Ι. ΙΔΕΕΣ – ΑΞΙΕΣ (ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ)

• Άτις – ύβρις – νέμεσις – τίσις: Άτη είναι η τύφλωση του νου του ανθρώπου που οδηγεί στην ύβρη. Πρόκειται για την αλαζονική συμπεριφορά του ανθρώπου που ξεπερνά το μέτρο, τα επιτρεπτά όρια της ανθρώπινης φύσης, και συμπεριφέρεται προσβλητικά απέναντι σε θεούς και ανθρώπους. Η συμπεριφορά αυτή οφείλεται σε υπερεκτίμηση των δυνάμεών του ή σε υπερβολικό πάθος και εκδηλώνεται με προσβλητικές ή βίαιες πράξεις και αλαζονικά λόγια. Τότε λέμε ότι ο άνθρωπος «διαπράττει ύβρη», η οποία προκαλεί τη «νέμεση», την οργή δηλαδή των θεών, και επέρχεται η «τίση», η τιμωρία του.
• Ανθρωποκεντρισμός: Η αντίληψη ότι το κέντρο και ο σκοπός του κόσμου είναι ο άνθρωπος, ότι όλα πρέπει να οδηγούν στο καλό του ανθρώπου. Ανθρωποκεντρικός είναι ο πολιτισμός που προβάλλει ως αξία τον άνθρωπο, τις ικανότητές του. Η Οδύσσεια χαρακτηρίζεται από ανθρωποκεντρισμό. (Για παράδειγμα ο ανθρωποκεντρικός χαρακτήρας της Οδύσσειας επιβεβαιώνεται από την ικανότητα του Οδυσσέα να αντιμετωπίσει αποτελεσματικά τον Κύκλωπα.)
• Ανθρωπομορφισμός των θεών: Η αντίληψη των αρχαίων ότι οι θεοί έχουν ανθρώπινες ιδιότητες, συμπεριφορά, συναισθήματα, συνήθειες, ελαττώματα και πάθη ανθρώπων λέγεται ανθρωπομορφισμός. Στο πλαίσιο αυτής της αντίληψης ανήκουν και οι εμφανίσεις των θεών στα ομηρικά έπη, είτε με ενανθρώπιση (οι θεοί εμφανίζονται σε έναν θνητό παίρνοντας τη μορφή ενός ανθρώπου), είτε με επιφάνεια (οι θεοί εμφανίζονται σε έναν θνητό, κάνοντας αισθητή την παρουσία τους με κάποιον υπερφυσικό τρόπο και αφήνοντας έτσι να διαφανεί η θεϊκή τους ταυτότητα). Πιο αναλυτικά όταν ένας θεός ή μια θεά δηλώνουν την παρουσία τους στους ανθρώπους με σημάδια, με την αιφνίδια εμφάνιση/ εξαφάνιση/ μεταμόρφωσή τους ή – κάτι που συμβαίνει πιο σπάνια – όταν αποκαλύπτουν την ταυτότητά τους στους ανθρώπους με θαυμαστές ή μαγικές ενέργειες και γνώσεις που δεν μπορεί να έχει ένας άνθρωπος ή ακόμη και συστήνονται ως θεοί, τότε μιλούμε για επιφάνεια. Όταν όμως παρουσιάζονται στους ανθρώπους με μορφή ανθρώπου (γνωστού συνήθως σ’ αυτούς), θέλοντας ακριβώς να αποκρύψουν τη θεϊκή τους ιδιότητα, μιλούμε για ενανθρώπιση.
• Η επέμβαση θεών: Και στην περίπτωση ενανθρώπισης και στην περίπτωση επιφάνειας, οι θεοί ενδιαφέρονται άμεσα και επεμβαίνουν έμπρακτα στην ζωή των ανθρώπων, ως βοηθοί ή ως τιμωροί τους.
• Θεοδικία: είναι η τιμωρία που επιβάλλουν οι θεοί στους ανθρώπους για την απρεπή και ασεβή συμπεριφορά τους, ως απόδοση δικαιοσύνης και αποκατάσταση της τάξης. Αυτοδικία: είναι η τιμωρία κάποιου που μας αδίκησε από εμάς τους ίδιους και όχι από τον νόμο.  (Όταν κάποιος «παίρνει τον νόμο στα χέρια του».) Η μνηστηροφονία είναι μια μορφή αυτοδικίας, αλλά μ’ αυτήν αποκαθίσταται η ηθική και πολιτική τάξη στην Ιθάκη.
• Η Μοίρα ή Ειμαρμένη: Ορίζει τη ζωή των ανθρώπων αλλά και των θεών. Στον Όμηρο αναφέρονται δύο Μοίρες: η Αίσα (η Μοίρα της ζωής) και η Κήρα (η Μοίρα του θανάτου). Στον Ησίοδο αναφέρονται τρεις Μοίρες. Η Κλωθώ (αυτή  που κλώθει το νήμα της ζωής του ανθρώπου), η Λάχεσις (αυτή που τραβά το λαχνό με τα καλά και τα κακά που θα τύχουν σε κάθε άνθρωπο) και η Άτροπος (= η Αναπότρεπτη, αυτή που κόβει το νήμα της ζωής του ανθρώπου).
• Η ελεύθερη βούληση και η προσωπική ευθύνη του ανθρώπου: Ο άνθρωπος αποφασίζει ελεύθερα για τη ζωή του (δεν είναι δηλαδή μια απλή μαριονέτα στα χέρια των θεών ή της Μοίρας) και στη συνέχεια φέρει ακέραιη την ευθύνη των πράξεών του και υφίσταται τις συνέπειές τους.
• Ηρωικό ιδεώδες – Υστεροφημία – Αντιηρωικό ιδεώδες: Το ηρωικό ιδεώδες είναι το ιδανικό της ηρωικής εποχής, δηλαδή ο ηρωικός θάνατος στη μάχη και η υστεροφημία, δηλαδή το να αφήσει κάποιος κληρονομιά στην οικογένειά του το καλό όνομα και τη δόξα. Το αντι-ηρωικό ιδεώδες είναι ιδανικό της ειρηνικής εποχής, οπότε οι άνθρωποι επιθυμούν να ζήσουν ως τα βαθιά τους γεράματα και να χαρούν την οικογένεια και τα αγαθά τους με ηρεμία και αγάπη.

