Πρόταση διδασκαλίας και εξέτασης για την 13^η Διδακτική Ενότητα «Η αρετή και η ηθική πράξη»: Αριστοτέλη, Ηθικά Νικομάχεια Β1.5-8, 1103b2-25

Μαρτυρεῖ δὲ καὶ τὸ γινόμενον ἐν ταῖς πόλεσιν· οἱ γὰρ νομοθέται τοὺς πολίτας ἐθίζοντες ποιοῦσιν ἀγαθούς, καὶ τὸ μὲν βούλημα παντὸς νομοθέτου τοῦτ’ ἐστίν, ὅσοι δὲ μὴ εὖ αὐτὸ ποιοῦσιν ἁμαρτάνουσιν, καὶ διαφέρει τούτῳ πολιτεία πολιτείας ἀγαθὴ φαύλης. Ἔτι ἐκ τῶν αὐτῶν καὶ διὰ τῶν αὐτῶν καὶ γίνεται πᾶσα ἀρετὴ καὶ φθείρεται, ὁμοίως δὲ καὶ τέχνη· ἐκ γὰρ τοῦ κιθαρίζειν καὶ οἱ ἀγαθοὶ καὶ κακοὶ γίνονται κιθαρισταί. Ἀνάλογον δὲ καὶ οἰκοδόμοι καὶ οἱ λοιποὶ πάντες· ἐκ μὲν γὰρ τοῦ εὖ οἰκοδομεῖν ἀγαθοὶ οἰκοδόμοι ἔσονται, ἐκ δὲ τοῦ κακῶς κακοί. Εἰ γὰρ μὴ οὕτως εἶχεν, οὐδὲν ἂν ἔδει τοῦ διδάξοντος, ἀλλὰ πάντες ἂν ἐγίνοντο ἀγαθοὶ ἢ κακοί.

Οὕτω δὴ καὶ ἐπὶ τῶν ἀρετῶν ἔχει· πράττοντες γὰρ τὰ ἐν τοῖς συναλλάγμασι τοῖς πρὸς τοὺς ἀνθρώπους γινόμεθα οἳ μὲν δίκαιοι οἳ δὲ ἄδικοι, πράττοντες δὲ τὰ ἐν τοῖς δεινοῖς καὶ ἐθιζόμενοι φοβεῖσθαι ἢ θαρρεῖν οἳ μὲν ἀνδρεῖοι οἳ δὲ δειλοί. Ὁμοίως δὲ καὶ τὰ περὶ τὰς ἐπιθυμίας ἔχει καὶ τὰ περὶ τὰς ὀργάς· οἳ μὲν γὰρ σώφρονες καὶ πρᾶοι γίνονται, οἳ δ’ ἀκόλαστοι καὶ ὀργίλοι, οἳ μὲν ἐκ τοῦ οὑτωσὶ ἐν αὐτοῖς ἀναστρέφεσθαι, οἳ δὲ ἐκ τοῦ οὑτωσί. Καὶ ἑνὶ δὴ λόγῳ ἐκ τῶν ὁμοίων ἐνεργειῶν αἱ ἕξεις γίνονται. Διὸ δεῖ τὰς ἐνεργείας ποιὰς ἀποδιδόναι· κατὰ γὰρ τὰς τούτων διαφορὰς ἀκολουθοῦσιν αἱ ἕξεις. Οὐ μικρὸν οὖν διαφέρει τὸ οὕτως ἢ οὕτως εὐθὺς ἐκ νέων ἐθίζεσθαι, ἀλλὰ πάμπολυ, μᾶλλον δὲ τὸ πᾶν.

1^ο φύλλο εργασίας (1^η διδακτική ώρα)

Ομάδα 1, Ερώτηση κατανόησης

α) Να γράψετε στο τετράδιό σας τον αριθμό που αντιστοιχεί σε κάθε μία από τις παρακάτω περιόδους λόγου και δίπλα σε αυτόν τη λέξη «Σωστό», αν είναι σωστή, ή τη λέξη «Λάθος», αν είναι λανθασμένη, με βάση το αρχαίο κείμενο:

1. Κάθε νομοθέτης διαμορφώνει αγαθούς πολίτες.
2. Η γένεση και η φθορά είναι παρόμοιες διαδικασίες στην «ἀρετὴν» και στην «τέχνην».
3. Ο Αριστοτέλης θεωρούσε απαραίτητη την ύπαρξη του δασκάλου για την απόκτηση της ηθικής αρετής.
4. Κάθε αρετή απορρέει από συγκεκριμένες επαναλαμβανόμενες πράξεις.
5. Η εξάσκηση στην αρετή είναι αποτελεσματική σε κάθε ηλικία του ανθρώπου.

