχύλος, ο Σοφοκλής και ο Ευριπίδης.
 Χαρακτηριστικά της ποιητικής τέχνης του Ευριπίδη
Ο Ευριπίδης παρουσιάζει στα έργα του έναν κόσμο που δεν έχει τίποτε κοινό με εκείνον του Αισχύλου και του Σοφοκλή. Οι ήρωές του βρίσκονται πλησιέστερα στον θεατή απ’ όσο οι ήρωες των άλλων τραγικών ποιητών δημιουργώντας την αίσθηση ότι δεν ορίζουν το πεπρωμένο τους. Στα έργα του διαμαρτύρεται, καταδικάζει, υποβάλλει ακόμη και τους θεούς σε αυστηρή κριτική.
Ο Ευριπίδης ανανέωσε την τραγωδία εισάγοντας διάφορες καινοτομίες, όπως:
• ανάπτυξη της δράσης, με τον αφηγηματικό πρόλογο και επίλογο
• παρέμβαση του υπερφυσικού παράγοντα για τη λύση της πλοκής του δράματος («π μηχανς θεός»)
• ελεύθερη διασκευή των μυθολογικών δεδομένων
• καινοτομίες στη μουσική
• παρουσίαση των ηρώων με τρόπο ρεαλιστικό, σύμφωνα με τα ανθρώπινα μέτρα
• μείωση των χορικών και υποβάθμιση της παρουσίας του χορού ως δραματικού οργάνου.
Ρωμαϊκό αντίγραφο της προτομής του Ευριπίδη

Εμμ. Βλασερός-Αικ. Βίσκα