Σοφία Μάνιου
Η ΠΑΡΑΔΟΣΗ
Παράδοση είναι η προφορική, συνήθως, μεταβίβαση από γενιά σε γενιά των βιώσιμων πολιτιστικών στοιχείων του παρελθόντος, στοιχείων που ενσωματώνονται στο σύγχρονο πολιτισμό. Είναι η συμπύκνωση της πείρας, το σύνολο των κατακτήσεων κάθε λαού μέσα στην πορεία της ιστορίας του, η δημιουργία που απορρέει από την ιδιαίτερη συγκρότηση της κοινωνικής και πολιτικής ζωής του. Την παράδοση, με άλλα λόγια, απαρτίζουν οι αντιλήψεις, οι δοξασίες, τα ήθη και τα έθιμα, η τέχνη, η γλώσσα, η ιστορία, η θρησκεία, ο ψυχισμός κάθε λαού, όπως αυτός διαμορφώθηκε στο πέρασμα των αιώνων. Η παράδοση είναι η ταυτότητα κάθε έθνους, η ιδιαίτερη φυσιογνωμία του και η πολιτιστική κληρονομιά του.
«Τη λέξη «παράδοση» εννοεί κανείς, πρώτα απ’ όλα, ως προσφορά, κατάθεση βιωμάτων, γνώσεων, εμπειριών, επιτευγμάτων, δε διαρκή διαμόρφωση, γενικά μαρτυρίες αγώνων ποικίλων στη σημασία και την έκφρασή τους, που μεταδίδονται από γενιά σε γενιά όχι μόνο σαν προσπάθεια και δείγμα επιβίωσης, αλλά και σαν αγώνας του ανθρώπου να καταλάβει το νόημα της ύπαρξής του, καθώς αντιμετωπίζει τα διαφοροποιούμενα γεγονότα στη ροή του χρόνου, τα όσα προετοιμάζει ή προκαλεί ο ίδιος, και τα αναπάντεχα που τον συνταράζουν».
Ζωή Καρέλλη
«Για τα έθνη θύμηση είναι η παράδοση, που όταν καταντά ολότελα συνειδητή, λέγεται ιστορία˙ και λησμονιά είναι η ορμή της δημιουργίας. Συντηρητικό στοιχείο είναι η παράδοση και προοδευτικό η δημιουργία. Όπως στα άτομα το μνημονικό πλάθει και διατηρεί το εγώ τους, έτσι και στα έθνη η παράδοση. Χωρίς αυτήν δεν θα ήξεραν τον εαυτό τους, δε θα τον αναγνώριζαν, δε θα ένιωθαν πως είναι ένα και όμοιο με τα περασμένα και θα ήταν σαν χαμένα. Η παράδοση είναι ο σύνδεσμος των ατόμων μιας φυλής, τωρινών και περασμένων, που τα κάνει έθνος. Ιστορία είναι η συνείδηση του συνδέσμου αυτού».
Ίων Δραγούμης
ΟΙ ΜΟΡΦΕΣ ΤΗΣ ΠΑΡΑΔΟΣΗΣ
Α. Πρωτογενείς παραδόσεις: Είναι το σύνολο της γνήσιας λαϊκής δημιουργίας, η πηγαία πολιτιστική έκφραση ενός λαού: τα ήθη και τα έθιμα, οι θρύλοι, οι λαϊκές δοξασίες, τα δημοτικά τραγούδια και όλες οι μορφές της λαϊκής τέχνης.
Τα ήθη και τα έθιμα
Τα ήθη είναι ένα σύνολο ηθικών αρχών, αξιών και αντιλήψεων. Είναι παραδοσιακοί, άγραφοι κανόνες που ρυθμίζουν την κοινωνική μας συμπεριφορά επιβάλλοντας ορισμένες υποχρεώσεις –τη συμμόρφωση κυρίως προς τους κοινωνικούς κανόνες.
Τα έθιμα είναι σταθερές κοινωνικές εκδηλώσεις, συλλογικές συνήθειες που αφορούν στον τρόπο της κοινωνικής μας ζωής, όπως αυτές έχουν αποκρυσταλλωθεί στο πέρασμα των αιώνων μέσω της παράδοσης. Τα έθιμα ρυθμίζονται από τα ήθη, αλλά και τα αναπαράγουν. Η σχέση μεταξύ ηθών και εθίμων είναι μια σχέση δυναμικής αλληλεπίδρασης.
Β. Δευτερογενείς παραδόσεις: Είναι οι παραδόσεις που σχετίζονται με την έκφραση του θρησκευτικού συναισθήματος ενός λαού, οι θρησκευτικές ή οι εκκλησιαστικές παραδόσεις που καθορίζουν τον τρόπο ζωής, διαμορφώνουν δηλαδή τις κοινωνικές εκδηλώσεις των ανθρώπων. Συχνά η θρησκευτική παράδοση συγχέεται με τις προλήψεις και τις δεισιδαιμονίες.
Γ. Τριτογενείς (λόγιες) παραδόσεις: Σ’ αυτές περιλαμβάνονται η ιστορία, η γλώσσα, τα επιστημονικά επιτεύγματα, η επώνυμη καλλιτεχνική δημιουργία, γενικότερα τα πνευματικά επιτεύγματα.
