I. Περίοδος Α΄ (Απρίλιος 1964- Φεβρουάριος 1965). Μαθητικό περιοδικό
Το κλίμα
Η δεκαετία του 1960 ανατέλλει στην ελληνική ιστορία φορτωμένη το βαρύ κλίμα της μετεμφυλιακής περιόδου όπως διαμορφώθηκε μέσα από τις πληγές της εμφύλιας διαμάχης που ξέσπασε στην Ελλάδα (1944-1949) μετά την Γερμανο-ιταλική Κατοχή και την Αντίσταση. Παράλληλα η αντικομμουνιστική προπαγάνδα της εξτρεμιστικής δεξιάς επιβάλλει ένα σωρό μεθοδεύσεις: Πιστοποιητικό κοινωνικών φρονημάτων για μια θέση στο δημόσιο, έλεγχος εργατικών σωματείων, δίωξη απεργών. Σ’ αυτά προστίθεται και η δίωξη συγγραφέων και εκδοτών! Επανέρχεται σε ισχύ ο κατοχικός νόμος για την επιβολή προληπτικής λογοκρισίας από τις αστυνομικές αρχές η οποία αφορά επίσης και το θέατρο, τον κινηματογράφο και οποιαδήποτε συναφή πνευματική εκδήλωση. Η φίμωση της προσωπικής ελευθερίας της έκφρασης επεκτείνεται και στον εκπαιδευτικό χώρο (παρακολούθηση εκπαιδευτικών, δυσμενείς μεταθέσεις κ.ά.).
Το πολίτευμα μένει επιφανειακά μια «Βασιλευόμενη Κοινοβουλευτική Δημοκρατία» αλλά στην πραγματικότητα η εξουσία περνάει στα χέρια εξωκοινοβουλευτικών δυνάμεων. Παρ’ όλα αυτά η αντιπολίτευση κερδίζει απήχηση στα πλατιά λαϊκά στρώματα. Η ΕΔΑ (Ενιαία Δημοκρατική Αριστερά) συγκεντρώνει και αναδιοργανώνει (1951 κ.ε.) τις αριστερές, ως επί το πλείστον δυνάμεις και απαιτεί κοινωνική δικαιοσύνη. Η Ε.Κ. (Ένωση Κέντρου) συνενώνει (από το 1961) φιλελευθέρους και μετριοπαθείς αλλά και άλλες προοδευτικές δυνάμεις, κορυφώνοντας τον «Ανένδοτο αγώνα» για την εξυγίανση της πολιτικής ζωής.
Στη διάρκεια του 1962 ογκώνεται πλέον ένα λαϊκό δημοκρατικό κίνημα διεκδίκησης στοιχειωδών πολιτικών ελευθεριών και οικονομικών διεκδικήσεων. Ακολουθούν το δυναμικό φοιτητικό κίνημα 1-1-4 και αμέσως μετά το 15% για την παιδεία παίρνει εκπληκτικές διαστάσεις. Η πρώτη (απαγορευμένη) Μαραθώνεια πορεία Ειρήνης τον Απρίλιο του 1963 έχει ως τραγικό επίλογο τη δολοφονία του βουλευτή της ΕΔΑ, Γρηγόρη Λαμπράκη. Από κει και μετά ένα ποτάμι κόσμος χύνεται στους δρόμους, ζητά την παραίτηση της κυβέρνησης και την προσφυγή στις εκλογές
Στις εκλογές της 3ης Νοεμβρίου 1963 ο Συνασπισμός του Κέντρου παίρνει το 42% των ψήφων και στις εκλογές της16ης Φεβρουαρίου 1964 εξασφαλίζει την απόλυτη πλειοψηφία(52,72%). Ο αρχηγός του συνασπισμού Γ. Παπανδρέου σχηματίζει την κυβέρνηση. Σ’ αυτό το “κεντρώο διάλειμμα”, όπως ονομάζει ο Ν. Σβορώνος[1] το σύντομο διάστημα αυτής της κυβέρνησης (Φεβρ. 1963- 15 Ιουλίου 1965), η πλειοψηφία του Ελληνικού λαού νιώθει ανακούφιση και ελπίζει στον εκσυγχρονισμό και εκδημοκρατισμό του κρατικού μηχανισμού και κυρίως στη φιλελευθεροποίηση του πολιτεύματος. Εν τούτοις η διαδρομή για την πραγμάτωση όλων αυτών δεν ήταν τόσο εύκολη αφού το κυρίαρχο σύστημα σε όλους σχεδόν τους χώρους ορθώνεται καχύποπτο σε οτιδήποτε «διαφορετικό» και ως ομίχλη καπνού δεν αφήνει περιθώρια αναπνοής.