(μονάδες __)

β) Για κάθε μία από τις παραπάνω απαντήσεις να γράψετε στο τετράδιό σας το κομμάτι του αρχαίου κειμένου που την επιβεβαιώνει.

(μονάδες __)

Ομάδα 2, Ερώτηση κατανόησης 

α) Να διευκρινίσετε τη σχέση παντὸς νομοθέτου και τοῦ διδάξοντος σύμφωνα με το απόσπασμα «Μαρτυρεῖ δὲ καὶ… ἀγαθοὶ ἢ κακοί». (μονάδες 4)

β) Την ομοιότητα ανάμεσα σε ποια πράγματα εκφράζουν οι φράσεις «Οὕτω δὴ καὶ…» και «Ὁμοίως δὲ καὶ…»; (Οι διαρθρωτικές φράσεις βρίσκονται στην παράγραφο «Οὕτω δὴ καὶ…  μᾶλλον δὲ τὸ πᾶν»). (μονάδες 6)

Ομάδα 3, Ερώτηση κατανόησης 

α) Να αντιστοιχίσετε τις φράσεις του κειμένου της Στήλης Α με την κατάλληλη ερμηνεία από τη Στήλη Β.

(μονάδες 4)

β. Να εντοπίσετε επιγραμματικά τα αντιθετικά ζεύγη των έξεων στη δεύτερη παράγραφο του αρχαίου κειμένου. («Οὕτω δὴ καὶ ἐπὶ… δὲ τὸ πᾶν»).

(μονάδες 6)

Ομάδα 4, Ερώτηση κατανόησης

α) «διαφέρει τούτῳ πολιτεία πολιτείας ἀγαθὴ φαύλης»: να εξηγήσετε τη σημασία της αντωνυμίας «τούτῳ». (μονάδες 5)

β) «οἳ μὲν ἐκ τοῦ οὑτωσὶ ἐν αὐτοῖς ἀναστρέφεσθαι, οἳ δὲ ἐκ τοῦ οὑτωσὶ»: να εξηγήσετε τη σημασία του «οὑτωσὶ» στην πρώτη και στη δεύτερη περίπτωση. (μονάδες 5)

Παρουσίαση και συζήτηση των απαντήσεων από κάθε ομάδα

2^ο φύλλο εργασίας (2^η διδακτική ώρα)

Ομάδα 1 και 2, Ερώτηση ερμηνείας Να εξηγήσετε την επιλογή του Δ. Λυπουρλή να αφήσει αμετάφραστη τη λέξη «έξεις» στη μετάφραση που παρατίθεται στον Φάκελο Υλικού, λαμβάνοντας υπόψη αφενός τη χρήση της λέξης και στη νεοελληνική και αφετέρου τη σημασία της στην αριστοτελική φιλοσοφία.

Ομάδα 3 και 4, Ερώτηση ερμηνείας Να αναπτύξετε σε μία παράγραφο τον τρόπο που καταλαβαίνετε τη σημασία καθεμιάς από τις παρακάτω φράσεις:

α) «ἐκ τῶν ὁμοίων ἐνεργειῶν αἱ ἕξεις γίνονται»

β) «εὐθὺς ἐκ νέων ἐθίζεσθαι»

Ομάδα 1 και 2, Ερώτηση λεξιλογίου

α) Χρησιμοποιήστε στα νεοελληνικά τις παρακάτω λέξεις με διαφορετική σημασία από αυτήν που έχουν μέσα στο κείμενο.

β) Να αναζητήσετε τη σημασία τους στα λεξικά της αρχαίας και νέας ελληνικής. Καταγράψτε σημασίες που διαφοροποιούνται στις δύο γλώσσες.