Η αξία της Παράδοσης
1. Η παράδοση –το παρελθόν- είναι η βάση της ύπαρξης του παρόντος. Η γνωριμία με την παράδοση, επομένως, αποτελεί προϋπόθεση για την κατανόηση και την αξιολόγηση του σύγχρονου πολιτισμού. Χωρίς τη γνώση της αρχαίας ελληνικής γλώσσας, για παράδειγμα, είναι δύσκολο έως αδύνατο να γνωρίσει κανείς σε βάθος τη νεοελληνική γλώσσα. Χωρίς τη γνώση της Ιστορίας είναι ανέφικτο να κατανοήσει κανείς εις βάθος τη σύγχρονη πολιτική πραγματικότητα και να τοποθετηθεί υπεύθυνα απέναντί της.
2. Το παρελθόν γίνεται γνώμονας για το παρόν, καθώς αποτελεί αστείρευτη πηγή άντλησης εμπειριών και ηθικών διδαγμάτων. Μπορούμε να αξιολογήσουμε τη δραστηριότητα των προγόνων, να παραδειγματιστούμε, να μιμηθούμε τους αγώνες τους και ν’ αποφύγουμε τα σφάλματά τους. Όταν το παρελθόν μεταγγίζει τις εμπειρίες του, μας βοηθά να πράττουμε με σύνεση και να αντιμετωπίζουμε ευχερέστερα τα σύγχρονα προβλήματα.
3. Η εξέλιξη του πολιτισμού είναι αδιανόητη χωρίς τη γνώση και το σεβασμό της παράδοσης, γιατί σ’ αυτή θεμελιώνεται η πολιτιστική δημιουργία του παρόντος. Οι επιστήμονες βασίζονται στις μεθόδους και στα επιτεύγματα των προγενέστερων επιστημόνων, προκειμένου να προαγάγουν την επιστημονική έρευνα, και οι καλλιτέχνες διδάσκονται, αλλά και εμπνέονται από το παρελθόν για τις νέες δημιουργίες τους.
4. Η παράδοση προσφέρει –ειδικά στους νέους- τη δυνατότητα να υιοθετήσουν πρότυπα ηθικά, άξια για μίμηση και υπέρβαση, να εγκολπωθούν τις ηθικές αρχές και τις υγιείς αξίες που αυτά πρεσβεύουν και να συγκροτήσουν, έτσι, μια ώριμη ηθική προσωπικότητα. Προς την κατεύθυνση αυτή οδηγεί και ο ενστερνισμός των ιδανικών που αφειδώλευτα προσφέρει η ελληνική παράδοση. Οι αρχές, οι αξίες και τα ιδανικά του παρελθόντος, όταν αφομοιώνονται γόνιμα και κριτικά, μπορούν να προστατεύσουν τους νέους από τον αμοραλισμό και το μηδενισμό της εποχής μας, καθώς αποτελούν το απαραίτητο έρμα για τον πλου της ζωής.
5. Όταν γνωρίζει κάποιος την παράδοση του λαού του, γνωρίζει καλύτερα τον ίδιο του τον εαυτό και συνειδητοποιεί πως οφείλει σε αυτήν την προσωπικότητά του. Η παράδοση διαμορφώνει σε μεγάλο βαθμό την ηθική, τη θρησκευτική και την πολιτική συνείδηση κάθε ανθρώπου, την αισθητική του, τα ιδεώδη και τη νοοτροπία του, τον τρόπο της ατομικής και της συλλογικής του δράσης.
6. Η παράδοση δε συμβάλλει μόνο στη συνειδητοποίηση του «εγώ», αλλά και, κυρίως, στη συνειδητοποίηση του «εμείς». Χάρη σ’ αυτήν τα μέλη ενός εθνικού συνόλου συνειδητοποιούν τη συλλογική τους ταυτότητα. Νιώθουν πως συνδέονται με κοινά πολιτισμικά στοιχεία (γλώσσα, θρησκεία, ήθη-έθιμα κτλ.), πως έχουν κοινό παρελθόν και κοινό παρόν που διαφοροποιεί το σύνολό τους από άλλα ανθρώπινα σύνολα. Αποκτούν, δηλαδή, ιστορική και εθνική συνείδηση.
7. Η καλλιέργεια της εθνικής συνείδησης είναι προϋπόθεση για τη σφυρηλάτηση της εθνικής συνοχής. Το κοινό παρελθόν εμπνέει το αίσθημα της συλλογικής ευθύνης για τη διάσωση των κατακτήσεων των προγόνων και τον εμπλουτισμό του πολιτισμού που μας κληροδότησαν, ενσταλάζει την πίστη στην πατρίδα και στα ιδανικά του έθνους και καθιστά αναγκαία τη συνεργασία, την αλληλεγγύη και την ενότητα για την επιδίωξη των κοινών στόχων και την αντιμετώπιση των σύγχρονων εθνικών προβλημάτων.
8. Η παράδοση, όντας το σέμνωμα κάθε λαού, ενισχύει την πίστη στην ιδιαίτερη αξία του, γεννά την εθνική υπερηφάνεια. Οι Έλληνες, για παράδειγμα, είμαστε περήφανοι για τη γλώσσα και την Ιστορία μας, για τη γέννηση της Δημοκρατίας και του θεσμού των Ολυμπιακών Αγώνων, για τη δημιουργία του Θεάτρου, για τη διεθνή αναγνώριση του πνευματικού μας πολιτισμού. Η αυτοεκτίμηση και η αυτοπεποίθηση δεν αποτελούν ανάγκη μόνο για το άτομο. Είναι αισθήματα ζωτικής σημασίας και για έναν ολόκληρο λαό. Χωρίς την πίστη στην αξία της εθνικής του ταυτότητας, δεν μπορεί να επιβιώνει, να προοδεύει και να είναι ελεύθερος κανένας λαός.