*
Πρόσκληση σε διάλογο. Το πρώτο τεύχος
Τον Απρίλιο του 1964 ο νεαρός φιλόλογος από το Μαυρονόρος, Άνω Καλαμά της Ηπείρου, Χρήστος Τζούλης, που υπηρετεί στο Αγρίνιο, στα Ιδιωτικά Εκπαιδευτήρια Εμμ. Θεοδωρόπουλου “Η Παναγία η Προυσσιώτισσα”, επιμελείται και συντονίζει την έκδοση του μηνιαίου περιοδικού ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ. Συντακτική ομάδα οι μαθητές του σχολείου του και υπεύθυνος ο φιλόλογος τους Χρήστος Τζούλης. Μια καλαίσθητη έκδοση τυπωμένη στα Γιάννενα, με ύλη ιδιαίτερα προσεγμένη. Ξεφυλλίζοντας το πρώτο τεύχος διαπιστώνουμε ότι οι μαθητές με τα κείμενά τους, τα οποία εκτείνονται σ’ ένα ευρύ πεδίο ενδιαφερόντων, ανοίγουν ένα διαρκή διάλογο με τον εαυτό τους αλλά και με την εποχή.
Για παράδειγμα η έρευνα «Τι διαβάζουν και τι ενδιαφέροντα έχουν οι συμμαθηταί μου», γραμμένη από μαθητές Γυμνασίου (τη Μάρθα Καπέρδα και το Νίκο Σαραντόπουλο), είναι απίθανα ενδιαφέρουσα καθώς καταγράφει σε ποσοστά τις εξωσχολικές αναγνωστικές προτιμήσεις τους εκείνη τη δεκαετία (πόσοι διαβάζουν λογοτεχνικά βιβλία ή πόσοι προτιμούν Μικρό Σερίφη, Μικρό Ήρωα, Μάσκα, Γυναίκα ή Θησαυρό).
Η σχέση επίσης των παιδιών με τους γονείς τους και τα διλήμματα της εφηβείας, είναι άλλο θέμα που φέρουν σε πέρας η Αθηνά Βασματζίδου και ο Σωτήρης Κατσίκης, για να προκύψει έτσι ο πρώτος θεματικός κύκλος, αφού κατά τη γνώμη μας, τα περιεχόμενα του περιοδικού δεν είναι παρά ομόκεντροι κύκλοι γύρω από τις εφηβικές ανάγκες και προσδοκίες.
Ο εκπαιδευτικός στόχος του επιμελητή της ύλης είναι, η εφηβική τους ματιά ν’ αγκαλιάσει το άμεσο περιβάλλον και να εστιάσει όχι μόνο στην τοπική ταυτότητα αλλά και στα μεγάλα θέματα του ευρύτερου κόσμου. Με αυτό το σχεδιασμό στις επόμενες σελίδες διαβάζουμε τα γεγονότα της Κύπρου «Από το Ραδιόφωνο» όπως τα μεταφέρει η μαθήτρια Ρούλη Δεληγιάννη, ενώ το άνοιγμα στην Ευρώπη το επιχειρεί ο Σπύρος Σκαλτσάς με το άρθρο του «Κοινή Αγορά». Την παγκόσμια είδηση για το θάνατο του Τζων Κέννεντυ αποδίδει με το δικό της λυρικό ύφος πάλι η Ρούλη κάτω από το φορτισμένο τίτλο “Ένας Μαύρος κλαίει στον τάφο του Τζων Κέννεντυ”. Αλλά και στο χώρο της ιστορίας αναδεικνύονται θέματα τοπικά ή μορφές εθνικού ενδιαφέροντος. Για το Αγρίνιο, την Αρχαία Στράτο και το Μακρυγιάννη, γράφουν αντίστοιχα οι Χρήστος Τυλιγάδας, Αικατερίνη Σκαλτσά, Αναστάσιος Λούτας και Ελεήμων Τυλιγάδας. Το ίδιο και στη Λογοτεχνία. Οι μαθητές απολαμβάνουν μικρά ανθολόγια από το έργο του Κώστα Χατζόπουλου (τον ποιητή της πόλης τους) και του Κων/νου Καβάφη, αφού γνωρίσουν εργοβιογραφικά στοιχεία πρώτα μέσα από τα εισαγωγικά σημειώματα των συμμαθητών τους (Παναγιώτη Καπούλα και Ευάγγελο Ζυγούρη).
