Ως απορρίμματα ή απόβλητα θεωρούνται υπολείμματα τροφών και αντικείμενα τα οποία έχουν παύσει να εξυπηρετούν τον σκοπό για τον οποίο έχουν κατασκευαστεί. Τα απορρίμματα διακρίνονται σε στερεά απόβλητα και υγρά απόβλητα (ή λύματα). Ιδιαίτερα επικίνδυνα για τους βιολογικούς οργανισμούς είναι τα τοξικά απόβλητα και τα πυρηνικά απόβλητα.
Για τη μείωση της ρύπανσης του περιβάλλοντος και για την οικονομική αξιοποίηση των απορριμμάτων, εφαρμόζεται η ανακύκλωση. Για τα υγρά απόβλητα εφαρμόζεται η βιολογική επεξεργασία λυμάτων, και για τα στερεά απόβλητα η συγκομιδή, διαλογή και αξιοποίηση των ανακυκλώσιμων υλικών.
Απορρίμματα στις θάλασσές μας
Το ατέρμονο ταξίδι των πλαστικών
Τα πλαστικά παπάκια δεν είναι η μοναδική μορφή ανθρώπινων απορριμμάτων που περιπλανώνται στη θάλασσα. Τα θαλάσσια απορρίμματα αποτελούνται από κατασκευασμένα ή επεξεργασμένα στερεά υλικά (π.χ. πλαστικό, γυαλί, μέταλλο και ξύλο), τα οποία καταλήγουν στο θαλάσσιο περιβάλλον με τον έναν ή τον άλλον τρόπο.
Περίπου 10 εκατομμύρια τόνοι απορριμμάτων καταλήγουν στις θάλασσες και στους ωκεανούς του πλανήτη κάθε χρόνο. Τα πλαστικά, και ειδικότερα τα απορρίμματα πλαστικών συσκευασιών, όπως τα μπουκάλια αναψυκτικών και οι σακούλες μίας χρήσης, είναι μακράν ο κυριότερος τύπος σκουπιδιών που βρίσκεται στο θαλάσσιο περιβάλλον. Και ο κατάλογος συνεχίζεται: κατεστραμμένα δίχτυα αλιείας, σχοινιά, σερβιέτες, ταμπόν, μπατονέτες, προφυλακτικά, αποτσίγαρα, αναπτήρες μίας χρήσης, κ.λπ.
Η μαζική παραγωγή πλαστικών άρχισε τη δεκαετία του 1950 και αυξήθηκε εκθετικά από 1,5 εκατομμύρια τόνους ανά έτος στο σημερινό επίπεδο των 280 εκατομμυρίων τόνων ανά έτος. Περίπου το ένα τρίτο της σημερινής παραγωγής αποτελείται από αναλώσιμες συσκευασίες που απορρίπτονται μέσα σε ένα έτος περίπου.
Αντίθετα από τα οργανικά υλικά, το πλαστικό στη φύση δεν «εξαφανίζεται» ποτέ και συσσωρεύεται στο περιβάλλον και ιδιαίτερα στους ωκεανούς. Το φως του ήλιου, το αλμυρό νερό και τα κύματα σπάνε τα πλαστικά σε ολοένα και μικρότερα κομμάτια. Μια πάνα ή ένα πλαστικό μπουκάλι μίας χρήσης ενδέχεται να χρειαστούν περίπου 500 χρόνια για να διασπαστούν σε μικροσκοπικά κομμάτια. Αλλά δεν είναι όλα τα μικροπλαστικά αποτέλεσμα της διαδικασίας διάσπασης. Κάποια από τα καταναλωτικά μας προϊόντα, όπως οι οδοντόκρεμες, τα καλλυντικά και τα προϊόντα προσωπικής υγιεινής περιέχουν ήδη μικροπλαστικά.