Η πολεμική αρετή θεωρείται αυταξία – ο ήρωας αναδεικνύεται μέσα στη μάχη ή στη μονομαχία (πχ η αριστεία του Διομήδη). Ο ήρωας ταυτόχρονα επιδιώκει τη «δόξα» (ηθικό μέρος) και ταυτόχρονα προσπαθεί να αποκτήσει τα όπλα και τα άλογα του νεκρού ή ακόμη και το σώμα του αντιπάλου (υλικό μέρος). Η «σκύλευση του νεκρού», δηλαδή η απόκτηση του νεκρού σώματος του αντιπάλου και η γύμνωσή του από τα όπλα του, θεωρούνταν μεγάλη «ατίμωση» για τον νεκρό. Ο πολεμιστής είχε την ηθική υποχρέωση να προστατεύσει τον νεκρό σώμα του συμπολεμιστή του.

• Η Τιμή: ή έννοια της τιμής αποτελούσε βασική ιδέα – αξία στην αρχαία Ελλάδα.

Η έννοια της τιμής αποτελεί το υπόβαθρο της σύγκρουσης Αγαμέμνονα – Αχιλλέα. Για τον Αχιλλέα η έννοια της τιμής συνδέεται με την αξία του ως πολεμιστή. (Τα λάφυρα ήταν σημαντικά όχι μόνο ως υλικά αγαθά, αλλά ήταν ένδειξη τιμής σε όποιον τα αποκτούσε· σήμαιναν αναγνώριση της αξίας του. Η αφαίρεσή τους ήταν προσβολή της τιμής του ήρωα.) Για τον Αγαμέμνονα η έννοια της τιμής συνδέεται με το κύρος που του δίνει η εξουσία του.

[Στη δημοκρατική Αθήνα τον 5^ο αι. π.Χ. «άτιμος» ονομάζεται αυτός που στερείται τα πολιτικά του δικαιώματα.]