Αφήσαμε στο τέλος τις προγραμματικές δηλώσεις και τις προθέσεις της έκδοσης. Στα “Σχόλια”, τα οποία στο πρώτο τεύχος υπογράφει ο υπεύθυνος του περιοδικού φιλόλογος Χρήστος Τζούλης, είναι σαφές ότι η ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ δεν ξεκινάει με θορυβώδεις προγραμματισμούς αλλά στοχεύει να δώσει ένα βήμα στους μαθητές να αυτενεργήσουν, να αντισταθούν και να “απαλλαχτούν” από το σκοτάδι και την πληθώρα των “χωρίς ποιότητα” εντύπων που κυκλοφορούν. Είναι σαφές ότι με έκδηλο κοινωνικό στοχασμό και παιδαγωγική πρόθεση περιγράφεται «η πνευματική γύμνια» της εποχής αλλά παράλληλα διαφαίνεται και η αισιοδοξία που άρχισαν να γεννούν οι νέες συνθήκες στην Παιδεία με τις προβλεπόμενες μεταρρυθμίσεις του 1964 (εννεαετής υποχρεωτική φοίτηση, δωρεάν παιδεία κ. ά.):
“Συντροφέψτε τα παιδιά, ιδίως τώρα που ένας αέρας υγείας της παιδείας θα αρχίσει να πνέει στους πνεύμονες των παιδιών ύστερα από την εξαγγελία των μέτρων για την μόρφωση των παιδιών”[…]. Ενεργούν τα παιδιά γράφουν, παλεύουν, συγκρίνουν, ερευνούν, αξιολογούν, ανακαλύπτουν ηθικές προσωπικότητες, αποτιμούν τις πολιτιστικές αξίες και ρυθμίζουν τη δική τους ζωή. Αυτός είναι ο χώρος της «Διαλεκτικής» “ (σ.30).
Ο συντάκτης των σχολίων επισημαίνει την έλλειψη οργανωμένης πνευματικής ζωής στο Αγρίνιο, ενώ διευκρινίζει ότι” θαυμάσιες μονάδες είναι οι μορφωμένοι και οι ανήσυχοι άνθρωποι που υπάρχουν” και κάνει έκκληση σε όλους τους πνευματικούς ανθρώπους να συμβάλλουν στη δημιουργία μιας εγγενούς πνευματικής ζωής με βάσεις “ηθικής κοινωνικής, αισθητικής και γενικώς πολιτισμικής προόδου» (σ.30).
Η υποδοχή και η κατάληξη του περιοδικού
Η ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ δεν είχε την υποδοχή που άξιζε από το πνευματικό κατεστημένο της εποχής. Παρόλο που στάθηκε μακριά από την αγορά πολιτικών ιδεών εντούτοις στο δεύτερο κιόλας τεύχος υφίσταται την επίσημη Λογοκρισία. Σφραγίζεται με μαύρο μελάνι κείμενο μαθητή (!) που περιείχε τη φράση του Ροστάν: “Αν σκοτώσεις έναν θα πας φυλακή αν σκοτώσεις χίλιους γίνεσαι ήρωας”. Διατάχθηκε από το γραφείο Επιθεώρησης Μέσης Εκπαιδεύσεως, ένορκη διοικητική εξέταση (ΕΔΕ) και το θέμα πήρε έκταση. Την έκθεση συνέταξε στο Μεσολόγγι ο φιλόλογος Κώστας Δημόπουλος, ο οποίος παρά το αρνητικό κλίμα εισηγήθηκε θετικά και προσπάθησε να περάσει την άποψή του ότι τέτοιες μαθητικές εκδηλώσεις πρέπει να ενισχύονται.
