Αρχείο κατηγορίας Διδασκαλία της Γεωλογίας

Γεωλογία και Λογοτεχνία

 

Για τον ευρύτερο ρόλο της Λογοτεχνίας στην Εκπαίδευση δείτε το iliaeleni’s blog

 

ΓΕΩΛΟΓΙΑ  ΚΑΙ  ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ: Τα ηφαίστεια

                                                       Σπύρος Γ. Κολλιάκος  και  Ελένη Α. Ηλία

 

Η διεπιστημονική ή διαθεματική προσέγγιση της γνώσης είναι η σύγχρονη αντίληψη  της διδακτικής. Η Λογοτεχνία ειδικότερα, καθώς έχει τεράστια παιδαγωγική δύναμη, θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί στη διδασκαλία οποιουδήποτε γνωστικού αντικειμένου, συμβάλλοντας στην κατάκτησή του. Η αποτελεσματικότητα της λογοτεχνίας ως διδακτικού μέσου οφείλεται αποκλειστικά στην αυτενέργεια του αναγνώστη. Η δημιουργική φύση του αναγνωστικού ρόλου προκαλεί την απόλαυση, την τέρψη, χάρη στην οποία επιτυγχάνεται η μάθηση. Μέσα από το λογοτεχνική γραφή η οποιαδήποτε γνώση μετουσιώνεται σε βιωματική εμπειρία για τους αναγνώστες. Ας αναλογιστούμε, για παράδειγμα, πόσο η ανάγνωση κάποιου ιστορικού μυθιστορήματος έχει συντελέσει στη γνώση μας  για κάποιο ιστορικό γεγονός ή ευρύτερα για μια μακρινή ιστορική περίοδο.

 Στο σημείο αυτό κρίνουμε σκόπιμο να διευκρινίσουμε ότι ασφαλώς ο πρωταρχικός στόχος της διδασκαλίας με τη συνδρομή της λογοτεχνίας δεν είναι η αποσπασματική χρησιμοποίηση του όποιου λογοτεχνικού κειμένου, για να αντληθούν πληροφορίες ή έστω να προκληθεί το μαθητικό ενδιαφέρον που θα οδηγήσει στην κατάκτηση μιας επιμέρους, συγκεκριμένης γνώσης. Αντίθετα, ο βασικός στόχος παραμένει το απόσπασμα που επιλέγεται συμπληρώνοντας τη διδασκαλία κάποιου γνωστικού αντικειμένου, να γίνει ταυτόχρονα το ερέθισμα οι μαθητές να διαβάσουν ολόκληρο το λογοτεχνικό έργο, να ταυτιστούν με τους ήρωές του και να βιώσουν τις εμπειρίες τους, ωριμάζοντας έτσι ψυχικά, συναισθηματικά, κοινωνικά κ.λπ.  

Στο παρόν άρθρο επιλέγουμε να παρουσιάσουμε λογοτεχνικά κείμενα που θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν στη διδασκαλία ενός θέματος που εντάσσεται στο πεδίο των φυσικών επιστημών, καθώς θεωρούμε ότι σπανιότερα αξιοποιείται η λογοτεχνία σε σχέση με αυτές. Ειδικότερα, αναφορικά με το κεφάλαιο με τίτλο Λιθόσφαιρα (βλ. Γεωλογία – Γεωγραφία Α΄ Γυμνασίου, 2009,  σσ. 69-76 ), όπου γίνεται λόγος για τις δυνάμεις που διαμορφώνουν την επιφάνεια της γης, θα επικεντρωθούμε στα ηφαίστεια, τα οποία συνδέονται ιδιαίτερα και με τη γεωμορφολογία του ελλαδικού χώρου. Τα λογοτεχνικά αποσπάσματα που θα παραθέσουμε αναφορικά με το συγκεκριμένο γεωλογικό φαινόμενο, θα συντελέσουν ώστε οι μαθητές των τελευταίων τάξεων του Δημοτικού Σχολείου ή των πρώτων τάξεων του Γυμνασίου αρχικά να ενδιαφερθούν να μάθουν για τα ηφαίστεια. Στη συνέχεια να οικοδομήσουν την έννοια «ηφαίστειο» και τελικά να εμπνευστούν από αυτή και να δημιουργήσουν.

Κάποια από τα λογοτεχνικά έργα που προτείνουμε καταρχάς για τη διδασκαλία των ηφαιστείων προέρχονται από τη Μυθολογία, καθώς αρκετοί είναι οι  μύθοι που δημιουργήθηκαν κυρίως στον ελλαδικό αλλά και στον ευρύτερο χώρο της Μεσογείου, προκειμένου να ερμηνευτεί το φαινόμενο κυρίως των εκρήξεων των ηφαιστείων. Οι μύθοι αυτοί, που έχουν ως ήρωά τους τον Ήφαιστο, το θεό της φωτιάς, από το όνομα του οποίου άλλωστε προήρθε ο όρος «ηφαίστειο», εκφράζουν την προσπάθεια των ανθρώπων να καλύψουν με τη φαντασία τους το κενό στην επιστημονική τους γνώση. Έτσι προκύπτει για τους μαθητές αβίαστα η ανάγκη να αντιπαραβάλουν στους μύθους αυτούς την επιστημονική αλήθεια για τα ηφαίστεια, να πληροφορηθούν και να κατανοήσουν τα αίτια δημιουργίας τους, τη δράση και τα χαρακτηριστικά τους. Η διάσταση μεταξύ της μυθολογικής και της επιστημονικής εκδοχής καταδεικνύει τελικά την πρόοδο της επιστήμης  ως αποτέλεσμα της έμφυτης ανάγκης που χαρακτηρίζει τον άνθρωπο να γνωρίσει το περιβάλλον του.