9.Η πίστη στην αξία της παράδοσης λειτουργεί και ως ασπίδα προστασίας της ύπαρξης και της ελευθερίας του έθνους μας απέναντι στους κινδύνους που εγκυμονεί στην εποχή μας η τεχνολογική ανάπτυξη και η πολιτισμική και πολιτική ενοποίηση των εθνών. Το φαινόμενο της αλλοτρίωσης της ταυτότητας κάθε λαού και της απώλειας της ιδιαίτερης εθνικής του φυσιογνωμίας με την εξάπλωση μιας παγκόσμιας μαζικής κουλτούρας διευρύνεται όλο και περισσότερο. Η περιφρούρηση της παράδοσής μας είναι το μοναδικό όπλο για την άμυνά μας απέναντι στον κίνδυνο της εθνικής «πολτοποίησης», του εθνικού αφανισμού.
Ο ΜΑΡΑΣΜΟΣ ΤΗΣ ΠΑΡΑΔΟΣΗΣ
Παράγοντες που υπονομεύουν την παράδοσή μας
- Η καλπάζουσα τεχνολογική και επιστημονική εξέλιξη, που έφεραν ραγδαίες αλλαγές στον τρόπο σκέψης και ζωής, στις ανάγκες, αλλά και στις αξίες του ανθρώπου.
- Η αστικοποίηση και οι συνθήκες ζωής στη μεγαλούπολη.
- Η παγκοσμιοποίηση, ο άγονος κοσμοπολιτισμός, ο διεθνισμός.
- Η ξενομανία, η δουλική μίμηση των ξένων πολιτισμικών προτύπων.
- Η λειτουργία των σύγχρονων Μ.Μ.Ε. και η κυριαρχία της μαζικής κουλτούρας.
- Η εμπορευματοποίηση της ψυχαγωγίας και ο λαϊκισμός.
- Η προοδοπληξία και η «νεοφιλία».
- Η κυριαρχία των σύγχρονων υλιστικών αξιών (καταναλωτισμός, ευδαιμονισμός κτλ.).
- Η παθητικοποίηση του σύγχρονου ανθρώπου, η έλλειψη ηθικών αντιστάσεων και η άκριτη υιοθέτηση της μόδας.
- Η τάση των νέων να αμφισβητούν απόλυτα το κατεστημένο.
- Η κρίση των θεσμών της οικογένειας και της Εκκλησίας.
- Η αδυναμία του εκπαιδευτικού συστήματος να εμφυσήσει την πίστη στην αξία της παράδοσης.
- Η θεοποίηση του τεχνοκρατικού πνεύματος και η αδιαφορία για την ανθρωπιστική παιδεία και τον πνευματικό πολιτισμό.
Η «προοδοπληξία» και η ξενομανία
Παρά την ανεκτίμητη αξία της η παράδοσή μας συχνά δεν αντιμετωπίζεται με σεβασμό, αλλά με περιφρόνηση και αδιαφορία. Τα ήθη και τα έθιμα εξαφανίζονται σταδιακά, ιδιαίτερα από τη ζωή των κατοίκων της μεγαλούπολης. Η λαϊκή τέχνη τείνει να εξαλειφθεί και οι λαογράφοι προσπαθούν να περισώσουν τ’ απομεινάρια της, που δεν είναι πια παρά μουσειακό έκθεμα, ακόμη και στην επαρχία. Η γλώσσα μας συρρικνώνεται ολοένα και αλλοιώνεται. Πολλοί νέοι δε γνωρίζουν την ιστορία του λαού μας, παρά την εξάπλωση της παιδείας και την άνοδο του μορφωτικού επιπέδου. Η ελληνική παράδοση σβήνει και μαζί της αφανίζεται η ταυτότητα του λαού μας.
Αναμφίβολα, η αυτούσια συντήρηση της παράδοσής μας δεν θα αποτελούσε μόνο ρομαντική ουτοπία, αλλά και ανοησία. Γιατί να αρνηθούμε τα οφέλη της προόδου; Εξάλλου, πολλά στοιχεία της παράδοσής μας είναι αντιανθρωπιστικά και πλέον αντιλειτουργικά. Αυτά σαφώς και πρέπει να τα αρνηθούμε. Όμως, η δογματική και άκριτη άρνηση, ακόμη και των βιώσιμων και γόνιμων στοιχείων του παρελθόντος, είναι στάση αρνητικής και όχι θετικής αμφισβήτησης, στάση που εντέλει αναστέλλει την πρόοδο του λαού μας και τη δημιουργική εξέλιξη του πολιτισμού μας. Πώς να ερμηνεύσει κανείς την ανεύθυνη και ανώριμη στάση ορισμένων Νεοελλήνων –νέων κυρίως στην ηλικία- απέναντι στην πολιτιστική μας κληρονομιά; Μήπως η προοδοπληξία και η ξενομανία πηγάζουν από μια τάση αυτοπροβολής κι επίδειξης «προοδευτικότητας» ή επικάλυμμα ψυχολογικών πλεγμάτων κατωτερότητας και προσπάθεια υπέρβασής τους; Το βέβαιο είναι ότι η προοδοπληξία και η ξενομανία θεμελιώνονται στην απαιδευσία, γιατί μόνον ένας αμόρφωτος θα μπορούσε να περιφρονήσει την ελληνική παράδοση, αφού δε θα ήταν σε θέση να εκτιμήσει τη ζωτικότητα και την αξία της.
