Σοφία Μάνιου
Η ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ
Ως μέλη ενός κοινωνικού συνόλου οι άνθρωποι είχαν πάντα ν’ αντιμετωπίσουν και να λύσουν ποικίλα προβλήματα που δημιουργούνταν από τη συμβίωσή τους. Ένα από τα βασικότερα προβλήματα ήταν ο τρόπος με τον οποίο λαμβάνονταν οι αποφάσεις για τη λειτουργία της κοινωνικής ζωής, ο καταμερισμός των υποχρεώσεων και η δίκαιη κατανομή των κοινωνικών αγαθών. Στο πέρασμα των αιώνων δοκιμάστηκαν πολλά πολιτεύματα, ένα όμως αποδείχτηκε δικαιότερο και ικανό να θεμελιώσει σε στέρεες βάσεις τη συμβίωση των μελών μιας ανθρώπινης κοινότητας: η δημοκρατία.
Δημοκρατία είναι το πολίτευμα στο οποίο τη νομοθετική εξουσία ασκεί ο λαός («κρατεί ο δήμος») είτε άμεσα, όπως στην αρχαία ελληνική δημοκρατία, είτε έμμεσα, όπως στη σύγχρονη κοινοβουλευτική δημοκρατία., με αιρετούς από το λαό αντιπροσώπους, τους βουλευτές. Στο δημοκρατικό πολιτειακό σύστημα κάθε εξουσία πηγάζει από το λαό και υπάρχει, για να εξυπηρετεί τα συμφέροντα του λαού.
«…Πότε άραγε σήμανε, μέσα στην ιστορική κίνηση του πολιτισμού μας, η ώρα της δημοκρατίας; […] Η ώρα λοιπόν εκείνη σήμανε, όταν το άτομο συνειδητοποίησε ότι ως κύτταρο του κοινωνικού σώματος δεν έχει μόνο υποχρεώσεις αλλά και δικαιώματα απέναντι στις αρχές που αποφασίζουν και ενεργούν στο όνομα του κράτους. Πότε και πώς όρισε αυτά τα δικαιώματα, καθώς και πότε και πώς επιχείρησε να τα διεκδικήσει –τούτο έχει βέβαια σημασία αλλά πάλι για την ιστορία, όχι και για την έννοια της δημοκρατίας. Το μεγάλο βήμα πάντως έγινε όταν (με μακρά προετοιμασία) σαρκώθηκε μέσα στη συνείδηση του σκληρά αγωνιζόμενου για τη ζωή ανθρώπου η πεποίθηση ότι δε συμβιβάζεται με την αξιοπρέπειά του η πλήρης και δίχως όρους υποταγή στο κράτος. Ορισμένες ελευθερίες πρέπει να τις κρατήσει για τον εαυτό του και επειδή οι ελευθερίες αυτές είναι ανεκτίμητα, αναπαλλοτρίωτα αγαθά, όταν κινδυνεύουν, να τις υπερασπίσει με κάθε θυσία, στην ανάγκη με το αίμα του…».
Ευ. Παπανούτσος
Ο ΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΙΣΜΟΣ
Ο Φιλελευθερισμός είναι έννοια που αναφέρεται όχι αποκλειστικά στην οργάνωση της πολιτείας (όπως η Δημοκρατία), αλλά στη σχέση που συνδέει την οργανωμένη πολιτεία (το κράτος) με τους πολίτες.
Όταν το κράτος είναι φιλελεύθερο, αναγνωρίζει πως η δύναμή του είναι το μέσον για την εύρυθμη κοινωνική λειτουργία και πως ο σκοπός του είναι η πολύπλευρη ανάπτυξη και η πρόοδος των πολιτών. Αντιμετωπίζει τους πολίτες, όχι ως κύτταρα του κοινωνιοκρατικού οργανισμού που υπάρχουν για να εξυπηρετούν την κοινωνική μηχανή ή τα συμφέροντα της εξουσίας, αλλά ως προσωπικότητες με αυθύπαρκτη αξία και οντότητα σεβαστή. Επομένως, αναγνωρίζει στους πολίτες του το δικαίωμα της συμμετοχής στην άσκηση της πολιτικής εξουσίας, το δικαίωμά τους δηλαδή να αυτοπροσδιορίζονται και να ελαχιστοποιούν ή και να εξουδετερώνουν την κρατική αυθαιρεσία. Ακόμη, σέβεται τα ανθρώπινα δικαιώματα και τα κατοχυρώνει για τους πολίτες του και παράλληλα χαράσσει έναν κύκλο ελευθεριών με στόχο την προστασία τους. Αυτός ο κύκλος της ελευθερίας οριοθετείται από τους νόμους και το κράτος δεν έχει το δικαίωμα να τον περιορίσει περισσότερο από όσο είναι θεμιτό και αναγκαίο για τη δίκαιη και αρμονική κοινωνική συνύπαρξη. Το κράτος, δηλαδή, μπορεί να περιορίσει την ελευθερία του ατόμου μόνο στο βαθμό που συντρέχουν λόγοι για την ασφάλεια και την προστασία των δικαιωμάτων των συμπολιτών του.