• Τιμή και αναγνώριση του αντιπάλου: ο Πρίαμος αποδίδει τιμές και αναγνωρίζει την αξία και τις αρετές των αρχηγών των Αχαιών
• Μούσα: η Καλλιόπη (καλλιέπεια: καλός + έπος = λόγος), η Μούσα της επικής ποίησης, η θεά που δίνει στον ποιητή την έμπνευση
• Ξένος: θεωρούνταν ιερό πρόσωπο
• Ικέτης: θεωρούνταν ιερό πρόσωπο

 

ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ – ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΥΛΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ

ΘΕΜΑΤΙΚΟΙ ΤΥΠΟΙ:

• Αναγνώριση: Η αναγνώριση στην Οδύσσεια πραγματοποιείται με μια ορισμένη διαδικασία, η οποία μπορεί να παρουσιάζει διαφοροποιήσεις.

• αποκρύπτεται η ταυτότητα κάποιου προσώπου με μεταμόρφωση / παραμόρφωση ή με μια ψεύτικη ιστορία.
• απομονώνονται τα δύο πρόσωπα που μετέχουν στην αναγνώριση.
• αποκαλύπτεται η ταυτότητα του προσώπου που πρόκειται να αναγνωρισθεί με άρση της μεταμόρφωσης / παραμόρφωσης ή με μια δεύτερη μεταμόρφωση / παραμόρφωση και με ομολογία της πραγματικής του ταυτότητας.
• το πρόσωπο που αναγνωρίζει εκφράζει τη δυσπιστία του να δεχτεί την ταυτότητα του άλλου και απαιτεί αποδεικτικά στοιχεία (σημάδια).
• ακολουθεί η αναγνώριση συνοδευόμενη από την έκφραση ανάλογων αισθημάτων.

Παράβαλε τη σκηνή αναγνώρισης στο δημοτικό τραγούδι: «Ο γυρισμός του ξενιτεμένου»

• Τυπικό Φιλοξενία: Σύμφωνα με το τυπικό της φιλοξενίας στην ομηρική κοινωνία, ο ξενιστής (εκείνος δηλαδή που φιλξενεί έναν ξένο) υποχρεούται:

• Να τον υποδεχτεί εγκάρδια (με προσφώνηση και χειραψία) και να τον προσκαλέσει σε φιλοξενία∙ αν ο ξένος έχει δόρυ, άλογο, άρμα να φροντίσει να ταχτοποιηθούν
• Να του προσφέρει λουτρό (αφού τον λούσουν – συνήθως κάποιες δούλες – τον αλείφουν με λάδι και τον ντύνουν με καθαρά ρούχα)
• Να του κάνει το τραπέζι (παραχωρώντας του κάθισμα σε θέση τιμητική, φέρνοντάς του νερό να πλυθεί, τραπέζι για να φάει, προσφέροντάς του εκλεκτή μερίδα φαγητού και πιοτό. Σε εξαιρετικές περιπτώσεις ο ξενιστής = οικοδεσπότης οργανώνει προς τιμήν του ξένου του επίσημη υποδοχή με γιορτή ή ακόμη και αγώνες)
• Μόνο μετά από όλα αυτά, να τον ρωτήσει ποιος είναι, από πού έρχεται και τι θέλει, μόνο αφού πρώτα τον φιλέψει
• Αφού ακούσει το αίτημά του να το ικανοποιήσει όσο μπορεί
• να προσφέρει στον ξένο διαμονή για όσες μέρες θέλει αυτός
• να τον αποχαιρετήσει με δώρα που επισφραγίζουν τη φιλία τους

• Τυπικό ικεσίας

• κινήσεις-στάση του ικέτη (ο ικέτης με το ένα χέρι αγγίζει τα γόνατα και με το άλλο το πηγούνι του προσώπου που ικετεύει)
• αντιδράσεις αυτού στον οποίο απευθύνεται η ικεσία
• επιτυχής ή ανεπιτυχής ικεσία

Σκηνές ικεσίας ή παράκλησης απαντώνται και σε κείμενα της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας

• Ηρωική περιαυτολογία: όταν ο ήρωας αυτο-παρουσιάζεται (αναφέρει την καταγωγή και τη γενιά του) και εκθέτει προηγούμενα κατορθώματά του.
• Ο αγώνας λόγων: πρόκειται για τους λόγους (μοτίβο των λόγων ή ρήσεων) που προηγούνται της μονομαχίας μεταξύ δύο ηρώων. Με άλλα λόγια πρόκειται για μια μονομαχία με τα λόγια.
• Μονομαχία