Τα ρεύματα των ωκεανών, σε συνδυασμό με τους ανέμους και την περιστροφή της γης, συγκεντρώνουν αυτά τα κομμάτια, κάποια από τα οποία έχουν μέγεθος μικρού (ενός εκατομμυριοστού του μέτρου) και δημιουργούν μεγάλες συστάδες σε περιοχές που ονομάζονται δίνες. Ανάλογα με το μέγεθος των κομματιών, μπορεί να μοιάζουν σαν ένας διάφανος τύπος «πλαστικής σούπας». Αυτές οι δίνες είναι ρευστές και αλλάζουν μέγεθος και σχήμα. Η μεγαλύτερη και πιο μελετημένη δίνη, η Δίνη του Βόρειου Ειρηνικού, εκτιμάται ότι έχει συγκεντρώσει 3,5 εκατομμύρια τόνους σκουπιδιών, επηρεάζοντας μια περιοχή που υπολογίζεται ότι έχει το διπλάσιο μέγεθος από αυτό των Ηνωμένων Πολιτειών. Υπάρχουν άλλες πέντε κύριες δίνες στους ωκεανούς μας, όπου και εκεί συσσωρεύονται απόβλητα, συμπεριλαμβανομένου του Ατλαντικού.
Κάποια κομμάτια εκβράζονται για να αναμειχθούν με την άμμο, ακόμη και στα πιο απομακρυσμένα μέρη του κόσμου. Άλλα κομμάτια γίνονται μέρος της διατροφικής αλυσίδας.
Από πού προέρχονται τα θαλάσσια απορρίμματα
Σύμφωνα με κάποιες εκτιμήσεις, περίπου το 80 % των σκουπιδιών που βρίσκονται στο θαλάσσιο περιβάλλον προέρχεται από δραστηριότητες που εκτελούνται στην ξηρά. Η πηγή των θαλάσσιων απορριμμάτων δεν περιορίζεται απαραίτητα στις ανθρώπινες δραστηριότητες κατά μήκος των ακτών. Ακόμη και αν ρίχνονται στην ξηρά, τα ποτάμια, η πλημμυρίδα και ο άνεμος μεταφέρουν τα απορρίμματα στη θάλασσα. Οι αλιευτικές δραστηριότητες, η ναυτιλία, οι υπεράκτιες εγκαταστάσεις, όπως οι πετρελαιοπηγές και το αποχετευτικό σύστημα συνεισφέρουν τα υπόλοιπα.
Υπάρχουν κάποιες τοπικές παραλλαγές στην προέλευση των θαλάσσιων απορριμμάτων. Στη Μεσόγειο, στη Βαλτική και στη Μαύρη Θάλασσα, οι δραστηριότητες που εκτελούνται στην ξηρά δημιουργούν το μεγαλύτερο μέρος των θαλάσσιων απορριμμάτων. Στη Βόρεια Θάλασσα ωστόσο, οι θαλάσσιες δραστηριότητες αποτελούν εξίσου σημαντικό παράγοντα.
Περισσότερα πλαστικά από πλαγκτόνκταση των επιπτώσεων που προκαλούν τα θαλάσσια απορρίμματα είναι δύσκολο να εκτιμηθεί.
Μια έρευνα που διεξήχθη από την Algalita, ένα ανεξάρτητο ινστιτούτο θαλάσσιων ερευνών με έδρα την Καλιφόρνια, ανακάλυψε το 2004 ότι τα δείγματα θαλάσσιου νερού περιείχαν έξι φορές περισσότερο πλαστικό παρά πλαγκτόν.
Με δεδομένο το μέγεθος και τον αριθμό τους, τα ζώα και τα πουλιά της θάλασσας μπερδεύουν τα θαλάσσια απορρίμματα με το φαγητό. Περισσότερο από το 40 % των ειδών φάλαινας, δελφινιού και φώκιας που υπάρχουν, όλα τα είδη θαλάσσιων χελωνών και περίπου το 36% των ειδών θαλάσσιων πτηνών έχουν αναφερθεί ότι έχουν προσλάβει θαλάσσια απορρίμματα. Η πρόσληψη δεν περιορίζεται σε ένα ή δύο άτομα. Επηρεάζει κοπάδια ψαριών αλλά και κοπάδια θαλάσσιων πτηνών. Για παράδειγμα, πάνω από το 90% των θαλασσοβατών που εκβράστηκαν νεκρά στη Βόρεια Θάλασσα είχαν πλαστικά στο στομάχι τους.