Αντίθετα, όταν το ποιόν του πολιτεύματος είναι αυταρχικό, το κράτος περιστέλλει την ελευθερία του πολίτη-υπηκόου πολύ περισσότερο από όσο είναι αναγκαίο για την προστασία της. Φαλκιδεύει τα αναπαλλοτρίωτα ανθρώπινα δικαιώματα και απαγορεύει τη συμμετοχή του πολίτη στην εξουσία. Αυτό συμβαίνει, γιατί στα αυταρχικά καθεστώτα ο πολίτης είναι το μέσον και το κράτος ο σκοπός, σε αντίθεση με τα φιλελεύθερα, όπου το κράτος είναι το μέσον και σκοπός είναι ο πολίτης.
Σχέση Δημοκρατίας και Φιλελευθερισμού
Σύμφωνα με τους θεωρητικούς του φιλελευθερισμού το κράτος είναι ένα «αναγκαίο κακό», που χρειάζεται μόνο και μόνο, γιατί δεν είναι επαρκής η πολιτισμική και ηθική ανάπτυξη του ανθρώπου. Άρα, η πολιτική εξουσία πρέπει να περιορίζεται σε εκείνο το ελάχιστο που είναι απαραίτητο για την κοινωνική γαλήνη. Στον περιορισμό και στον έλεγχο της πολιτικής εξουσίας συνηγορεί η δημοκρατία, αφού επιτρέπει την έμμεση συμμετοχή του λαού στην πολιτική εξουσία. Η πολιτική συμμετοχή του λαού δεν είναι, βέβαια, μόνον το μέσον άμυνας απέναντι στην κρατική αυθαιρεσία, αλλά και ενεργητικό δικαίωμα και καθήκον κάθε πολίτη που σέβεται τον εαυτό του και επιθυμεί τον αυτοπροσδιορισμό του.
Οι έννοιες του Φιλελευθερισμού και της Δημοκρατίας δεν ταυτίζονται, αφού η Δημοκρατία αναφέρεται στην οργάνωση της πολιτείας, ενώ ο Φιλελευθερισμός στις σχέσεις της οργανωμένης πολιτείας, του κράτους, με τους πολίτες. Χωρίς όμως να είναι ταυτόσημες, οι έννοιες είναι αλληλένδετες. Συμπληρώνει η μια την άλλη και αποτελούν προϋπόθεση η μια για την άλλη.
Προϋποθέσεις και βασικές αρχές της Δημοκρατίας
1. Ο άνθρωπος είναι μοναδική και ανεπανάληπτη αξία. Όλοι οι άνθρωποι, ανεξάρτητα από τη φυλή, το φύλο, την καταγωγή, την κοινωνική τάξη, τη μόρφωση ή τον πλούτο τους έχουν την ίδια αξία και το ίδιο δικαίωμα να είναι σεβαστή η οντότητά τους.
2. Η ισότητα των πολιτών – η ισονομία – η ισοτέλεια: Όλοι οι πολίτες είναι ίσοι μεταξύ τους απέναντι στο νόμο, έχουν τα ίδια δικαιώματα και τις ίδιες υποχρεώσεις, αναλογικά πάντα με τις δυνάμεις τους, γιατί δημοκρατική ισότητα δε σημαίνει ισοπέδωση…
«… Η γνήσια δημοκρατία αναγνωρίζει και τιμά τη θεία δωρεά που ξεχωρίζει τα εκλεκτά άτομα, αποκρούει όμως και καταργεί τα προνόμια που δημιουργούν την ανισότητα των δικαιωμάτων μέσα στον κοινωνικό χώρο. Δημοκρατική ισοτέλεια (σύμφωνα με τούτον τον ορισμό) δε σημαίνει ισοπέδωση των ατομικών προσόντων (ικανοτήτων, πρωτοβουλιών, ευθυνών κτλ.) με τον οδοστρωτήρα του νόμου της «ίσης μεταχείρισης», γιατί τούτο ούτε δυνατόν είναι – τα δάχτυλα του χεριού δεν έχουν όλα το ίδιο μέγεθος και την ίδια δύναμη – ούτε θεμιτό: κάθε μέλος της κοινωνίας πρέπει να μπορεί να προσφέρει στο σύνολο τις υπηρεσίες του κατά τις δυνάμεις του, επομένως δεν επιτρέπεται ή ν’ αναχαιτίζουμε τους άξιους στο έργο του Καλού ή να έχουμε από όλους τις ίδιες απαιτήσεις…».