• προετοιμασία (ό,τι προηγείται του αγώνα)
• οι φάσεις του αγώνα
• τα χτυπήματα του ενός αντιπάλου προς τον άλλον
• τα όπλα (αμυντικά και επιθετικά)
• η έκβαση του αγώνα

• Αριστεία ενός ήρωα: η ξεχωριστή ανδρεία που επιδεικνύει ένας πολεμιστής στη διάρκεια της μάχης με τα ατομικά του κατορθώματα, που προκαλεί τον θαυμασμό των ακροατών-αναγνωστών.
• Μάντεις – μαντική:  Οι μάντεις, άνθρωποι προικισμένοι από τους θεούς με ιδιαίτερο χάρισμα μπορούν να προβλέψουν τα μελλούμενα της ζωής του ανθρώπου, είτε παρακολουθώντας το πέταγμα των πουλιών (οιωνοσκοπία), είτε παρατηρώντας τα σπλάχνα των ζώων (σπλαχνοσκοπία), είτε μέσα από τα όνειρα.
• Τόσο η μαντική τέχνη και τα όνειρα προέρχονται από τους θεούς («έρχεται και τ’ όνειρο απ’ τον Δία»)

Οι μάντεις ερμήνευαν γενικά τα σημάδια των θεών (οιωνοσκοπία ή ορνεοσκοπία: μαντική με βάση το πέταγμα των πουλιών, σπλαχνοσκοπία: μαντική με βάση τα σπλάχνα των ζώων που θυσιάστηκαν, κλπ)∙ οι ιερείς ήταν υπεύθυνοι για τις τελετουργίες προς τους θεούς, αλλά και προφήτευαν μέσω των θυσιών∙ οι ονειροκρίτες προφήτευαν με βάση τα όνειρα τα οποία επίσης έστελναν οι θεοί.  Μάντεις, ιερείς, ονειροκρίτες θεωρούνται ιερά πρόσωπα.

• Αρχή προσφοράς και ανταπόδοσης: Οι άνθρωποι προσφέρουν θυσίες στους θεούς και τους χτίζουν ναούς και οι θεοί ανταποκρίνονται στα αιτήματά τους.
• Όρκος: ο ιερότερος όρκος που μπορούσε να δώσει κανείς ήταν στα μαύρα νερά της Στύγας (ένα από τα ποτάμια στις πύλες του Κάτω Κόσμου). Στα νερά αυτά η Θέτιδα είχε βουτήξει τον Αχιλλέα όταν τον γέννησε, κάνοντάς τον άτρωτο, εκτός από το σημείο, από όπου τον κρατούσε, τη φτέρνα (η Αχίλειος πτέρνα). Θεοί και θνητοί έδιναν όρκο στα νερά της και η παραβίαση του όρκου από τους θεούς ισοδυναμούσε με δέκα χρόνια λήθαργο, όμοιο με το θάνατο.
• Θυσίες: Οι προσφορές – θυσίες στους θεούς διακρίνονται σε α) αιματηρές θυσίες = θυσίες ζώων (πχ εκατόμβη = θυσία εκατό βοδιών) και β) αναίμακτες θυσίες με τη σειρά τους περιλαμβάνουν (i) τις σπονδές (ρίχνουν στο έδαφος γάλα, κρασί ή μέλι) και (ii) προσφορά καρπών. Οι χοές ήταν προσφορές που απευθύνονταν στους νεκρούς.
• Ιεραρχία μεταξύ θεών: Υπάρχει ιεραρχία μεταξύ των θεών (ο Δίας είναι ο πατέρας των θεών και των ανθρώπων που αντανακλά την ιεραρχία της κοινωνίας των ανθρώπων της εποχής
• Έθιμα ταφής: Κατά τη μυκηναϊκή εποχή είχε καθιερωθεί η ταφή των νεκρών. (Την εποχή του Ομήρου είχε καθιερωθεί η καύση των νεκρών, η οποία χρησιμοποιείται συχνά από τον ποιητή ως αναχρονισμός.)  Μάλιστα πάνω από τον τάφο ενός σημαντικού νεκρού ύψωναν έναν λοφίσκο σωρεύοντας χώμα. Η κατασκευή αυτή λεγόταν τύμβος. Σε ορισμένους τάφους  τοποθετούσαν πάνω επιτύμβια στήλη. Τάφο έφτιαχναν και ύψωναν τύμβο ακόμα και για νεκρούς που δεν βρέθηκαν (κενοτάφιο). Μέσα στον τάφο τοποθετούσαν κτερίσματα, δηλαδή αγαπημένα αντικείμενα του νεκρού, που συμβολικά εξυπηρετούσαν τις ανάγκες του. Τα κτερίσματα ήταν ανάλογα με το φύλο, την ηλικία και την ιδιότητα του νεκρού (πχ. όπλα, κοσμήματα, παιχνίδια)
• Θρήνος για τον νεκρό: αντίστοιχο με το μοιρολόι της δημοτικής παράδοσης. Μπορεί να ακολουθείται με κόψιμο των μαλλιών του προσώπου που θρηνεί, ως ένα είδος θυσίας και προσφοράς στον νεκρό. Παράδειγμα: ο θρήνος του Αχιλλέα για τον Πάτροκλο.
• Ρόλος ανδρών: Στο σπίτι ο άντρας είναι κυβερνήτης. Ο λόγος είναι μέλημα, δηλαδή αρμοδιότητα του ανδρός. Άλλη δραστηριότητα του άνδρα είναι ο πόλεμος.
• Ρόλος γυναικών: Γυναικεία έργα είναι αργαλειός, ρόκα, επίβλεψη των οικιακών εργασιών με εντολές στις δούλες (οικιακή οικονομία – τέχνη της υφαντικής). Η γυναίκα μένει στο Υπερώο (στο πάνω πάτωμα του σπιτιού). Ο πατέρας παντρεύει την κόρη και της δίνει προίκα
• Ο ιδανικός τύπος γυναίκας της εποχής:

Να ξεχωρίζει στην «κλάση» (καταγωγή), στο «ανάστημα» (ομορφιά: εξωτερική εμφάνιση), στη γνώμη (σύνεση: εσωτερική ποιότητα), στα έργα (γυναικείες ασχολίες)

• Υφαντική τέχνη: Η υφαντική τέχνη αποτελούσε μέρος των ασχολιών των γυναικών της αριστοκρατικής τάξης. (Το θέμα της γυναίκας που υφαίνει το χρησιμοποιεί ο Όμηρος και σε άλλο σημείο των επών του.)
• Υπηρέτριες («θεράπαινες»): Στα ομηρικά έπη μια γυναίκα αριστοκρατικής γενιάς συνοδευόταν συνήθως από δύο υπηρέτριες όταν συναντούσε άνδρες (πχ η πρώτη εμφάνιση της Πηνελοπης στην Οδύσσεια). [Θεραπεύω = υπηρετώ]
• Έθιμα γάμου: Ο πατέρας είναι υπεύθυνος για τον γάμο της κόρης του και την επιλογή του γαμπρού – επιπλέον της δίνει προίκα. Η γυναίκα περνάει από την υποταγή στον πατέρα στην υποταγή στον σύζυγο.
• Η γυναίκα ως «γέρας» (= πολεμικό λάφυρο) μεταφέρεται στο σπίτι του νικητή, όπου απασχολείται με οικιακές εργασίες και είναι σύντροφός του. Αυτό δείχνει ότι η γυναίκα θεωρούνταν ως ένα ‘αντικείμενο’
• Θέση των αοιδών: Η θέση του ήταν σημαντική και σεβαστή. Εμφανίζονται στο δείπνο και στα συμπόσια όπου τραγουδούν με τη συνοδεία κιθάρας  Περιεχόμενο των έργων τους είναι τα ηρωικά κατορθώματα των ανθρώπων και των θεών. Η απήχηση που έχουν στο κοινό είναι ότι το ευχαριστούν (= το θέλγουν) και το συγκινούν.
• Θέση των δούλων: Οι δούλοι εξαγοράζονται και αποτελούν «κτήμα» (= ιδιοκτησία) του κυρίου τους.
• Ρόλος γερόντων: οι γέροντες, λόγω της ηλικίας, δεν συμμετείχαν πλέον σε μάχες, αλλά ήταν δεινοί ομιλητές στις συνελεύσεις
• Ανταλλαγή δώρων: η ανταλλαγή δώρων στην ομηρική κοινωνία ήταν συνηθισμένη και επρόκειτο κυρίως για:

• δώρα φιλοξενίας (ξεινήια)
• δώρα γάμου (έδνα)
• δώρα αποζημίωσης (άποινα)

• Όλα τα υλικά αντικείμενα που αναφέρονται σε οικήματα, σε όπλα,  σε αντικείμενα κλπ. Συχνά υπάρχει ΑΝΑΧΡΟΝΙΣΜΟΣ (πχ αναφορά σε σιδερένια όπλα και όχι σε χάλκινα).