Σύμφωνα λοιπόν με τους μύθους αυτούς, κάτω από ένα βουνό που έβγαζε καπνό, φωτιά και επιπλέον βροντώδεις ήχους, είχε το σιδηρουργείο του ο θεός Ήφαιστος, ο οποίος είχε εξοριστεί από τον Όλυμπο λόγω της ασχήμιας του ή λόγω διαμάχης του με την μητέρα του Ήρα ή λόγω της οργής του πατέρα του Δία.  Τα ηφαίστεια μένουν όμως κατά περιόδους ανενεργά, επειδή ο Ήφαιστος δεν ζει πάντοτε εξόριστος, αλλά επανέρχεται κάπου-κάπου στον Όλυμπο, οπότε δεν λειτουργούν τα εργαστήριά του.

H λατρεία του Ήφαιστου ήταν πολύ διαδεδομένη στη Λήμνο, όπου τοποθετούσαν το υπέρλαμπρο παλάτι του στο όρος Μόσχυλο, το οποίο επί αιώνες εξέπεμπε αναθυμιάσεις. Σύμφωνα με άλλες εκδοχές το σιδηρουργείο του Ήφαιστου βρισκόταν κρυμμένο σε άλλα ηφαιστειογενή μέρη όπως ο Βεζούβιος, η Αίτνα ή οι Αιολίδες Νήσοι.  Οι βροντές που προέρχονταν από τα έγκατα αυτών των ηφαιστείων οφείλονταν στο χτύπημα του σφυριού του και οι ατμοί σε καπνούς από τη φωτιά του. Κατά έναν άλλο μύθο ο Ήφαιστος κατοικούσε στη Σικελία, εκεί όπου καταπλακώθηκε ο γίγαντας Εγκέλαδος. ( βλ. αναλυτικότερα Paul Decharme, Ελληνική Μυθολογία, τόμος Α΄, μτφρ. Κώστα Ζαρούκα, εκδ. Μέρμυγκα και Σοφίας Ν. Σφυρόερα, Η Μυθολογία των Ελλήνων, τόμος Α΄, εκδ. Ελληνικά Γράμματα).

            Από τη διδασκαλία των ηφαιστείων δεν θα μπορούσαν να λείψουν τα σχετικά αποσπάσματα από το βιβλίο του Εξυπερύ, Ο Μικρός Πρίγκιπας. Ο παγκοσμίως διάσημος ήρωάς του, που χρησιμοποιεί το ενεργό ηφαίστειο του πλανήτη του, για να ετοιμάζει το πρωινό του, όχι μόνο δίνει το ερέθισμα για να εξηγηθούν όροι όπως ενεργά ή μη ηφαίστεια, ξηράς ή υποθαλάσσια αλλά και για να αναπτυχθεί στους μαθητές ένας προβληματισμός για τις ωφέλειες των ηφαιστείων στο δικό μας πλανήτη, τη Γη. Πρόκειται για μια πολύ σημαντική ενότητα του κεφαλαίου «Ηφαίστεια», για την οποία πολλά θα είχαν να ειπωθούν, όπως, λόγου χάριν, για τη δημιουργία γεωθερμικών πηγών και τις θεραπευτικές τους ιδιότητες, για τη διαμόρφωση εξαιρετικού κάλους τοπίων και την τουριστική ανάπτυξή τους, για τη μεταλλευτική αξιοποίηση των ηφαιστειογενών περιοχών κ.λπ.

            Ας θυμίσουμε τα σχετικά αποσπάσματα:

002

            Το  πρωί  που  ήταν  να  φύγει  συγύρισε καλά  καλά  τον  πλανήτη του. Καθάρισε  προσεκτικά  τα  ηφαίστεια  του  που  ήταν  σε  δράση.  Είχε  δύο  ηφαίστεια  σε  δράση.  Και  του  ερχόταν  πολύ  βολικά  για  να  ζεσταίνει  πάνω  τους  το  πρωινό  του. Είχε  και  ένα σβησμένο  ηφαίστειο.  Αλλά  όπως  έλεγε:  «  δεν  ξέρεις  τι  γίνεται  καμιά  φορά»».  Όταν  είναι καθαρισμένα ,  τα  ηφαίστεια  καίνε  σιγανά  και  σταθερά  χωρίς  εκρήξεις.  Οι  εκρήξεις  των  ηφαιστείων  είναι  όπως  παίρνει  φωτιά  το  τζάκι.  Φυσικά  πάνω  στη  δική  μας  γη,  είμαστε  εμείς  πάρα  πολύ  μικροί  για  να  καθαρίσουμε  τα  ηφαίστεια μας. Γι  αυτό  δεν  έχουν  τελειωμό  οι  μπελάδες  μας  με  δαύτα.  (μτφρ. Στρατής Τσίρκας, εκδ. Ηριδανός, σ.36)  