Ο λαϊκισμός στην παράδοση
Ανασταλτικό παράγοντα για την εξέλιξη του εθνικού μας πολιτισμού και ένα από τα κύρια αίτια εκφυλισμού της παράδοσής μας είναι ο λαϊκισμός, η επιφανειακή και άγονη μίμηση του λαϊκού χαρακτήρα, η τεχνητή αναβίωση της παράδοσης με σκοπούς καθαρά εμπορικούς.
1. Ο λαϊκισμός στην τέχνη και στην ψυχαγωγία δεν αποτελεί πηγαία έκφραση των λαϊκών αισθημάτων, δεν είναι γνήσια λαϊκή δημιουργία και δεν πρέπει να συγχέεται με τη λαϊκότητα, την αυθεντική δηλαδή έκφραση του λαϊκού χαρακτήρα.
2. Ο λαϊκισμός εμπορευματοποιεί την παράδοση. Δεν τη σέβεται, γιατί δεν την αντιμετωπίζει ως αξία, αλλά ως εμπόρευμα. Μοναδικός του στόχος είναι το κέρδος.
3. Εκφυλίζει επιπροσθέτως την αξία της, γιατί μπορεί να μιμείται επιφανειακά τα χαρακτηριστικά της, αλλά ταυτόχρονα προδίδει το πνεύμα της και βιάζει την ουσία της.
4.Ο λαϊκισμός ευτελίζει έτσι την ποιότητα της παράδοσης, νοθεύει και αλλοιώνει το αυθεντικό της πρόσωπο, κακοποιεί την αισθητική της.
5. Τα προϊόντα του λαϊκισμού είναι καταναλωτικά αγαθά της βιομηχανίας της ψυχαγωγίας, κατασκευάσματα της μαζικής κουλτούρας, μιας κουλτούρας που δεν πηγάζει από το λαό, αλλά απευθύνεται στο λαό- και μάλιστα τον αντιμετωπίζει ως μάζα-, για να τον εκμεταλλευτεί οικονομικά.
6. Εκτός τούτου, με την ευτελή ποιότητα της μαζικής κουλτούρας οι δέκτες-καταναλωτές του λαϊκισμού καταδικάζονται σε πνευματική χαύνωση, ηθική διάβρωση και αλλοίωση των αισθητικών τους κριτηρίων.
7. Η πολιτισμική ισοπέδωση και η μαζοποίηση με την παθητική αποδοχή των προβαλλόμενων προτύπων στη λαϊκιστική ψυχαγωγία καταργεί τη δυνατότητα του λαού για πρωτοβουλία, αυθεντική έκφραση και γνήσια συμμετοχή στην πολιτιστική δημιουργία.
8. Στερεί από τους νέους και τους ξένους τη δυνατότητα να γνωρίσουν την αυθεντική παράδοση και να εκτιμήσουν την αξία της, γιατί παρουσιάζει ως πρόσωπο ένα κατακρεουργημένο προσωπείο. Δημιουργεί ψευδείς εντυπώσεις και οδηγεί πολλούς στην απόλυτη άρνηση της παράδοσης και στην ξενομανία.
9. Αναιρεί τη γονιμότητα της παράδοσής μας, καθώς με τη στείρα αναβίωσή της παρακωλύει τη δημιουργική σύζευξη παρελθόντος και παρόντος. Έτσι, οδηγεί σε ένα πολιτιστικό τέλμα που δεν ευνοεί τη νέα και πρωτότυπη δημιουργία.
10.Αποτελεί κάποτε προσπάθεια επικάλυψης της ανικανότητας για γνήσια και ποιοτική δημιουργία.
Η «προγονοπληξία»
Προγονοπληξία είναι η υπερβολική προσήλωση στον πολιτισμό των προγόνων, η στάση της δογματικής εμμονής σε όλα ανεξαιρέτως τα παραδοσιακά στοιχεία, ένα επίσης αρνητικό φαινόμενο που υπονομεύει την παράδοσή μας.
1. Η προγονοπληξία αντιστρατεύεται με πείσμα, φανατισμό και ακρισία σε κάθε νεωτερισμό. Ενισχύει, έτσι, το συντηρητικό πνεύμα και στήνει φραγμούς στη δημιουργία και στην πρόοδο.
2. Μάχεται για τη συντήρηση ακόμη και των στείρων, των άχρηστων και των αναχρονιστικών στοιχείων του παρελθόντος. Όταν, όμως, το παρελθόν δεν προσαρμόζεται στο παρόν, δηλαδή στις νέες ανάγκες της κοινωνικής λειτουργίας, στα νέα κοινωνικά δεδομένα, στις νέες ιδέες και αξίες, είναι νεκρό. Η αναβίωσή του γίνεται μια μάταιη προσπάθεια νεκρανάστασης.
3. Ο προγονόπληκτος, αρνούμενος ν’ αντιμετωπίσει κριτικά το παρελθόν, συντηρεί πεισματικά ακόμη και τα αρνητικά του στοιχεία: προλήψεις, δεισιδαιμονίες, έθιμα που προσβάλλουν την ανθρώπινη αξιοπρέπεια και ελευθερία, ρατσιστικές νοοτροπίες κτλ. Όλα αυτά είναι στοιχεία του παρελθόντος που δε συνάδουν με τον ανθρωπισμό και τα δικαιώματα του ανθρώπου και υπονομεύουν την πνευματική ελευθερία και την ηθική του πρόοδο.