• Η οργάνωση του ελληνικού στρατοπέδου στην Τροία

• Πολιτικές διαδικασίες:

συνέλευση, ιεραρχία, σχέσεις των αρχηγών με τον αρχιστράτηγο

• Στρατιωτικές πρακτικές:

Ληστρικές επιδρομές, διανομή λείας μεταξύ των αρχηγών

 

ΙΙ. ΑΦΗΓΗΜΑΤΙΚΕΣ ΤΕΧΝΙΚΕΣ

 

• Οικονομία του έργου: η ομαλή και αβίαστη εξέλιξη της δράσης σύμφωνα με τον σχεδιασμό του ποιητή
• Προοικονομία είναι η αφηγηματική τεχνική με την οποία ο ποιητής προετοιμάζει συστηματικά τα επεισόδια που θα ακολουθήσουν στην εξέλιξη της πλοκής του έργου.

Προοικονομώ σημαίνει σχεδιάζω εκ των προτέρων, προετοιμάζω, προβλέπω κάτι που θα το χρησιμοποιήσω αργότερα. Στη λογοτεχνία η προοικονομία είναι ένας τρόπος αφηγηματικής τεχνικής, τον οποίο χρησιμοποιεί ο ποιητής των ομηρικών επών. Με την τεχνική αυτή ο ποιητής διαμορφώνει καταστάσεις, κινεί τα πρόσωπα, τα βάζει να μιλούν ή να ενεργούν με τέτοιον τρόπο, ώστε να προγραμματίζει σε γενικές γραμμές επεισόδια που θα συμβούν και να σχεδιάζει έτσι την εξέλιξη της πλοκής του έργου. Όπου ο ποιητής δίνει πληροφορίες ή κάνει υπαινιγμούς για τα θέματα αυτά ή και γενικότερα για θέματα που σχετίζονται με την πλοκή του έργου λέμε ότι έχουμε προοικονομία.

• Ειρωνεία: είναι

α) σχήμα λόγου κατά το οποίο ένας ομιλητής χρησιμοποιεί λέξεις ή φράσεις με περιεχόμενο εντελώς αντίθετο από αυτό που εννοεί, για να στιγματίσει, να περιπαίξει, να εκφράσει έντονη αγανάκτηση κλπ.

β) τεχνική στην πλοκή του μύθου που παρουσιάζει τους ήρωες να αγνοούν την αλήθεια, τους θεατές, ακροατές ή αναγνώστες όμως να τη γνωρίζουν και να αγωνιούν για την πλάνη των ηρώων (επική ειρωνεία)

 

ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΠΡΟΦΟΡΙΚΗΣ ΣΥΝΘΕΣΗΣ

• Στερεότυπες ή τυπικές εκφράσεις και επίθετα:

Στην επική ποίηση υπήρχαν ορισμένες φράσεις που επαναλαμβάνονταν απαράλλαχτες ή ελαφρώς παραλλαγμένες και μάλιστα σε συγκεκριμένες θέσεις μέσα στους στίχους. Οι επαναλαμβανόμενες αυτές φράσεις ονομάζονται τυπικές ή στερεότυπες εκφράσεις και είναι ενδεικτικό στοιχείο για την προφορική σύνθεση, εκτέλεση και διάδοση των επών. Μπορεί πολλές φορές να καταλαμβάνουν έναν ολόκληρο στίχο. (πχ «Της αντιμίλησε ο Τηλέμαχος με φρόνηση και γνώση»). Η είναι δυνατόν το κύριο όνομα ενός θεού, ενός ήρωα, ενός ζώου ή πράγματος να συνοδεύεται από ένα επίθετο ή μια περίφραση ο Δίας ο Κρονίδης, ο Ποσειδών o Κοσμοσείστης). Το νόημα αυτών των επιθέτων ή των περιφράσεων δεν ήταν πάντα δεμένο με τα συμφραζόμενα του κειμένου.

