Η φιλοξενία (ετυμολ.  από το φιλέω-ῶ (= αγαπώ) + ξένος) αναφέρεται στην πράξη της περίθαλψης και φροντίδας ενός ξένου στο σπίτι κάποιου.

Η φιλοξενία ήταν ένας πολύ σοβαρός θεσμός, ο αντίστοιχος του γάμου, για τη σφυρηλάτηση δεσμών μεταξύ αρχόντων. Η λέξη «ξένος» και «φιλοξενία» δεν ήταν μόνο μια απλή συναισθηματική ορολογία της ανθρώπινης στοργής. Στην εποχή του Οδυσσέα οι λέξεις αυτές ήταν ειδικοί όροι που χρησιμοποιούσαν για να δηλώσουν στενές ανθρώπινες σχέσεις, τόσο επίσημες και με τόσα  δικαιώματα και υποχρεώσεις, που έμοιαζαν με τον γάμο.

 Η φιλοξενία ήταν πράξη τέλεια. Ήταν ιερή για τους αρχαίους έλληνες και μπορούσε να συνδέσει άτομα από όλες τις τάξεις, δηλαδή μπορούσε να ενώσει βασιλιάδες με απλούς, φτωχούς ανθρώπους.  Ήταν πολύ σπουδαίος θεσμός και ηθικό χρέος για τους αρχαίους να υποδέχονται και να περιποιούνται τους ξένους στο σπίτι τους. Προστάτης τους ήταν ο Ξένιος Δίας, γι’ αυτό οι ξένοι θεωρούνταν πρόσωπα ιερά, τιμημένα και σεβαστά.

Εκείνος που είχε ένα ξένο σε μια άλλη χώρα – η κάθε κοινότητα ήταν και διαφορετική χώρα – είχε έναν πραγματικό αντικαταστάτη των συγγενών του, έναν προστάτη, αντιπρόσωπο και σύμμαχο. Είχε ακόμη ένα καταφύγιο, αν τον υποχρέωναν να εγκαταλείψει την πατρίδα του, ένα αποκούμπι , όπου μπορούσε να αποσυρθεί όταν αναγκαζόταν να ταξιδεύει, και μια πηγή για να προμηθεύεται άνδρες και όπλα, όταν μπλεκόταν σε μάχη. Όλα αυτά, βέβαια, ήταν προσωπικές σχέσεις, αλλά όταν ισχυροί άρχοντες δημιουργούσαν τέτοιες δεσμούς, έπαυαν πια να είναι προσωπικές και γίνονταν πολιτικές∙  στην περίπτωση αυτή η φιλοξενία ήταν η ομηρική διατύπωση, ή ο πρόδρομος,  της πολιτικής και στρατιωτικής συμμαχίας.

Άλλωστε η φιλοξενία ήταν ένας αναγκαίος κοινωνικός θεσμός που προστάτευε τους ξένους σε εποχές που η συγκοινωνία δεν ήταν εύκολη ούτε υπήρχε υποδομή  για διαμονή σε άλλη πόλη ή χώρα. Ιδιαίτερα ο τρόπος ζωής των Ελλήνων είχε αποτέλεσμα να βρίσκονται συχνά σε ξένους τόπους, με μεγάλη ανάγκη για κατάλυμα, βοήθεια ή προστασία. Έτσι λοιπόν, έβρισκαν και οι ίδιοι αυτά που ζητούσαν. Εξάλλου, οι ξένοι ήταν καλοδεχούμενοι, γιατί ήταν για πολλούς η μόνη επαφή με τον υπόλοιπο κόσμο και πηγή πληροφοριών λόγω της έλλειψης μέσων επικοινωνίας.