4. Με την προγονοπληξία τροχοπεδείται, έτσι, και η ποιοτική-ανθρωπιστική εξέλιξη της κοινωνίας μας, γιατί η μυθοποίηση της παράδοσης ενισχύει το πνεύμα του κομφορμισμού, της άκριτης, απόλυτης και παθητικής αποδοχής του κατεστημένου. Η υπερβολική πίστη στην αξία του παρελθόντος αναστέλλει την αγωνιστικότητα και διαιωνίζει την κοινωνική ανισότητα, την αδικία, την εκμετάλλευση και το ρατσισμό.
5. Συχνά η προγονοπληξία γίνεται άλλοθι για την αδράνεια, την πολιτιστική δυστοκία και την ανικανότητα του Νεοέλληνα, που καυχιέται για τα «ένδοξα κατορθώματα των προγόνων» και για το «λαμπρό αρχαίο ελληνικό πολιτισμό», γιατί δεν είναι σε θέση ή γιατί δεν προσπαθεί να γίνει αντάξιος των προγόνων του και να εμπλουτίσει τον πολιτισμό που κληρονόμησε.
6. Η φανατική προσήλωση στον εθνικό πολιτισμό οδηγεί στην υπερτίμηση της αξίας του και στην υποτίμηση της αξίας του πολιτισμού των άλλων εθνών, γεννά τον εθνικιστικό ρατσισμό, τον εθνικισμό (σωβινισμό) και δυναμιτίζει την αρμονική συνύπαρξη, τον αλληλοσεβασμό και τη φιλία των λαών.
7. Η περιχαράκωση στην εθνική ταυτότητα (που μπορεί να ερμηνευτεί και ως απελπισμένη προσπάθεια διάσωσης του εθνικού πολιτισμού από τον κίνδυνο της αλλοτρίωσης ή και του αφανισμού του) οδηγεί έναν λαό στην απομόνωση (οικονομική πολιτική, πολιτισμική), στερώντας του τα οφέλη του διεθνισμού και του κοσμοπολιτισμού. Είναι χιμαιρικό κι ανόητο ν’ αρνείται κανείς την αφομοίωση ξένων πολιτισμικών στοιχείων -ακόμη κι όταν είναι ωφέλιμα- , να αρνείται την επαφή και τη συνεργασία με τους άλλους λαούς, μόνο και μόνο για να μη νοθευτεί η παραδοσιακή φυσιογνωμία.
8. Συμπερασματικά, η στάση αυτή απαγορεύει και τον εξαγνισμό, την κάθαρση της παράδοσής μας από τα αντιλειτουργικά, άγονα και αρνητικά της στοιχεία και αναιρεί τη δυνατότητα εμπλουτισμού, ανανέωσης και εξέλιξής της.
Ποια θα πρέπει να είναι η στάση μας απέναντι στην παράδοση;
Κάθε λαός βρίσκεται αντιμέτωπος με την παράδοσή του, με τον πολιτισμό των προγόνων του και έχει την ευθύνη της μεταβίβασης της κληρονομιάς αυτής και στους μεταγενέστερους. Η παράδοση είναι ένα είδος επικοινωνίας, γόνιμου διαλόγου των γενεών. Και όπως σε κάθε μορφή γνήσιας επικοινωνίας εναλλάσσονται οι ρόλοι του πομπού και του δέκτη, έτσι και στον πολιτισμό, κάθε γενιά είναι ταυτόχρονα δέκτης και πομπός. Ωστόσο, κάθε γενιά δε μεταβιβάζει αυτούσια τα μηνύματα του παρελθόντος στους μεταγενέστερους, γιατί δεν τα υιοθετεί απλώς, αλλά τα αφομοιώνει γόνιμα, τα προσαρμόζει στις ανάγκες της και στις νέες κοινωνικές συνθήκες, τα αξιοποιεί δημιουργικά, τα αναπλάθει.
Σε κάθε κοινωνία συνυπάρχουν δυο δυνάμεις, δυο τάσεις που μάχονται η μια την άλλη: η συντήρηση και η πρόοδος, η παράδοση και η εξέλιξη. Το παράξενο είναι πως η μάχη αυτή, η συμπλοκή, όπως κι ο έρωτας, καταλήγει σε ένωση, κυοφόρηση και γέννηση. Η σύζευξη αυτή του παλιού με το καινούριο, του χθες με το σήμερα, γεννά τον πολιτισμό. Παρθενογενέσεις δεν υπάρχουν. Χρειάζεται και η παράδοση και η πρόοδος. Είναι ανεδαφικό να αρνούμαστε τα επιτεύγματα του παρελθόντος. Και ταυτόχρονα ανόητο να διατηρήσουμε όλα τα άγονα στοιχεία της παράδοσης.
Θα πρέπει, λοιπόν, με γνώμονα τη λειτουργικότητα και τον ανθρωπισμό, να αμφισβητήσουμε κριτικά το σώμα της παράδοσής μας, να ενταφιάσουμε όσα στοιχεία της δρουν ανασταλτικά στην εξέλιξη, στην ηθική και πολιτισμική πρόοδο, και παράλληλα να αποδεχτούμε με ευλάβεια και αγάπη τα ζωντανά της στοιχεία. Κι αυτά να τα αξιοποιήσουμε ως θεμέλιο της νέας πολιτισμικής δημιουργίας, να τα εμπλουτίσουμε, να τα πολλαπλασιάσουμε. Έτσι, θα ζωογονήσουμε με νέο αίμα τον εθνικό μας πολιτισμό.