• Το σχήμα του αδύνατου: Ένας χαρακτηριστικός τρόπος για να δείξουμε πως κάτι δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί είναι να ισχυριστούμε πως αυτό θα γίνει μόνο αν αλλάξει η φυσική τάξη του κόσμου. Αυτός ο τρόπος έκφρασης λέγεται «σχήμα του αδύνατου». (όρκος του Αχιλλέα, Α, 234-245)

Το «σχήμα του αδύνατου» χρησιμοποιείται συχνά στην νεοελληνική μας παράδοση.

• Ο νόμος των τριών: ονομάζεται η τεχνική κατά την οποία ο ποιητής κλιμακώνει την αφήγηση, τό ??? πεδοπροχωρώντας από το πρώτο και λιγότερο σημαντικό θέμα στο τρίτο και πιο σπουδαίο.
• Τα άστοχα ερωτήματα: λέγονται οι άστοχες υποθέσεις-ερωτήσεις που κάνει κάποιος γι αυτό που θέλει να μάθει. Κατόπιν όλες αυτές οι υποθέσεις-ερωτήσεις απορρίπτονται από τον ερωτώμενο, για να δοθεί έτσι έμφαση στη σωστή εκδοχή-απάντηση που δίνεται τελευταία.

Οι ερωτήσεις αυτές χαρακτηρίζονται έτσι, γιατί παρά το πιθανό και εύλογο περιεχόμενό τους, αστοχούν στην επισήμανση της αλήθειας, που ενδιαφέρει στη συγκεκριμένη περίπτωση. Το πρόσωπο, επομένως, που απαντά πρέπει πρώτα να αναιρέσει μία μία τις δυνατότητες που πρόβαλε αυτός που ρωτάει, δίνοντας στο τέλος τη σωστή απάντηση. Έχει ενδιαφέρον να δούμε:

• Ποιος θέτει τις ερωτήσεις, τι ρωτά και ποιες δυνατότητες προβάλλει ως απάντηση;
• Ποιος απαντά και με ποιον τρόπο;
• Τι πετυχαίνει ο ποιητής με τη χρήση των άστοχων ερωτημάτων;

• Εννέα/ Δώδεκα: τυπικός αριθμός που σημαίνει μεγάλη ποσότητα. Οι τυπικοί ομηρικοί αριθμοί είναι συνήθως πολλαπλάσια του τρία. (πχ δώδεκα μέρες διαρκεί το ταξίδι των θεών στη χώρα των Αιθιόπων, εννέα μέρες κουβαλούν ξύλα για την πυρά του Έκτορα Ω, 785, κλπ)
• Το «μοτίβο του αθέατου» ή της μεταμόρφωσης του ήρωα: ο ήρωας μεταμορφώνεται ή γίνεται αόρατος χάρη στην επέμβαση κάποιου θεού ή με τη χρήση μαγικού αντικειμένου.
• Το στοιχείο του «θαυμαστού»: αυτού δηλαδή που υπερβαίνει τους φυσικούς και λογικούς νόμους, του υπερφυσικού, το οποίο συνυφαίνεται με την ανθρωπομορφική αντίληψη που διέπει το θεολογικό σύστημα των Αρχαίων Ελλήνων.

 

ΑΦΗΓΗΣΗ – ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ – ΔΙΑΛΟΓΟΣ

• Αφήγηση: Η αφήγηση πράξεων και γεγονότων μέσα από τα οποία εξελίσσεται η υπόθεση του έργου.
• Περιγραφή: η αναπαράσταση (περιγραφή) προσώπων, αντικειμένων και τόπων. Χαρακτηρίζεται από στατικότητα.
• Διάλογος: Ο διάλογος είναι μια σημαντική τεχνική του έπους. (Τα 2/3 της Οδύσσειας αποτελούνται από διαλόγους).

Ο διάλογος είναι μια τεχνική που χρησιμοποιείται στο δράμα (δραματική τεχνική).