Ευ. Παπανούτσος
3. Η αξιοκρατία είναι μια από τις βασικές αρχές ενός δημοκρατικού πολιτεύματος. Αξιοκρατία είναι η εκτίμηση της αξίας και των προσόντων των ατόμων για την κατάληψη υπεύθυνων θέσεων.
4. Η υπακοή στους Νόμους, η οποία δεν πρέπει να νοείται ως περιορισμός της ελευθερίας, καθώς οι Νόμοι συντάχθηκαν με τη συναίνεση των πολιτών, για να προστατευθούν οι ελευθερίες και τα δικαιώματά τους. Οι πολίτες, επομένως, υπακούουν στη βούλησή τους. Ουσιαστικά «Νόμος και Ελευθερία ταυτίζονται».
5. Ο αυτοσεβασμός και ο σεβασμός των συμπολιτών μας, ο σεβασμός των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και ελευθεριών.
6. Η ελευθερία όλων των πολιτών είναι ουσιώδες γνώρισμα της Δημοκρατίας. Όλοι οι πολίτες έχουν το δικαίωμα να σκέπτονται, να εκφράζονται και να δρουν ελεύθερα, για να αναπτυχθούν και να εξυπηρετήσουν τα συμφέροντά τους, με την προϋπόθεση, βέβαια, ότι η ελευθερία τους δε θίγει την ελευθερία των άλλων.
7. Η ελευθεροτυπία –και γενικότερα η ανεξαρτησία των μέσων ενημέρωσης από την κρατική εξουσία– αποτελεί εγγύηση της γνήσιας ενημέρωσης των πολιτών. Δεν ασκεί μόνο έλεγχο στους κρατούντες, αλλά και υποβοηθεί το έργο τους.
8. Η συμμετοχή των πολιτών στα κοινά είναι κύριος παράγοντας για την πραγμάτωση της Δημοκρατίας. Δικαίωμα και καθήκον όλων των πολιτών είναι το ενδιαφέρον για την πολιτική ζωή και η συμμετοχή σ’ αυτήν, η ανάληψη ενεργού κοινωνικοπολιτικού ρόλου, η ακώλυτη δυνατότητα ελέγχου και διαμόρφωσης των πολιτικών αποφάσεων που επηρεάζουν την προσωπική και κοινωνική/συλλογική τους ζωή.
Αξίζει να θυμόμαστε πως οι αρχαίοι Έλληνες θεωρούσαν το «φιλήσυχο» πολίτη όχι απλώς «άχρηστο», αλλά και επικίνδυνο για τη Δημοκρατία. Ακόμη, πως έδιναν στον «ιδιώτη» (σε αντιδιαστολή με τον «πολίτη») τη σημασία του ανόητου, γιατί πραγματικά, ο άνθρωπος που ενδιαφέρεται μόνο για τις ιδιωτικές του υποθέσεις -και όχι για τα συλλογικά ζητήματα- είναι ανόητος, αφού δεν έχει κατανοήσει πως η ατομική πρόοδος είναι συνάρτηση της συλλογικής προόδου.
Η συλλογική αντιμετώπιση των προβλημάτων.
9. Το πολίτευμα στηρίζεται στην ελεύθερη έκφραση της λαϊκής βούλησης, που εκδηλώνεται με έντιμες εκλογές σε τακτά και σύντομα χρονικά διαστήματα, ώστε να είναι αμεσότερος ο έλεγχος της εξουσίας.