Προϋπόθεση, βέβαια, της κριτικής αξιολόγησης της παράδοσης είναι η γνώση. Για ν’ ασκήσει κανείς ώριμη, αντικειμενική και συνετή κριτική, πρέπει να γνωρίζει σε βάθος το αντικείμενο που κρίνει, ώστε να είναι εφικτή η διαλογή των θετικών από τα αρνητικά στοιχεία. Κι είναι ευθύνη όχι μόνο του εκπαιδευτικού συστήματος, αλλά όλων των φορέων αγωγής και κοινωνικοποίησης, να βοηθήσουν τους νέους να γνωρίσουν σε βάθος την παράδοση του λαού μας και να συνειδητοποιήσουν την αξία της.
Για ν’ αντιληφθούν οι νέοι την αξία της παράδοσης, δεν πρέπει να τη θεωρούν κάτι στατικό, νεκρό ή παρωχημένο, αλλά κάτι που ζει και πάλλεται μέσα στο σώμα του σύγχρονου πολιτισμού. Γιατί το σήμερα γεννήθηκε από το χθες. Η δημοτική γλώσσα είναι εξέλιξη της αρχαίας ελληνικής. Ο δεκαπεντασύλλαβος των δημοτικών μας τραγουδιών έχει τις ρίζες του στο ιαμβικό τετράμετρο. Και το αποκριάτικο καρναβάλι δεν είναι παρά η συνέχεια της διονυσιακής λατρείας…
ΑΠΟΨΕΙΣ – ΠΑΡΑΘΕΜΑΤΑ
«Ένα μέρος του παρελθόντος πεθαίνει κάθε στιγμή και η θνησιμότητά του μας μολύνει, αν προσκολληθούμε σ’ αυτό με υπερβολική αγάπη. Ένα μέρος του μένει πάντα ζωντανό και κινδυνεύουμε καταφρονώντας τη ζωντάνια του…
Σε κάθε ανθρώπινο πρόβλημα δεν είναι εύκολο –και λίγοι το πετυχαίνουν- να ξεχωρίσεις το ζωντανό από το θνησιμαίο. Οι δρόμοι της ζωής και του θανάτου είναι μπερδεμένοι και σκοτεινοί, γι’ αυτό χρειαζόμαστε ολόκληρη την προσήλωσή μας. Εδώ κείται όλο το πρόβλημα της παράδοσης».
Rex Warner
«Η νοσηρή παρελθοντοκρατία με τις υπερβολές της δικαιολογημένα προκαλεί τη δυσφορία των φρόνιμων ανθρώπων. Εξίσου άξια αποδοκιμασίας είναι και η αντίστροφη ροπή, η παροντοκρατία, στη νοσηρότητά της».
Ε.Π.Παπανούτσος
«Παράδοση δεν σημαίνει οπισθοδρόμηση και είναι κακόπιστο να αποσυνδέεται από την πρόοδο. Η παράδοση είναι από τη φύση της μια έννοια δυναμική. Δεν απογράφεται σε μόνιμο και αρχειακό corpus, αλλά εξελίσσεται, βιώνοντας και τις τρεις διαστάσεις του ελληνικού χρόνου (παρελθόν, παρόν, μέλλον). Είναι δεσμός και συνέχεια, δεν είναι μόνο επιστροφή. Φυσικά, επίσης, δεν είναι μόνο συντήρηση, αλλά προοπτική των διατηρημένων μέσα στο χρόνο, δηλαδή μια κληρονομιά. Η παράδοση δε βελτιώνεται, αλλά επιστρωματώνεται σαν μια πρόσχωση που παραλλάζει, με την πάροδο των καιρών, το αρχικό τοπίο.
Όπως προκύπτει και από την ετυμολογία της, η παράδοση είναι κάτι που περνά από γενιά σε γενιά, από χέρι σε χέρι, σαν κάτι το απτό, που εξασφαλίζει μια αναμφισβήτητη κυριότητα σε κείνους που το παραλαβαίνουν. Και στα νομικά η traditio (παράδοση) είναι παράγωγος τρόπος κτήσεως της κυριότητας, που συμβολίζει τη λαβή του προσώπου πάνω στα κινητά πράγματα. Η παράδοση λοιπόν συνδέεται χειροπιαστά, «σαρκικά» μέσω των γενεών, με την έννοια της συνέχειας.
Είναι λοιπόν μια υπόθεση εξελικτική. Είναι μια ροή που θυμίζει το πλατύ ποτάμι του Ηράκλειτου, που ποτέ δεν μπαίνεις μέσα του δυο φορές. Μέσα στην αδιάκοπη ροή του χρόνου συναιρούνται οι διαιρέσεις του, που είναι αυθαίρετα νοητικά κατασκευάσματα για τα πεπερασμένα μέτρα της ανθρώπινης ζωής και για τη συνεννόηση των ανθρώπων μέσα στον αείροο χρόνο. Αυτά όλα είναι έξω από την ιστορική μακροβιότητα ή την αιωνιότητα ενός λαού».