Ο  γεωγράφος  άξαφνα  συγκινήθηκε

-Μα κι  εσύ  έρχεσαι  από  μακριά!  Είσαι  ένας  εξερευνητής.  Πρέπει  να  μου περιγράψεις  τον  πλανήτη  σου!

…………………………………………………………………………………………

-Ω!  είπε  ο  μικρός  πρίγκιπας,  εκεί  που  ζω  δεν  έχει  και  μεγάλο  ενδιαφέρον,  ο  τόπος μου είναι  πολύ  μικρός.  Έχω  τρία  ηφαίστεια.  Δυο  ηφαίστεια  σε  δράση  κι  ένα σβησμένο.  Αλλά  πού  ξέρει  κανείς;

-Πού  ξέρει  κανείς;  είπε ο  γεωγράφος. (Ό.π., σσ. 57-58).

Έχοντας ήδη ολοκληρώσει την παρουσίαση των ηφαιστείων,  τη δημιουργία τους ως αποτέλεσμα της κίνησης των λιθοσφαιρικών πλακών, τις ηφαιστειακές εκρήξεις  κατά τις οποίες εκρέει η λάβα,  πετρώματα δηλαδή που βρίσκονται σε ρευστή μορφή λόγω της υψηλότατης θερμοκρασίας που επικρατεί στο μανδύα κ.λπ.,  επιλέγουμε λογοτεχνικά έργα στα οποία η λέξη ηφαίστειο χρησιμοποιείται μεταφορικά. Αναφερόμαστε, για παράδειγμα, τόσο στην τρίτη ωδή από Τα Λυρικά του Ανδρέα Κάλβου, που έχει τον τίτλο  «Τα  ηφαίστεια» όσο και στο θεατρικό έργο του Παντελή Πρεβελάκη, Το ηφαίστειο. Το ποιητικό κείμενο του Κάλβου αναφέρεται στη δράση του πυρπολητή Κανάρη. Το θεατρικό του Πρεβελάκη αναφέρεται στην  ανατίναξη της μονής του Αρκαδίου. Οι μαθητές αναζητούν και ανακαλύπτουν οι ίδιοι  ότι στην πρώτη περίπτωση η λέξη ηφαίστειο χρησιμοποιείται ακριβώς για να αποδοθεί το μέγεθος της καταστροφής που προξένησε η πυρπόληση του εχθρικού στόλου και στη δεύτερη για να αποδοθεί η εικόνα του ολοκαυτώματος.

Παραθέτουμε εδώ ενδεικτικά το απόσπασμα της τρίτης ωδής των Λυρικών:

 

Μόνον ακούω την θάλασσαν,
‘που ωσάν μέγα ποτάμι
ανάμεσα εις τους βράχους
κτυπώντας μυρμυρίζει
γύρω εις τα σκάφη.

 

 Να η κραυγαί και ο φόβος,
να η ταραχή και η σύγχυσις
από παντού σηκώνονται,
και απλώνουν πολυάριθμα
πανία ‘να φύγουν.

 

Στενόν, στενόν το πέλαγος

Ο τρόμος κάμνει. Πέφτει

Ένα καράβι επάνω

Εις τ’ άλλο  και συντρίβονται.

                Πνίγονται οι ναύται.

 

Ω! πώς από τα μάτια μου

Ταχέως εχάθη ο στόλος.

Πλέον δεν ξανοίγω τώρα

Παρά καπνούς και φλόγας

                Ουρανομήκεις.

 

Έξω από την θαλάσσιαν

Πυρκαϊάν νικήτριαι

Ιδού πάλιν εκβαίνουν

Σωσμέναι η δύο κατάμαυροι

                 Θαυμάσιαι  πρώραι.

            Σε αυτού του είδους τα κείμενα υποβάλλεται η ανυπέρβλητη δύναμη των ηφαιστείων, η φυσική καταστροφή που προκαλούν, καθώς με αυτήν συσχετίζονται οι πλέον θεαματικές όσο και ακραίες ανθρώπινες πολεμικές δραστηριότητες, που φανερώνουν το μέγεθος του ηρωισμού και της θυσίας των προσώπων που συμμετέχουν σε αυτές. Έτσι οι μαθητές-αναγνώστες εμπνέονται να αποδώσουν δημιουργικά ποικιλότροπα τόσο την ίδια τη δράση των ηφαιστείων όσο και άλλες εικόνες και δραστηριότητες που προσιδιάζουν σε αυτήν, είτε πρόκειται για γεγονότα είτε για ψυχικές καταστάσεις κ. ο. κ.