10. Η εξουσία, επομένως, ασκείται έμμεσα αλλά ουσιαστικά από το λαό, αφού αυτός εκλέγει τους αντιπροσώπους του και τους ελέγχει, ώστε οι αποφάσεις τους να αποσκοπούν στην ευημερία, στην ανάπτυξη του λαού και στην κατοχύρωση των δικαιωμάτων και των ελευθεριών του. (Αντιπροσωπευτικό σύστημα)
11. Όλοι έχουν την υποχρέωση να υπακούουν στη λαϊκή θέληση/ στη «γενική βούληση», στις αποφάσεις δηλαδή της πλειοψηφίας, χωρίς αυτό να σημαίνει πως οι μειονότητες ή οι μειοψηφίες δεν προστατεύονται.
12. Ο πολυκομματισμός είναι βασική αρχή της Δημοκρατίας. Όλες οι κοινωνικές τάξεις ή οι κοινωνικοπολιτικές ομάδες έχουν το δικαίωμα της διεκδίκησης του χρίσματος στις εκλογές και της αντιπροσώπευσης των συμφερόντων τους στο Κοινοβούλιο.
13. Ο διάλογος, που καθημερινά διεξάγεται σε όλους τους χώρους της κοινωνικής και πολιτικής ζωής, αποτελεί κρηπίδα για την ενημέρωση και την αφύπνιση των πολιτών, θεμέλιο για τη συλλογική αντιμετώπιση των προβλημάτων, βάση για την ορθή άσκηση της πολιτικής εξουσίας.
14. Η διάκριση των εξουσιών (Νομοθετική, Εκτελεστική, Δικαστική) και η ανεξαρτησία της Δικαιοσύνης (του «Παλλάδιου» των ελευθεριών) είναι απαραίτητοι όροι για τη διασφάλιση της Δημοκρατίας. Ο επιμερισμός και ο αμοιβαίος έλεγχος των εξουσιών αποτρέπουν τη δυνατότητα κατάχρησης της εξουσίας εις βάρος του λαού, πράγμα που εύκολα θα συνέβαινε, αν συγκεντρώνονταν οι εξουσίες σε ένα μόνο πρόσωπο ή σώμα.
15. Η ιδανική Δημοκρατία δεν είναι μόνον πολιτική, αλλά και κοινωνική, οικονομική και πνευματική Δημοκρατία. Η κατοχύρωση των πολιτικών δικαιωμάτων δεν επαρκεί για τη διασφάλιση ίσων ευκαιριών στη ζωή και στην ανάπτυξη. Η κατοχύρωση των οικονομικών και κοινωνικών δικαιωμάτων των πολιτών, η μείωση της ανισότητας, η θεμελίωση ενός ικανοποιητικού βιοτικού επιπέδου με τη δικαιότερη δυνατή κατανομή του κοινωνικού πλούτου αποτελούν στόχους για την προσέγγιση του ιδανικού της Δημοκρατίας.
«… Οι άνθρωποι ζούνε μαζί, σε μεγάλες, πολυπληθείς ομάδες, γιατί είναι «ζώα κοινωνικά». Τη δημιουργία μιας κοινωνίας την έχουν, θα λέγαμε, στο αίμα τους. Το ίδιο, όμως, μπορούμε να πούμε και για τη Δημοκρατία: την έχουν οι άνθρωποι στο αίμα τους, είναι η φυσική τους κατάσταση, το φυσικό τους πολίτευμα.
Είναι το πολίτευμα όπου όχι ο όχλος, αλλά ο λαός ο συνειδητός, εναρμονισμένος με σεβασμό στους νόμους και περισσή αγάπη στην ελευθερία λαός ουσιαστικά διοικεί. Το πολίτευμα όπου κάθε άνθρωπος είναι σεβαστός, γιατί η πολιτεία που ο ίδιος, , μ’ ελεύθερη συγκατάθεση όρθωσε, υποκύπτει και κυβερνάται σύμφωνα με το Συνταγματικό χάρτη που ο ίδιος, με τους ελεύθερα εκλεγμένους αντιπροσώπους του, σύνταξε. Γιατί ο πολίτης κάθε τόσο, σε καθορισμένη προθεσμία, ερωτάται αν θέλει και ποιους θέλει να τον κυβερνήσουν ως εκπρόσωποί του. Γιατί είναι το πολίτευμα του διαλόγου, όπου ολόκληρη η ζωή μιας κοινωνίας πυργώνεται προς την επιτέλεση μιας ιστορικής αποστολής με πλήρη σεβασμό προς τα ανθρώπινα δικαιώματα και τις βασικές ελευθερίες, που χωρίς αυτά, άνθρωπος αυθεντικός δε νοείται…».