Μπορείτε να χρησιμοποιήσετε τα λεξικά: Λεξικό κοινής νεοελληνικής και Επιτομή του Μεγάλου Λεξικού της Ελληνικής Γλώσσης (Liddell & Scott)

Ομάδα 1 και 2, Ερώτηση λεξιλογίου

Ο Δημήτρης Λυπουρλής επιλέγει να χρησιμοποιήσει τις ίδιες λέξεις για τις παρακάτω λέξεις του κειμένου:  1. δίκαιοι, 2. ἄδικοι, 3. ἀνδρεῖοι, 4. δειλοί, 5. σώφρονες, 6. πρᾶοι, 7. ἀκόλαστοι, 8. ὀργίλοι.

α) Αναζητήστε άλλες αποδόσεις σε μεταφράσματα του ίδιου αριστοτελικού αποσπάσματος. Θα βρείτε μεταφράσματα σε σχολικά βοηθήματα ή με αναζήτηση στο Ίντερνετ.

β) Ελέγξτε τη συχνότητα χρήσης των λέξεων στο Σώμα Νέων Ελληνικών Κειμένων της Πύλης

γ) Να κρίνετε τις μεταφραστικές επιλογές του Δ. Λυπουρλή και των άλλων περιπτώσεων που εντοπίσατε (τουλάχιστον δύο).

3^η διδακτική ώρα

Παρουσίαση και συζήτηση των απαντήσεων από κάθε ομάδα

3^ο φύλλο εργασίας (Ανάθεση εργασιών ανεξάρτητα από ομάδες)

Ερώτηση διδακτικής πρακτικής 1

Να διευκρινίσετε τον τρόπο που αποδίδονται (ή μπορούν να αποδοθούν) με πιο αναλυτικό τρόπο στα νεοελληνικά οι παρακάτω εμπρόθετες φράσεις του κειμένου. Να διευκρινίσετε τη σημασία τους στο πλαίσιο των άμεσων συμφραζομένων.

1. ἐν ταῖς πόλεσιν, 2. ἐκ τῶν αὐτῶν, 3. διὰ τῶν αὐτῶν, 4. ἐπὶ τῶν ἀρετῶν, 5. ἐν τοῖς συναλλάγμασι. 6. πρὸς τοὺς ἀνθρώπους, 7. περὶ τὰς ἐπιθυμίας, 8. ἐκ τῶν ὁμοίων, 9. κατὰ γὰρ τὰς τούτων διαφορὰς, 10. ἐκ νέων. (μονάδες 10)

Ερώτηση διδακτικής πρακτικής 2

Στο βιβλίο «Φιλοσοφικός λόγος» έχει τα παρακάτω λεξιλογικά ερμηνεύματα (Ενότητες 3 και 4).

α) Ποια από τα δεκαοχτώ ερμηνεύματα θεωρείτε αναγκαία για την προσέγγιση του πρωτότυπου κειμένου;

β) Να κρίνετε τις μεταφραστικές επιλογές στο 9^ο, 12^ο και 15^ο ερμήνευμα.

1. τὸ βούλημα: η θέληση, η επιθυμία, η επιδίωξη
2. ἁμαρτάνουσι: κάνουν λάθος, δεν πετυχαίνουν αυτό που επιδιώκουν
3. πολιτεία: πολίτευμα
4. τούτῳ: σ’ αυτό, σ’ αυτό το σημείο
5. φαύλης: λιγότερο καλής (άρα: κατώτερης, όχι: κακής)
6. ἐκ τῶν αὐτῶν: για τους ίδιους λόγους
7. διὰ τῶν αὐτῶν: με τα ίδια μέσα, με τους ίδιους τρόπους
8. ἀνάλογον: κατ’ αναλογίαν, με ανάλογο τρόπο
9. οὐδὲν ἂν ἔδει τοῦ διδάξοντος: καθόλου δεν θα χρειαζόταν ο άνθρωπος που θα δίδασκε (=ο δάσκαλος)
10. οὕτω δή… ἔχει: έτσι λοιπόν συμβαίνει, το ίδιο λοιπόν συμβαίνει
11. τὰ ἐν τοῖς συναλλάγμασι τοῖς πρὸς τοὺς ἀνθρώπους: όσα συμβαίνουν στη συναλλαγή μας με τους άλλους ανθρώπους, όσα γίνονται κατά τις μεταξύ μας σχέσεις
12. τὰ ἐν τοῖς δεινοῖς: όσα έχουν μέσα τους το στοιχείο του φόβου (δεινός <δέος: φόβος)
13. οὑτωσί: με αυτόν τον συγκεκριμένο τρόπο
14. ἐκ τοῦ… ἀναστρέφεσθαι: με το να συμπεριφέρονται
15. αἱ ἕξεις γίνονται: διαμορφώνονται τα μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα μας
16. δεῖ τὰς ἐνεργείας ποιὰς ἀποδιδόναι: πρέπει να προσδίδουμε μια ορισμένη ποιότητα στις ενέργειές μας
17. οὐ μικρὸν διαφέρει: δεν έχει μικρή σημασία, έχει μεγάλη σημασία.
18. εὐθὺς ἐκ νέων: από την πιο μικρή ηλικία

