Η λειτουργική ανάλυση συμπεριφοράς προσδιορίζει τους καθοριστικούς εκείνους παράγοντες που επηρεάζουν την εμφάνιση ενός προβλήματος συμπεριφοράς. Πριν την εμφάνιση της τα προβλήματα συμπεριφοράς αντιμετωπίζονταν με την αυταρχική επιβολή ενίσχυσης των επιθυμητών συμπεριφορών και τιμωρίας των ανεπιθύμητων, χωρίς όμως να ερευνάται η αιτία του προβλήματος. Αντίθετα, σύμφωνα με τη λειτουργική ανάλυση συμπεριφοράς αναγνωρίζοντας τα ερεθίσματα, τα απρόοπτα, τις πιθανές συνέπειες, μπορούν να σχεδιαστούν παρεμβάσεις που θα μειώσουν το πρόβλημα. Στη σχετική βιβλιογραφία ο όρος λειτουργία χρησιμοποιείται για να δηλώσει αφενός τον σκοπό τον οποίο εξυπηρετεί η συγκεκριμένη συμπεριφορά για το άτομο και αφετέρου τη σχέση ανάμεσα σε κάποιο γεγονός και το είδος της συμπεριφοράς που προκαλείται από την απουσία ή την παρουσία του γεγονότος. Ουσιαστικά και οι δύο χρήσεις του όρου εστιάζουν στο πώς λειτουργεί η συγκεκριμένη συμπεριφορά στο συγκεκριμένο περιβάλλον (Hanley, Iwata & McCord, 2003).
Η λειτουργική ανάλυση συμπεριφοράς αποτελεί ένα από τα στάδια της λειτουργικής αξιολόγησης/εκτίμησης συμπεριφοράς. Η λειτουργική αξιολόγηση/ εκτίμηση συμπεριφοράς αποτελεί ένα συνδυασμό μεθόδων για τη συγκέντρωση πληροφοριών σχετικά με τα ερεθίσματα, τις συμπεριφορές και τις συνέπειες προκειμένου να διευκρινιστεί η λειτουργία δηλαδή η αιτία της συμπεριφοράς και να σχεδιαστούν παρεμβάσεις με στόχο τη μείωση των προβλημάτων συμπεριφοράς και την ενίσχυση θετικών συμπεριφορών. Κύριος στόχος είναι να καταγραφούν οι περιβαλλοντικές εκείνες συνθήκες που συνδέονται με την εμφάνιση ή την απουσία των προβλημάτων συμπεριφοράς (Gresham, Watson and Skinner, 2000).
H λειτουργική αξιολόγηση συμπεριφοράς κρίνεται πολύ σημαντική για δυο λόγους. Καταρχήν θεωρείται ότι βελτιώνει την ποιότητα και ενισχύει την πιθανότητα επιτυχίας της παρέμβασης καθώς όσα περισσότερα γνωρίζουμε για τη συμπεριφορά τόσο η παρέμβαση που θα σχεδιαστεί θα ανταποκρίνεται καλύτερα στις ανάγκες της συγκεκριμένης περίπτωσης. Έπειτα, οι παρεμβάσεις που στηρίζονται στην λειτουργική αξιολόγηση συμπεριφοράς στοχεύουν στην αφαίρεση των πηγών ενίσχυσης της προκλητικής συμπεριφοράς και την ενίσχυση της ανάπτυξης των σωστών δεξιοτήτων δηλαδή στοχεύουν όχι στη μείωση αλλά στην αντικατάσταση του προβλήματος συμπεριφοράς (Martella, Nelson, Marchand-Martella & O’Reilly, 2012).
Μάλιστα σύμφωνα με τον Tasse (2006) είναι ένα ευρέως αποδεκτό ηθικό κριτήριο ένα πρόγραμμα παρέμβασης να προέρχεται από μια εξατομικευμένη λειτουργική αξιολόγηση συμπεριφοράς.
Η λειτουργική αξιολόγηση συμπεριφοράς περιλαμβάνει τα εξής βήματα:
- σαφή ορισμό της προβληματικής συμπεριφοράς με τρόπο συγκεκριμένο και μετρήσιμο
- συλλογή δεδομένων σχετικά με τον τόπο, τον χρόνο, τις συνθήκες που συμβαίνει ή δεν συμβαίνει η συμπεριφορά, όσων προηγούνται και όσων έπονται της συμπεριφοράς
- δημιουργία υποθέσεων σχετικά με την πιθανή σχέση μεταξύ της προβληματικής συμπεριφοράς και του περιβάλλοντος του ατόμου
- έλεγχο των υποθέσεων σε πειραματικές συνθήκες
- ανάπτυξη και εφαρμογή προγράμματος παρέμβασης (Utah State Office of Education, 2002).
Η συλλογή δεδομένων μπορεί να γίνει με έμμεσες και άμεσες μεθόδους, ώστε να συγκεντρωθούν όσο γίνεται περισσότερες πληροφορίες από διαφορετικές πηγές για ένα επαρκές χρονικό διάστημα. Στις έμμεσες περιλαμβάνονται:
- η ανασκόπηση του φακέλου του μαθητή που μπορεί να περιλαμβάνει τον ιατρικό φάκελο, ψυχολογικές εκτιμήσεις, τεστ, καταγραφή περιστατικών προκειμένου να συγκεντρωθούν δεδομένα που σχετίζονται με το πρόβλημα συμπεριφοράς
- οι συνεντεύξεις με μέλη του οικογενειακού περιβάλλοντος, το εκπαιδευτικό προσωπικό
- ερωτηματολόγια
- λίστες
ενώ οι άμεσες περιλαμβάνουν την άμεση παρατήρηση όπου χρησιμοποιούνται διαγράμματα δεδομένων ABC (antecedents=ενεργοποιητές, behavior=συμπεριφορά, consequences=συνέπειες), διαγράγγατα διασποράς, σταθμισμένες κλίμακες μέτρησης συμπεριφοράς και λίστες ελέγχου. Όσες περισσότερες πληροφορίες συγκεντρωθούν,
τόσο πιο ολοκληρωμένη θα είναι η εικόνα για τη συμπεριφορά του μαθητή και όλα όσα σχετίζονται με αυτήν (Neitzel & Bogin, 2008).