Κ. Τσιρόπουλος
«Το ότι πρέπει να είναι κυρίαρχος ο λαός μάλλον παρά οι καλύτεροι αλλά λίγοι, φαίνεται ότι λύνει το ζήτημα και έχει λογική βάση. Ίσως μάλιστα αυτή να είναι η αλήθεια. Γιατί οι πολλοί, αν και ο καθένας τους χωριστά δεν είναι ικανός πολιτικά (σπουδαίος), όταν βρεθούν συγκεντρωμένοι στη συνέλευση, είναι δυνατόν να είναι καλύτεροι από τους λίγους και καλύτερους. Όχι ο καθένας χωριστά, αλλά όλοι μαζί, όπως τα δείπνα που αναλαβαίνουν τα έξοδά τους πολλά άτομα είναι καλύτερα από κείνα που προσφέρει με δικά του έξοδα ένα μονάχα άτομο. Πραγματικά, ο καθένας από τους πολλούς έχει ένα κομματάκι πολιτικής ικανότητας και ικανότητας σκέψης κι έτσι, όταν συγκεντρώνονται, γίνονται σαν ένας άνθρωπος με πολλά πόδια, με πολλά χέρια, με πολλές αισθήσεις και με ανάλογο ήθος και αντίληψη. Γι’ αυτό και κρίνουν καλύτερα οι πολλοί («κρίνουσιν άμεινον οι πολλοί»)…».
Αριστοτέλης
«… Η δημοκρατία κρίνεται σαν το καλύτερο πολίτευμα, διότι λαμβάνει υπόψη τη «βούληση των πολλών» και τα αιτήματα της ελευθερίας και της δικαιοσύνης. Υπολογίζει τη γνώμη και τη θέληση των πολλών, έστω και αν οι πολλοί είναι «μη φρονούντες» κατά τον Ηράκλειτο, «μη επαΐοντες» κατά τον Πλάτωνα και ανώριμοι πολιτικώς κατ’ άλλους…».
Σωκράτης Γκίκας
«Το δημοκρατικκόν κοινοβουλευτικόν πολίτευμα έχει απέναντι όλων των άλλων πολιτευμάτων ένα μοναδικόν πλεονέκτημα: είναι το ολιγότερον ανήθικον από όλα».
Ελ. Βενιζέλος
Η ΔΥΣΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ
Οι παράγοντες που υπονομεύουν την ομαλή λειτουργία του πολιτεύματος
1. Κίνδυνο για τη δημοκρατία αποτελεί η αδιαφορία των πολιτών για τα κοινά, η αποχή τους από το δημόσιο βίο. Η στάση της πολιτικής παθητικότητας επιτρέπει στους ηγέτες να δρουν ανεξέλεγκτοι και ασύδοτοι, να καταχρώνται την εξουσία, να υπονομεύουν με την πολιτική τους δραστηριότητα τα λαϊκά συμφέροντα και τη δημοκρατία.
2. Η προσήλωση των πολιτών στο πνεύμα του ευδαιμονισμού που υποθάλπει η καταναλωτική μας κοινωνία οδηγεί στη συρρίκνωση της αξιοπρέπειας και της ελευθερίας των πολιτών, εκτοπίζει από τη συνείδησή μας υγιείς αξίες και ιδανικά –όπως αυτό της δημοκρατίας- και ενισχύει τον ατομικισμό.
«Από τους άλλους νόμους του Σόλωνα ιδιαίτερα χαρακτηριστικός και παράξενος είναι εκείνος που ορίζει ότι χάνει τα πολιτικά του δικαιώματα όποιος μένει ουδέτερος σε περίπτωση που θα ξεσπούσε εμφύλια διαμάχη στην πόλη. Ήθελε, όπως φαίνεται, ο Σόλων κανένας πολίτης να μη μένει αδιάφορος και ασυγκίνητος για τα δημόσια ζητήματα κοιτάζοντας μόνο πώς να εξασφαλίσει τα δικά του συμφέροντα, ούτε να καυχιέται πως δεν πονά κι αυτός και δεν πάσχει με τα δεινά της πατρίδας του. Αντίθετα, έπρεπε ο πολίτης από την αρχή να παίρνει θέση πλάι σ’ αυτούς που ενεργούν πιο σωστά και πιο δίκαια και να κινδυνεύει μαζί τους και να τους βοηθά, αντί να περιμένει ακίνδυνα να δει ποιος θα νικήσει».