Κι από κει και μετά αρχίζει να ογκώνεται ένα κλίμα καχυποψίας για τον φιλόλογο καθηγητή, ο οποίος μόλις άρχιζε τη σταδιοδρομία του βρέθηκε στον κυκλώνα μιας ταραγμένης εποχής που έφερνε άνω – κάτω και την Αγρινιώτικη κοινωνία.[2] Σαράντα χρόνια αργότερα συνοψίζοντας τις μνήμες εκείνης της εμπειρίας λέει:
“Η τέχνη είναι θυγατέρα της ελευθερίας και δεν εξυπηρετεί καμιά άλλη σκοπιμότητα παρά υπηρετεί το πνεύμα. Εκείνη την εποχή βέβαια ήταν νωπός ο εμφύλιος και η κατάσταση διαμορφωνόταν ανώμαλα. Δολοφονία Λαμπράκη, Νεολαία Λαμπράκη από το Μ. Θεοδωράκη κλπ. Η έκδοση της Διαλεκτικής ήταν άνεμος υγείας. Στο Αγρίνιο τότε δήμαρχος ήταν ένας σπουδαίος άνθρωπος ο Τάσος Παναγόπουλος. Μόνος του με κάλεσε και μου είπε «Καλύπτω όλη τη δαπάνη». Το έφερε μόνος του στο δημοτικό συμβούλιο, πέτυχε την επιχορήγηση 40.000 δρχ. όμως το νομαρχιακό συμβούλιο το απέρριψε και ομόφωνο με κάλεσε σε απολογία. Από κει και ύστερα το κλίμα γινόταν αρνητικό. Σε όλες τις εκδηλώσεις ένα νέφος δυσφήμισης με συνόδευε: Αναρχοαυτόνομος, μίασμα, άθεος…” (προφορική μαρτυρία Χρήστου Τζούλη, καθηγητή Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, στη Χρυσούλα Σπυρέλη , Οκτώβρης 2003).
Οι διαμετρικά αντίθετες θέσεις των επίσημων φορέων αντανακλούν στο μεγαλείο τους το γενικότερο κλίμα. Οτιδήποτε παραπέμπει στο νέο, στο κάπως διαφορετικό, μπαίνει αυθαίρετα, στη ζυγαριά “προοδευτικό – συντηρητικό” κι αν κλείνει προς το πρώτο, παίρνει όλες τις πιθανές αποχρώσεις. Άλλωστε και τα πολιτικά γεγονότα των ημερών πυροδοτούσαν τέτοιους συσχετισμούς.
Το πρώτο τεύχος της ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗΣ κυκλοφόρησε ένα χρόνο σχεδόν μετά τη δολοφονία του Λαμπράκη. Εν τω μεταξύ ανδρώνονταν τα κινήματα ειρήνης. Και η έκδοση του δεύτερου τεύχους συνέπιπτε με τη δεύτερη Μαραθώνια Πορεία Ειρήνης (Μάιος 1964). Η παρερμηνεία οποιασδήποτε νύξης για ειρήνη και ελευθερία ή πνευματική αναγέννηση, μοιραία κινούσε υποψίες. Μολαταύτα το περιοδικό αναδιπλώνεται ως προς τα «προσχήματα” και διανύει με τεράστιες δυσκολίες το δικό του Μαραθώνιο φτάνοντας στο 8ο τεύχος κρατώντας όμως σταθερή την αρχική του γραμμή.
Ανιχνεύοντας λοιπόν το 8ο και τελευταίο τεύχος της Α’ περιόδου, Φεβρουάριος 1965 (ως Μαθητική έκδοση, διότι μετά θα συνεχίσει και Β’ περίοδο), διαπιστώνουμε ότι δεν υπάρχουν πλέον ονόματα μαθητών στη συντακτική επιτροπή, ούτε το όνομα του υπεύθυνου καθηγητή και επιμελητή της ύλης Χρήστου Τζούλη. Και τις τρεις ιδιότητες καλύπτουν δύο νέα ονόματα καθηγητών που προσφέρθηκαν να διασώσουν τη συνέχεια της έκδοσης: Στέλιος Βουκελάτος και Γιάννης Παπακαμμένος.
Κανένα βιβλιογραφικό στοιχείο δεν παραπέμπει σε μαθητικό περιοδικό. Δεν αναγράφεται ούτε το όνομα των Εκπαιδευτηρίων και οι συνεργασίες των μαθητών υπογράφονται μόνο με το όνομά τους (χωρίς την μαθητική ιδιότητα) ενώ εισέρχονται στο σώμα των περιεχομένων και συνεργασίες άλλων πνευματικών ανθρώπων.
Η “Ερημιά”, ένα θαυμάσιο στοχαστικό δοκίμιο του Δημοσθένη Γεωργοβασίλη, προτάσσεται και ακολουθεί ο “Άντλερ” του Χρήστου Τζούλη. Είναι διακριτό πως κάτω από τον τίτλο αυτό ο Χ.Τ. στεγάζει την αγανάχτησή του αλλά και τη βαθιά ανησυχία του για το μέλλον της ερχόμενης γενιάς.