Ένα στομάχι γεμάτο με δύσπεπτο πλαστικό μπορεί να εμποδίσει το ζώο από τη λήψη τροφής, οδηγώντας το τελικά στον θάνατο από ασιτία. Τα χημικά που βρίσκονται στα πλαστικά μπορούν επιπλέον να δράσουν ως δηλητήριο και ανάλογα με τη δόση, ενδέχεται να αποδυναμώσουν μόνιμα ή να σκοτώσουν το ζώο.
Τα μεγαλύτερα κομμάτια πλαστικού αποτελούν και αυτά απειλή για τη θαλάσσια ζωή. Πολλά είδη, συμπεριλαμβανομένης της φώκιας, του δελφινιού και της θαλάσσιας χελώνας, παγιδεύονται στα πλαστικά σκουπίδια και στα δίχτυα και τα σχοινιά που χάνονται στη θάλασσα. Τα περισσότερα από τα παγιδευμένα ζώα δεν επιβιώνουν καθώς δεν μπορούν να ανέβουν στην επιφάνεια του νερού για να αναπνεύσουν, να ξεφύγουν από τα αρπακτικά ή να τραφούν.
Η κορυφή του παγόβουνου
Τα θαλάσσια απορρίμματα αποτελούν παγκόσμιο πρόβλημα, ενώ είναι δύσκολο να συγκεντρωθούν αξιόπιστα δεδομένα. Τα ρεύματα και οι άνεμοι μετακινούν τα ορατά κομμάτια, γεγονός που μπορεί να έχει ως αποτέλεσμα τα ίδια σκουπίδια να μετρούνται περισσότερες από μία φορές. Επιπροσθέτως, μόνο ένα μικρό ποσοστό των θαλάσσιων απορριμμάτων πιστεύεται ότι επιπλέει ή εκβράζεται. Σύμφωνα με το Πρόγραμμα των Ηνωμένων Εθνών για το Περιβάλλον (UNEP), μόνο 15 % των θαλάσσιων σκουπιδιών επιπλέουν στην επιφάνεια της θάλασσας. Άλλο ένα 15 % παραμένουν στη στήλη ύδατος και 70 % βρίσκονται στον πυθμένα της θάλασσας.
Το «αόρατο» μέρος των σκουπιδιών εξακολουθεί να επηρεάζει τη γενική υγεία του θαλάσσιου περιβάλλοντος. Περίπου 640 000 τόνοι αλιευτικού εξοπλισμού εκτιμάται ότι χάνονται, εγκαταλείπονται ή απορρίπτονται παγκοσμίως. Αυτά τα «δίχτυα φαντάσματα» εξακολουθούν να πιάνουν ψάρια και άλλα θαλάσσια ζώα για χρόνια και δεκαετίες.
Επιπλέον, κάποια από τα είδη ψαριών που προσλαμβάνουν πλαστικά είναι τακτικοί επισκέπτες στο πιάτο μας. Με την κατανάλωση θαλασσινών που έχουν εκτεθεί σε πλαστικά και χημικά με βάση το πετρέλαιο, η ανθρώπινη υγεία τίθεται και αυτή σε κίνδυνο. Οι επιπτώσεις στην ανθρώπινη υγεία δεν είναι απόλυτα σαφείς.
Περισσότερες επιπτώσεις στις παράκτιες κοινότητες
Περισσότερο από το 40 % του πληθυσμού της ΕΕ ζει σε παράκτιες περιοχές. Εκτός από περιβαλλοντικό κόστος, τα θαλάσσια απορρίμματα έχουν και κοινωνικοοικονομικό κόστος, επηρεάζοντας περισσότερο τις παράκτιες κοινότητες. Οι καθαρές ακτές είναι ζωτικής σημασίας για τον παράκτιο τουρισμό. Κατά μέσο όρο, σε μια παράλια μήκους 100 μέτρων στην ακτή του Ατλαντικού υπάρχουν 712 είδη απορριμμάτων. Και χωρίς δράση, τα θαλάσσια απορρίμματα συσσωρεύονται στην παραλία. Για να ενισχύσουν την ελκυστικότητα των κολυμβητικών εγκαταστάσεών τους στους τουρίστες, πολλές κοινότητες και επιχειρήσεις καθαρίζουν τις παραλίες πριν από την έναρξη της θερινής περιόδου.