Πλούταρχος
3. Η επιδίωξη της ικανοποίησης του ατομικού συμφέροντος εις βάρος του συλλογικού γεννά την παρανομία, τη φαλκίδευση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, την εγκληματικότητα, την αντιπαλότητα του πολίτη με την πολιτεία. Οι σχέσεις εχθρότητας και ανταγωνισμού μεταξύ του πολίτη και της πολιτείας ερμηνεύονται, βέβαια, ως ένα βαθμό ως αποτέλεσμα της προσπάθειας του πολίτη να υπερασπιστεί μόνος τα δικαιώματά του ενάντια σε ένα υποκριτικό και φαύλο κράτος. Ωστόσο, η στάση αυτή δε δικαιολογείται, γιατί ναρκοθετεί ακόμη περισσότερο την ομαλότητα του πολιτεύματος. Ο ατομικισμός εις βάρος του συνόλου είναι απόδειξη της χαλαρής κοινωνικής συνείδησης, της ανευθυνότητας, αλλά και της αβελτηρίας του πολίτη που δεν έχει συνειδητοποιήσει ότι η ευημερία του εξαρτάται από την ευημερία του όλου. Η λύση δεν είναι η εγκληματική συμπεριφορά, αλλά ο ώριμος πολιτικός αγώνας για την εξυγίανση της δημοκρατίας και την πάταξη της διαφθοράς του κράτους.
4. Ποικίλα φαινόμενα διαφθοράς του πολιτικού βίου εκφυλίζουν το πολίτευμα και κλονίζουν την εμπιστοσύνη του λαού όχι μόνον απέναντι στους πολιτικούς ηγέτες, αλλά και κυρίως απέναντι στο θεσμό που αυτοί αντιπροσωπεύουν, τη Δημοκρατία. Αυτά είναι:
- Ο πολιτικός αμοραλισμός.
- Η κατάχρηση της εξουσίας και η εγκληματικότητα/ η παραβίαση των νόμων.
- Η έλλειψη του αισθήματος ευθύνης απέναντι στο λαό.
- Ο λαϊκισμός.
- Η πολιτική δράση που βασίζεται στη φιλοδοξία ή στο κέρδος.
- Ο κομματισμός/ η κομματοκρατία, ο νεποτισμός.
- Η ρουσφετολογία, το σύστημα των πελατειακών σχέσεων με τους ψηφοφόρους, που οδηγεί τους τελευταίους στην εκποίηση της πολιτικής τους συνείδησης και στην απεμπόληση των πολιτικών τους ελευθεριών χάρη της επιβίωσης.
- Η έλλειψη ακριβώς προκαθορισμένων στόχων και η έλλειψη σεβασμού απέναντι στις ιδεολογικές αρχές του κόμματος.
- Ο αθέμιτος ανταγωνισμός των κομμάτων
- Η απουσία του ώριμου πολιτικού διαλόγου, η αδυναμία των κομμάτων για συνεργασία και η μικροκομματική εκμετάλλευση καίριων εθνικών ή κοινωνικών ζητημάτων.
5. Η κοινωνική ανισότητα αποτελεί τροχοπέδη στην εφαρμογή της γνήσιας δημοκρατίας. Τα πολιτικά δικαιώματα δεν αρκούν, για να είναι ο λαός κυρίαρχος. Όπως, επίσης, δεν αρκεί και η νομική κατοχύρωση των υπόλοιπων δικαιωμάτων, όπως αυτά της εργασίας, της υγείας και της παιδείας. Το «δικαιούμαι» (να μορφωθώ, να είμαι πνευματικά ελεύθερος, να εργάζομαι κ.ά.) απέχει πολύ από το «μπορώ». Ο λαός έχει δικαιώματα στη ζωή, όμως δεν μπορεί να τα απολαύσει λόγω της οικονομικής και κοινωνικής ανισότητας. Η δημοκρατία, όταν δε διευρύνεται και στο οικονομικό, κοινωνικό και πνευματικό πεδίο, δεν μπορεί να είναι ουσιαστική.
6. Η οικονομική κρίση των ημερών μας έχει πλήξει ανεπανόρθωτα το θεσμό της δημοκρατίας, καθώς έχει διευρύνει την ανισότητα με την κατάρρευση του κοινωνικού κράτους, έχει διογκώσει την εγκληματικότητα, έχει φουντώσει την οργή και την αγανάκτηση των πολιτών για τους φαύλους και ανίκανους πολιτικούς ηγέτες και τελικά έχει οδηγήσει στην αμφισβήτηση του ίδιου του πολιτεύματος.