Παν. Φωτέας
«Αυτή η παράδοση είναι το θησαυροφυλάκιο που κλείνει μέσα του και φυλάγει στον αιώνα την αθάνατη ψυχή μας, την αθάνατη καρδιά μας. Μ’ αυτή ζούμε και κινούμαστε και υπάρχουμε. Αυτή έκανε τον τυφλό τον Όμηρο να δείξει στους ανθρώπους που είχανε μάτια τη μυστική ομορφιά του κόσμου, αυτή έκανε τον Αισχύλο να πετά πάνω από τη γη σαν αετός χρυσοφτέρουγος, αυτή έκανε τον Μέγ’ Αλέξανδρο να’ χει τον Όμηρο κάτω απ’ το προσκέφαλό του και να ζήσει μια ζωή τριάντα μονάχα χρονών σαν ένα εξαίσιο παραμύθι που βάσταξε αιώνες, αυτή έκανε τον Πολύκλειτο και το Φειδία και το Λύσιππο να μεταμορφώσουν σε ανθρώπους τα λιθάρια της Ελλάδας […].
Αυτή έκανε τους τσοπαναρέους να ταιριάζουνε πάλι κάποια τραγούδια, τρεις χιλιάδες χρόνια ύστερ’ από τον Όμηρο, και να θαμπώνεται ο κόσμος και ν’ απορεί πώς τάχα εκείνοι οι βουνίσιοι είχανε τέτοια αισθήματα και τέτοια τέχνη. Γιατί τούτοι οι απλοί ποιητές ήταν οι κλειδοκράτορες αυτού του θησαυρού, που βρισκόταν χωμένος στα έγκατά τους και που κρατά φυλαγμένα προγονικά κειμήλια άφθαρτα…».
Φώτης Κόντογλου
«Είχα δυο αγάλματα περίφημα, μια γυναίκα κι ένα βασιλόπουλο, ίδια˙ φαίνονταν οι φλέβες, τόση εντέλειαν είχαν. Όταν χάλασαν τον Πόρο, τα’ χαν πάρει κάτι στρατιώτες, και στ’ Άργος θα τα πουλούσαν των Ευρωπαίων˙ χίλια τάλαρα γύρευαν… Πήρα τους στρατιώτες, τους μίλησα: «Αυτά, και δέκα χιλιάδες τάλαρα να σας δώσουνε, να μην το καταδεχτείτε να βγουν από την πατρίδα μας. Γι’ αυτά πολεμήσαμε».
Μακρυγιάννης
«ΑΞΙΟΝ ΕΣΤΙ το χώμα που ανεβάζει/ μιαν οσμή κεραυνού σαν από θειάφι/ του βουνού ο πυθμένας όπου θάλλουν/ οι νεκροί άνθη της αύριον».
Οδυσσέας Ελύτης
«Ακούμε συχνά σήμερα –όπως και σ’ άλλες, προγενέστερες εποχές- να γίνεται λόγος για ανθρώπους συντηρητικούς, προοδευτικούς ή νεωτεριστές και, χωρίς να ξέρουμε καλά καλά γιατί, αισθανόμαστε μιαν αντίθεση ή κι αντιπάθεια προς τους πρώτους και μιαν αντίστοιχη συμπάθεια προς τους άλλους. Η κρίση μας δουλεύει μονάχα μ’ ένα στοιχείο, σε μια μονάχα διάσταση: τη διάσταση του χρόνου. Ό,τι καινούριο, μας φαίνεται καλό κι ευλογημένο. Ό,τι παλιό, καταδικασμένο, απορριπτέο.
Συντηρητικός θεωρείται ο άνθρωπος εκείνος που όχι μονάχα σέβεται, αλλά κι αγωνίζεται να διατηρήσει, να συντηρήσει τα «παραδεδομένα». Η στάση του είναι καταφατική απέναντι στο παρελθόν, ενώ η στάση του νεωτεριστή είναι αποφατική. Ο νεωτεριστής θεωρεί το παρελθόν καταδικαστέο, τις αξίες του χρεοκοπημένες, κι επείγουσα την ανάγκη να εκφραστεί η εποχή με πράγματα καινούρια, να προβεί σε νέες θεσμοθετήσεις. Πολλές φορές δεν το βάζει, βέβαια, ο νους του πως, σύμφωνα μ’ αυτήν τη διαδικασία, και η εποχή που έρχεται θα καταργήσει τα επιτεύγματα της εποχής αυτής με την ανάλογη φιλοδοξία να δημιουργήσει έναν άλλο τρόπο ζωής.
Στις τάξεις των συντηρητικών, όπως κι ανάμεσα στους νεωτεριστές, υπάρχουν, βέβαια, διαβαθμίσεις και ποικιλίες τάσεων. Είναι οι ακραιφνείς, αλλά υπάρχουν και οι μετριοπαθείς. Υπάρχουν εκείνοι που καταφάσκουν απόλυτα στο παρελθόν, όπως κι οι άλλοι που απόλυτα το αρνούνται. Ανάμεσά τους κινείται, θαρρείς συμφιλιωτικά, η κατηγορία των προοδευτικών. Εκείνοι πιστεύουν πως ούτε το παρελθόν ήταν ακέραιο ως τρόπος ζωής και ως σύστημα αξιών αλάθητο, ούτε πως καθετί το νέο είναι καλύτερο από το παρελθόν κι επομένως χωρίς συζήτηση αποδεκτό. Εδώ αρχίζει πια να παίρνει το λόγο όχι το πάθος, ο φανατισμός και η πνευματική τύφλωση, αλλά η κρίση. Ο άνθρωπος στέκεται μπροστά στο παρελθόν κριτικά, εξεταστικά, καλοπροαίρετα, και προβαίνει σε μια υπεύθυνη διαδικασία επιλογής. «Θα διαλέξουμε», μας λέει, «τα καλύτερα στοιχεία του παρελθόντος». Καλύτερα ναι, αλλά με ποιο κριτήριο επιλογής; Με το αμετάθετο κριτήριο του πολιτισμού: τη λαχτάρα να γίνει ο άνθρωπος καλύτερος, σωστότερος, πνευματικότερος, αληθινός άνθρωπος, υπεύθυνη προσωπικότητα της ζωής, άνθρωπος πιο ελεύθερος.