Δεν υπάρχουν πλήρεις εκτιμήσεις για το συνολικό κόστος των θαλάσσιων απορριμμάτων στην κοινωνία. Ομοίως, είναι δύσκολο να εκτιμήσουμε τις ζημίες που προκαλούνται στην τοπική οικονομία επειδή οι υποψήφιοι επισκέπτες επιλέγουν άλλα μέρη. Αλλά υπάρχουν παραδείγματα συγκεκριμένου κόστους για τις δραστηριότητες καθαρισμού, ποσοτικοποιημένου σε νομισματικές μονάδες. Στο Ηνωμένο Βασίλειο, οι δήμοι δαπανούν περίπου 18 εκατομμύρια ευρώ ανά έτος για καθαρισμό παραλιών.
Οι δραστηριότητες καθαρισμού μπορούν να βοηθήσουν στη συλλογή μεγαλύτερων κομματιών και να βελτιώσουν την αισθητική της περιοχής, τι γίνεται όμως με τα μικρότερα κομμάτια; Σύμφωνα με το Kommunenes Internasjonale Miljøorganisasjon έναν διεθνή οργανισμό που φέρνει σε επαφή τοπικές αρχές γύρω από ζητήματα θαλάσσιας ρύπανσης, περίπου το 10 % (ως προς το βάρος) των υλικών κατά μήκος των ακτών αποτελούνται από πλαστικά. Εξαιτίας του μικρού τους μεγέθους, είναι συχνά αδύνατον να τα ξεχωρίσουμε από την άμμο.
Αντιμετώπιση θαλάσσιων απορριμμάτων: ας ξεκινήσουμε με την πρόληψη
Παρόλο που τα θαλάσσια απορρίμματα είναι μία μόνο από τις πιέσεις που ασκούνται στην υγεία του θαλάσσιου περιβάλλοντος, αποτελεί αυξανόμενη ανησυχία. Η συσσώρευση και η μακρά διατήρηση των πλαστικών στη φύση περιπλέκει ακόμη περισσότερο το ζήτημα. Τα θαλάσσια απορρίμματα αποτελούν διασυνοριακό πρόβλημα. Μόλις εισέλθουν στη θάλασσα, δεν έχουν πλέον ιδιοκτήτη. Αυτό κάνει τη διαχείρισή τους δύσκολη και υψηλά εξαρτώμενη από την καλή περιφερειακή και διεθνή συνεργασία.
Κάποια τμήματα της νομοθεσίας της ΕΕ στοχεύουν άμεσα στα θαλάσσια ζητήματα. Για παράδειγμα, η οδηγία πλαίσιο για τη θαλάσσια στρατηγική της ΕΕ που υιοθετήθηκε το 2008 αναγνωρίζει τα θαλάσσια απορρίμματα ως έναν από τους τομείς προς αντιμετώπιση ώστε να επιτευχθεί μια καλή κατάσταση περιβάλλοντος για όλα τα θαλάσσια ύδατα έως το 2020. Προχωρώντας στον δρόμο που χάραξαν αυτές οι ευρωπαϊκές οδηγίες και η παγκόσμια δέσμευση που εκφράστηκε στη διάσκεψη των Ηνωμένων Εθνών για τη βιώσιμη ανάπτυξη Rio+20 του 2012, το 7ο πρόγραμμα δράσης για το περιβάλλον της ΕΕ (2014-2020) προβλέπει τη θέσπιση μιας γραμμής βάσης και τον καθορισμό ενός στόχου μείωσης.
Όπως και στη συνολική διαχείριση αποβλήτων, το σημείο εκκίνησης για την αντιμετώπιση των θαλάσσιων απορριμμάτων είναι η πρόληψη. Πώς μπορούμε να αποτρέψουμε τα απορρίμματα; Χρειαζόμαστε πλαστικές σακούλες κάθε φορά που πηγαίνουμε για ψώνια; Μπορούν κάποια από τα προϊόντα και τις διαδικασίες παραγωγής μας να σχεδιαστούν έτσι ώστε να μην περιέχουν ή να μη δημιουργούν μικροπλαστικά; Πράγματι μπορούν.