Ερώτηση διδακτικής πρακτικής 3

α) Να χαρακτηρίσετε τον υποθετικό λόγο «Εἰ γὰρ μὴ οὕτως εἶχεν, οὐδὲν ἂν ἔδει τοῦ διδάξοντος».

β) Να συγκρίνετε τις μεταφραστικές επιλογές που ακολουθούν:

i. «Αν δεν ήταν έτσι, δεν θα υπήρχε ανάγκη δασκάλου» (Δ. Λυπουρλής)

ii. «αν δεν ήταν έτσι τα πράγματα, καθόλου δεν θα χρειαζόταν ο δάσκαλος» (study4exams.gr)

iii. «αν δεν συνέβαιναν έτσι τα πράγματα, καθόλου δε θα χρειαζόταν ο άνθρωπος που θα δίδασκε» (ανώνυμος, από το Ίντερνετ)

Ερώτηση διδακτικής πρακτικής 4

α) Θυμηθείτε τη σημασία της αριστοτελικής φράσης: «κατὰ γὰρ τὰς τούτων διαφορὰς ἀκολουθοῦσιν αἱ ἕξεις» και

β) συγκρίνετε τις μεταφραστικές επιλογές που ακολουθούν:

i. «αφού οι έξεις είναι τελικά αντίστοιχες προς τις διαφορές που οι ενέργειες αυτές παρουσιάζουν μεταξύ τους» (Δ. Λυπουρλής)

ii. «γιατί σύμφωνα με τις διαφορές αυτών διαμορφώνονται και τα μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα μας» (study4exams.gr)

iii. «γιατί σύμφωνα με τις διαφορές αυτών ακολουθούν και οι «έξεις» (τα μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα μας)» http://pronoos.blogspot.com/2018/04/4.html

iv. «γιατί τα μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα μας είναι αντίστοιχα προς τις διαφορές αυτών (των ενεργειών)/ τις διαφορές που οι ενέργειες αυτές παρουσιάζουν μεταξύ τους» othisi.gr/frontistirio/wp-content/uploads/2016/03/Αρχαία-Γ-_ΠΡΟΣ_2016_ΝΕΟ1.pdf

Ερώτηση διδακτικής πρακτικής 5

α) Σκεφτείτε τον τρόπο που εξυπηρετείται καλύτερα το νόημα με τις συγκεκριμένες εμπρόθετες φράσεις και τη σημασία τους στις παρακάτω περιπτώσεις της δεύτερης παραγράφου.

i. «ἐπὶ τῶν ἀρετῶν»,

γιατί όχι περὶ τὰς ἀρετὰς ή ἐν ταῖς ἀρεταῖς;

ii. «ἐν τοῖς συναλλάγμασι»,

γιατί όχι ἐπὶ τῶν συναλλαγμάτων ή περὶ τὰ συναλλάγματα;

iii. «περὶ τὰς ἐπιθυμίας»

γιατί όχι ἐπὶ τῶν ἐπιθυμιῶν ή ἐν ταῖς ἐπιθυμίαις;

β) Αναζητήστε φράσεις με τις διαφορετικές εμπρόθετες φράσεις και σκεφτείτε τη διαφορά της σημασίας.