Πιστεύω πως κανένας αληθινά σοβαρός και μυαλωμένος άνθρωπος δεν μπορεί να είναι εξτρεμιστής της συντήρησης. Το παρελθόν είναι γεμάτο λάθη, που πρέπει να μας φωτίσουν, να μας διδάξουν, να μας γονιμοποιήσουν. Αλλά κανένας, επίσης, σοβαρός και μυαλωμένος άνθρωπος δεν μπορεί να απορρίψει μια και καλή το παρελθόν. Γιατί αυτό το παρελθόν είναι το θησαυροφυλάκιο του ανθρώπου. Καημοί, αγώνες, ολοκαυτώματα, επιτεύγματα, όλα αυτά δεν μπορεί να τα’ αγνοήσεις, ιδίως όταν βρίσκεσαι –όπως σήμερα- σε μια καμπύλη της Ιστορίας προς τα κάτω. Πρέπει, σε τέτοιες στιγμές θανάσιμης αγωνίας του ανθρώπου, ν’ ανοίξεις τα μάτια του πνεύματός σου, να κρατήσεις άγρυπνη τη συνείδησή σου και μακριά από απατηλές ετικέτες και ανόητους κι ανεύθυνους χαρακτηρισμούς, να σταθείς κριτικά κι αποφασιστικά μπροστά στο παρελθόν αλλά και στο παρόν. Μέλημά σου δραματικό είναι να σωθεί ο άνθρωπος, δηλαδή να σωθεί η ελευθερία του, η αυτοεξουσιότητά του, η ανθρωπιά του, η προσωπικότητά του.
Θα συντηρήσεις, λοιπόν, όλα εκείνα που είναι παλιά, αλλά δοκιμασμένα στην τριβή της Ιστορίας, που αντέχουν κι ακτινοβολούν ακόμα, γιατί είναι γεμάτα από αιώνια ανθρώπινη ουσία: θα διατηρήσεις το διάλογο της Δημοκρατίας, που γεννήθηκε στην αρχαία Ελλάδα, αλλά που ισχύει στους αιώνες, γιατί εκφράζει την ελευθερία του ανθρώπου. Θα διατηρήσεις την οικογένεια, γιατί μονάχα έτσι διασώζεται ο πνευματικός και συναισθηματικός κόσμος του ανθρώπου, γιατί μέσα στα δικά της σπλάχνα εκτρέφεται η ιδιαιτερότητα της προσωπικότητάς του. Θα αγωνιστείς να διατηρήσεις την πατρίδα, που δεν είναι μονάχα κι απλά φανέρωμα πολιτικής ή ιστορικής σκοπιμότητας, αλλά εκδήλωση της ιδιαίτερης φυσιογνωμίας, του ξεχωριστού χαρακτήρα ενός Έθνους. Θα αφοσιωθείς στη χριστιανική θρησκεία, όχι μονάχα γιατί μέσα σ’ αυτή βρίσκεις την άρρητη αποκάλυψη του τέλειου, αλλά γιατί μέσα σ’ αυτή διατηρείς και την ελευθερία σου και την ευθύνη σου, αλλά και κατανικάς τον παραλογισμό του θανάτου. Θα συντηρήσεις τη φιλία, τον έρωτα, τη μυστικότητα του προσωπικού βίου, γιατί σ’ αυτά εκφράζεται το μύχιο του ανθρώπου, και θα του επιτρέψεις, μέσα σε όρια δημοκρατικής ελευθερίας κι όχι ασυδοσίας, να πλάσει όπως εκείνος θέλει τη ζωή του, την προσωπική του ζωή.
Μ’ αυτά τα αμετακίνητα κριτήρια, θα καταδικάσεις τη δουλεία, την αποικιοκρατία, την εκμετάλλευση των φτωχών κι ανίσχυρων από τους πλούσιους κι ισχυρούς –πράγματα της συντήρησης-, αλλά θα καταδικάσεις και τα αστυνομικά κράτη, τα μονοκομματικά, με τις πολύμορφες δικτατορίες και τους φασισμούς τους. Θα καταδικάσεις τα «κοινόβια», που απαθλιώνουν και μαζοποιούν τον άνθρωπο, τη διευθυνόμενη προσωπική ζωή, τη στέρηση της θρησκευτικής ελευθερίας και της ελευθερίας για την καλλιτεχνική δημιουργία. Θα καταδικάσεις τη μηδενιστική εκστρατεία –είτε φιλοσοφική είτε πολιτική-, γιατί εξαπατά τον άνθρωπο, τον οδηγεί σε ηθικό αδιέξοδο και τον ρίχνει σε ολοσχερή θάνατο.
Βέβαια, υπάρχει η δύναμη της Ιστορίας, που αισθανόμαστε να μας ωθεί στη δημιουργία νέων μορφών βίου. Αλλά υπάρχει και η δύναμη του ηθικού ανθρώπου, που μας υπογραμμίζει πως ανάμεσα απ’ όλα αυτά δεν πρέπει να χαθεί η ουσία του ανθρώπου, της προσωπικότητάς του, δηλαδή η Ελευθερία. Αυτή είναι το τιμιότερον όλων».
Κ.Ε.Τσιρόπουλος
Σοφία Μάνιου