7. Έτσι, η οικονομική κρίση έχει οδηγήσει σε μια πολυδιάστατη κοινωνική, ηθική, ιδεολογική και πολιτική κρίση. Την κατάσταση αυτή εκμεταλλεύονται δημαγωγοί και λαϊκιστές φιλόδοξοι ηγέτες που σπεύδουν να γεμίσουν το ιδεολογικό κενό με εθνικιστικά και ρατσιστικά υποκατάστατα, να πολεμήσουν το πολιτικό κατεστημένο που κατηγορείται ως αποκλειστικά υπεύθυνο για την κατάρρευση της χώρας και την κατάντια του λαού και να υποσχεθούν την «κάθαρση» και την «τάξη». Εκμεταλλευόμενοι την οργή και την πολιτική ανωριμότητα του λαού, τον πείθουν πως είναι ταπεινοί «υπηρέτες» του, ενώ στην ουσία υπηρετούν τις δικές τους φιλοδοξίες και γίνονται κόλακες της λαϊκής συνείδησης, για να αυξήσουν τους οπαδούς και τη δύναμή τους. Το αποτέλεσμα είναι οι ηγέτες αυτοί να γίνονται είδωλα και να μεταβάλουν το λαό σε όχλο που αφιονίζεται, φανατίζεται και χειραγωγείται. Το αμέσως επόμενο βήμα είναι η κατάλυση της δημοκρατίας και η επιβολή του ολοκληρωτισμού. Η ιστορία έχει να μας προσφέρει αρκετά παραδείγματα…
(Δημαγωγία, Λαϊκισμός, Εθνικισμός, Ειδωλοποίηση πολιτικών ηγετών, Φανατισμός, Οχλοκρατία).
8. Η μαζοποίηση του σύγχρονου ανθρώπου συνεπάγεται την εκούσια απέκδυση των ευθυνών του, την απώλεια της ελευθερίας και τον ετεροκαθορισμό του. Όταν ο πολίτης δεν έχει κρίση και προσωπική βούληση και χειραγωγείται εύκολα στις πολιτικές του επιλογές, μετατρέπεται σε μια άβουλη μαριονέτα. Έτσι όμως, πλήττεται στη βάση της η πνευματική δημοκρατία. Γιατί όταν η πλειοψηφία στηρίζεται στην πλύση εγκεφάλου και στη χειραγώγηση των πολλών, τότε το πολίτευμα φέρει τη φενάκη της δημοκρατίας, δεν είναι όμως κατ’ ουσίαν δημοκρατικό.
9. Πολλοί στην εποχή μας επισημαίνουν τον κίνδυνο του ηλεκτρονικού ολοκληρωτισμού, μιας συγκεκαλυμμένης δηλαδή δικτατορίας των μέσων μαζικής ενημέρωσης. Πραγματικά, τα σύγχρονα μέσα επικοινωνίας έχουν τη δύναμη να ελέγχουν και να κατευθύνουν τη σκέψη του λαού, να διαμορφώνουν την πολιτική του συνείδηση και βούληση. Αν όμως λάβουμε υπόψη μας ότι τα μέσα μαζικής ενημέρωσης ελέγχονται από τις κυρίαρχες οικονομικές δυνάμεις, εύκολα γίνεται αντιληπτό ότι η πολιτική σκέψη του λαού διαμορφώνεται στη βάση της εξυπηρέτησης των συμφερόντων του μεγάλου κεφαλαίου.
10. Εξάλλου, η δύναμη που έχουν τα μέσα μαζικής ενημέρωσης να κατευθύνουν την Κοινή Γνώμη συχνά λειτουργεί ως μέσο εκβιασμού της πολιτικής ηγεσίας και ως θεμέλιο της αυθαιρεσίας και της ασυδοσίας τους. Οι πολιτικοί ουσιαστικά είναι ανίσχυροι μπροστά στην παντοδυναμία της τέταρτης εξουσίας. Δεν τολμούν να ελέγξουν τα μέσα μαζικής ενημέρωσης;, γιατί από αυτά εξαρτάται άμεσα το λαϊκό τους έρεισμα. Τα Μ.Μ.Ε. είναι τελικά μια πανίσχυρη και ανεξέλεγκτη εξουσία. Σε μια δημοκρατία, όμως, καμιά εξουσία δεν πρέπει να είναι ανεξέλεγκτη.