Τα “Σχόλια” δεν υπογράφει πλέον ο ίδιος, αν και το ύφος γραφής μαρτυρεί το αντίθετο. Πάντως το σχόλιο για το θάνατο του υφυπουργού Παιδείας Λουκή Ακρίτα που συνέβη “την ώρα που οι ωραίοι οραματισμοί για την παιδεία άρχισαν” και ο αγώνας εξερράγη “ηφαίστειο” στην Κύπρο ενάντια των “κάθε λογής υπονομευτών της ελευθερίας και της εθνικής κυριαρχίας”, αφήνουν τον απόηχο της τότε περιρρέουσας ατμόσφαιρας.
Τα ενδιάμεσα κείμενα μοιράζονται, άτυπα περίπου, στις ίδιες ενότητες όπως και στο πρώτο τεύχος. Ο Φώτης Στεργίου δημοσιεύει σε δική του μετάφραση μια μικρή ιστορία από το έργο του Βόλφανγκ Μπόρχερ (Ανόβερο 1921-1947), του “πρόωρα χαμένου συγγραφέα της Νεολαίας”. Η Γεωργία Νίκα – Ξανθάκουσυμμετέχει μ’ ένα ολοσέλιδο ποίημα. Τις πληγές του πολέμου και τα οικονομικά-κοινωνικά αδιέξοδα της μεταπολεμικής κοινωνίας μεταφέρουν με τα διηγήματά τους της η Χριστίνα Σαραντοπούλου (“Ο Μικρός Λούστρος”), η Αικατερίνη Σκαλτσά (“Το παιδί της Εβραίας διηγείται”) και ο Γιάννης Ρίζος (“Στη χαράδρα”). Τα υπόλοιπα, παιδαγωγικού κυρίως περιεχομένου (οικογένεια, μόρφωση, αλκοολισμός), είναι των Αθ. Νίκα, Μαρίας Κορομηλά και Σπύρου Σκαλτσά.
Συμπέρασμα
Το Μαθητικό περιοδικό, ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ, Μηνιαία περιοδική έκδοση, Αγρίνιον, Έτος Β’ Φλεβάρης 1965, τεύχος 8ον, τερματίζει τη δική του Πορεία με αρχή και τέλος τη φωνή των παιδιών ενός επαρχιακού Γυμνασίου. Ανέδειξε, ενθάρρυνε και προώθησε τις κρυμμένες δυνάμεις τους. Δεν στράφηκε εναντίον προσώπων, δεν περιέλαβε επιθέσεις και αντεγκλήσεις στα κείμενά του. Στάθηκε μακριά από τις πολιτικές αντιπαλότητες. Κατάφερε ένα άνοιγμα του σχολείου προς την κοινωνία, υπαινισσόμενο τα πάγια αιτήματα της Ελληνικής παιδείας για μεταρρύθμιση. Και όταν στη σύγχυση της εποχής που περιγράψαμε, αντιμετώπισε την αντίδραση του κατεστημένου, ανασύνταξε εκ νέου τις δυνάμεις του με εύρωστες πνευματικές ενισχύσεις μέσα και έξω από τον εκπαιδευτικό χώρο και ετοιμάστηκε για νέο προσκλητήριο την Πρωτομαγιά του 1965, ετοιμάζοντας τη Β’ περίοδο, ως Μηνιαία Έκδοση Δυτικο-Στερεολλ/κης Πνευματικής Καλλιέργειας, διαμορφώνοντας, στο νέο βραχύβιο διάστημα (10 τεύχη), τη δική του φυσιογνωμία και δίνοντας βήμα σε συνεργάτες ήδη καταξιωμένους ή σε άλλους που καταξιώνονται σήμερα στην Ελληνική πνευματική ζωή.
(Συνέχεια: Περίοδος Β’, Μάιος 1965-Απρίλιος 1966)
Χρ. Σπυρέλη
Δρ. Νεοελληνικής Φιλολογίας, Πανεπιστημίου Ιωαννίνων
*Το κείμενο έχει δημοσιευτεί στο περιοδικό Παρουσία, Επιθεώρηση Λόγου και Τέχνης, τχ. 40(2007)
και στο http://www.epoxi.gr/civilization46.htm