πχ. «Διὸ καὶ παρέδωκεν αὐτοὺς ὁ Θεὸς ἐν ταῖς ἐπιθυμίαις…»

«Κατά συνέπεια σώφρων εἶναι αὐτός πού κυριαρχεῖ ἐπί τῶν ἐπιθυμιῶν του»

«Σε ατομικό επίπεδο αφορά τον αναστοχασμό επί του εαυτού μας: επί των επιθυμιών μας…»

Παρουσίαση και συζήτηση των απαντήσεων από κάθε ομάδα (4η διδακτική ώρα)

4^ο φύλλο εργασίας (5^η διδακτική ώρα)

Όλες οι ομάδες, Παράλληλο κείμενο διδακτικής πρακτικής 1

Να συγκρίνετε τον τρόπο που ορίζεται το καλό στο κείμενο από την Ηθική του Σπινόζα σε σχέση με τον τρόπο που γίνεται αντιληπτή η αρετή στο αριστοτελικό απόσπασμα.

Σπινόζα, Σχόλιο στην Πρόταση 9 του Τρίτου μέρους της Ηθικής.

Όταν αυτή η προσπάθεια αναφέρεται μόνο στο Πνεύμα ονομάζεται Βούληση· αλλά όταν αναφέρεται στο Πνεύμα και το Σώμα συγχρόνως καλείται Όρεξη, που επομένως δεν είναι τίποτε άλλο από την ίδια την ουσία του ανθρώπου, από τη φύση της οποίας έπονται αναγκαία όσα εξυπηρετούν τη συντήρησή του· και ως εκ τούτου ο άνθρωπος είναι καθορισμένος να τα ενεργεί. Έπειτα, ανάμεσα στην Όρεξη και την Επιθυμία δεν υπάρχει καμιά διαφορά, εκτός του ότι η Επιθυμία τις περισσότερες φορές αναφέρεται στους ανθρώπους καθόσον έχουν συνείδηση των ορέξεών τους και για το λόγο αυτό, μπορεί να οριστεί ως εξής: η Επιθυμία είναι όρεξη με συνείδηση αυτής. Έτσι από όλα αυτά εδραιώνεται ότι δεν θέλουμε, δεν ορεγόμαστε, δεν επιθυμούμε, ούτε προσπαθούμε κάτι επειδή το κρίνουμε καλό· αλλά αντιθέτως κρίνουμε κάτι καλό επειδή το θέλουμε, το ορεγόμαστε, το επιθυμούμε και το προσπαθούμε.

Σπινόζα, Ηθική, μτφ Ευ. Βανταράκης, Αθήνα: Εκκρεμές 2009, σ. 247-248

Όλες οι ομάδες, Παράλληλο κείμενο διδακτικής πρακτικής 2

Ποιος είναι και πώς επιτυγχάνεται ο σκοπός των πράξεών μας αφενός στο αριστοτελικό απόσπασμα και αφετέρου στο απόσπασμα του Επίκουρου.

Ἐπίκουρος, Ἐπιστολή πρὸς Μενοικέα, 129-130

Επειδή η ηδονή είναι το πρωταρχικό και έμφυτο αγαθό, δεν επιζητούμε κάθε ηδονή, αλλά συμβαίνει κάποτε πολλές ηδονές να τις αποφεύγουμε, όταν συνεπάγονται για μας μεγαλύτερες δυσχέρειες. Πολλούς πάλι πόνους τους θεωρούμε ανώτερους από τις ηδονές, επειδή τους ακολουθεί μεγαλύτερη ηδονή, αφού υπομείναμε για πολύν καιρό τους πόνους. Μολονότι λοιπόν κάθε ηδονή είναι αγαθό χάρη στη φυσική της συγγένεια προς εμάς, δεν είναι κάθε ηδονή τέτοια που να την επιδιώκουμε· με τον ίδιο τρόπο, μολονότι κάθε πόνος είναι κακό, δεν είναι κάθε πόνος από τη φύση του τέτοιος που πάντα να τον αποφεύγουμε. Όλα αυτά είναι σωστό να τα κρίνουμε με συσχετισμό και προσεκτική εκτίμηση των πλεονεκτημάτων και των μειονεκτημάτων. Γιατί μερικές φορές αντιμετωπίζουμε το καλό σαν να είναι κακό και, αντίστροφα, το κακό σαν να είναι καλό.

Α.Α. Long, Η ελληνιστική φιλοσοφία, Στωικοί, Επικούρειοι, Σκεπτικοί (μτφ Στ. Δημόπουλου, Μ. Δραγώνα-Μονάχου) Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα 1980, σ. 111.

το μικροσενάριο σε αρχείο κειμένου σε αρχείο κειμένου doc εδώ

ψηφιακό περιβάλλον για το μικροσενάριο εδώ