«Πώς μπορεί ο λαός να εκφράσει τη θέλησή «του», αν δεν έχει δική του θέληση ή δικές του πεποιθήσεις, αν αποτελείται από αλλοτριωμένα αυτόματα, που τα γούστα, οι γνώμες και οι προτιμήσεις τους διαμορφώνονται από τις μεγάλες προσδιοριστικές μηχανές; Κάτω από αυτές τις συνθήκες η καθολική ψηφοφορία έγινε φετίχ. Αν μια κυβέρνηση μπορεί να αποδείξει ότι ο καθένας έχει δικαίωμα ψήφου κι ότι οι ψήφοι καταμετριώνται τίμια, αυτό είναι δημοκρατικό. Αν ο καθένας ψηφίζει, αλλά οι ψήφοι δεν καταμετριώνται τίμια, ή αν ο ψηφοφόρος φοβάται να ψηφίσει κατά του κυβερνώντος κόμματος, η χώρα δεν είναι δημοκρατική. Είναι πραγματικά αλήθεια ότι υπάρχει μια σημαντική και κεφαλαιώδης διαφορά μεταξύ των ελεύθερων και των κατευθυνόμενων εκλογών, η διαφορά όμως αυτή δεν θα πρέπει να μας κάνει να ξεχνάμε το γεγονός ότι ακόμη και οι ελεύθερες εκλογές δεν εκφράζουν υποχρεωτικά «τη θέληση του λαού». Αν μια μάρκα οδοντόκρεμας χρησιμοποιείται από την πλειονότητα του λαού χάρη σε φανταστικά προτερήματα που διαφημίζει, αυτό δε σημαίνει ότι ο λαός «έχει αποφασίσει» υπέρ της οδοντόκρεμας. Αυτό που μπορεί να ισχυριστεί κανείς είναι ότι η διαφήμιση ήταν τόσο αποτελεσματική, ώστε έπεισε εκατομμύρια ανθρώπων για τις ιδιότητες που διαφήμιζε…».
Erich Fromm
11. Η ανάπτυξη της τεχνολογίας και η χρήση του αυτοματισμού προσδίδει στο μηχανισμό της διοίκησης έναν απρόσωπο χαρακτήρα και ευνοεί τον πολιτικό συγκεντρωτισμό. Ο πολίτης απογυμνώνεται από ολοένα περισσότερες αρμοδιότητες και ευθύνες και μεταβάλλεται σε απρόσωπο εκτελεστικό όργανο των αποφάσεων των λίγων που έχουν συγκεντρώσει στα χέρια τους την εξουσία. Όσο λιγότερες αρμοδιότητες, όμως, έχει ο πολίτης στα κοινά, τόσο περισσότερο χαλαρώνει η κοινωνικο-πολιτική του συνείδηση και ευθύνη.
12. Το φαινόμενο της τεχνοκρατίας αποτελεί πρόσθετο κίνδυνο για τη δημοκρατία. Εκείνοι που σήμερα διοικούν ένα κράτος και λαμβάνουν τις αποφάσεις είναι οι ειδικοί, οι τεχνοκράτες, και όχι οι πολιτικοί που συχνά στερούνται και των ειδικών γνώσεων και της διοικητικής πείρας. Ο λαός, όμως, τους πολιτικούς εκλέγει, για να τον κυβερνήσουν. Αυτούς γνωρίζει, αυτούς εμπιστεύεται, αυτούς μπορεί να ελέγξει, και όχι τους τεχνοκράτες. Η μονιμότητα των τεχνοκρατών στη διοίκηση, η ανωνυμία και η διαφυγή τους από οποιονδήποτε λαϊκό έλεγχο μεταβάλλουν τη δημοκρατία σε «αριστοκρατία» ή σε «ολιγαρχία των επαϊόντων».
13. Εξάλλου, όλο και περισσότεροι πολιτικοί είναι τεχνοκράτες. Έτσι, τον πολιτικό βίο ελέγχουν ή διευθύνουν ειδικοί που είναι προσηλωμένοι στο «όραμα» της οικονομικής και τεχνολογικής ανάπτυξης και όχι σε κάποια πολιτική ιδεολογία. Οι άνθρωποι αυτοί είναι εύκολο να λησμονήσουν ότι η υλική ανάπτυξη δεν είναι αυτοσκοπός, αλλά μέσο για την ευημερία του λαού. «Το χρήσιμο σ’ έναν τομέα δεν είναι πάντα και το ορθό, αυτό που πρέπει ν’ αποφασιστεί πολιτικά με σκοπό το κοινό αγαθό…».
Σοφία Μάνιου