– Δίνει αμεσότητα και παραστατικότητα και προκαλεί το ενδιαφέρον του ακροατηρίου (να θυμηθούμε ότι τα έπη δεν διαβάζονταν αλλά απαγγέλλονταν)

– καθώς οι ήρωες μιλούν σε α΄ (πρώτο) πρόσωπο εξωτερικεύουν τις σκέψεις τους και τα κίνητρα των πράξεών τους.

– στο διάλογο υπάρχει συχνά διαφορά απόψεων, αντιθέσεις και συγκρούσεις Þ δημιουργείται περισσότερη ένταση και πάθος

• Εγκιβωτισμός: είναι η διήγηση μιας ιστορίας που συμπεριλαμβάνεται μέσα σε μια άλλη ιστορία – η αφήγηση μέσα στην αφήγηση. Για παράδειγμα ο Οδυσσέας διηγείται τις περιπέτειές του στο παλάτι του Αλκίνοου (διήγηση του Οδυσσέα σε πρώτο πρόσωπο), πράγμα το οποίο αποτελεί μέρος της εξιστόρησης των περιπετειών του Οδυσσέα από τον ποιητή-αφηγητή (αφήγηση του ποιητή-αφηγητή σε τρίτο πρόσωπο).
• Αποστροφή στον αναγνώστη: υπάρχει όταν ο αφηγητής διακόπτει τη ροή του λόγου του και απευθύνεται για λίγο στον αναγνώστη, χρησιμοποιώντας το δεύτερο πρόσωπο
• Αποστροφή σε ήρωα του έργου: υπάρχει όταν ο αφηγητής-ποιητής απευθύνεται σε κάποιον ήρωα του έργου, μιλώντας του σε β΄ πρόσωπο. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η ραψωδια Π της Ιλιάδας, όπου ο ποιητής απευθύνεται στον Πάτροκλο. Αυτό εκφράζει οικειότητα και συμπάθεια προς τον ήρωα εκ μέρους του ποιητή.

 

ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ

• Σκηνή : Αλλαγή σκηνής έχουμε όταν έχουμε α) αλλαγή τόπου β) προσώπων γ) τόπου και προσώπων.
• Αναδρομική αφήγηση: είναι η αφήγηση που περιλαμβάνει γεγονότα που συνέβησαν στο παρελθόν, είναι δηλαδή προγενέστερα από το σημείο της ιστορίας στο οποίο βρίσκεται ο αφηγητής (flashback).
• Προδρομική αφήγηση: η αφήγηση γεγονότων που θα γίνουν στο μέλλον
• Αναχρονισμός: τόσο η αναδρομική αφήγηση (αφήγηση γεγονότων που έγιναν στο παρελθόν) όσο και η προδρομική αφήγηση (αφήγηση γεγονότων που θα  γίνουν στο μέλλον) αποτελούν αναχρονισμό.
• In medias res: Η τεχνική κατά την οποία μια αφήγηση δεν ξεκινάει από την αρχή των γεγονότων αλλά από ένα άλλο σημείο της ιστορίας, προχωρημένο, με άλλα λόγια ξεκινάει από τη μέση της ιστορίας.
• Διαστολή / συστολή του χρόνου: Ο ποιητής καθώς αφηγείται χρησιμοποιεί τον χρόνο με δύο τρόπους: άλλοτε αφηγείται εξαντλητικά γεγονότα που καλύπτουν μία μέρα και άλλοτε αναφέρεται συνοπτικά σε γεγονότα που διαρκούν πολλές μέρες (συστολή του χρόνου). Διαστολή του χρόνου ή επιβράδυνση ονομάζεται η καθυστέρηση της εξέλιξης της υπόθεσης με την παρεμβολή συνήθως μιας άλλης μικρής διήγησης ή εκτενών περιγραφών.

 

ΕΚΦΡΑΣΤΙΚΑ ΜΕΣΑ

• Εικόνες

• οπτικές
• ακουστικές
• οσφραντικές
• κινητικές

• Παρομοίωση: πρόκειται για έναν εκφραστικό τρόπο από τους πιο χαρακτηριστικούς του έπους.

• Τι παρομοιάζεται;
• Με τι παρομοιάζεται;
• Το κοινό στοιχείο των δύο μερών
• Τι πετυχαίνει ο ποιητής με τη χρήση της παρομοίωσης

Η παρομοίωση είναι σχήμα λόγου κατά το οποίο για να κατανοήσουμε την ιδιότητα ενός προσώπου, ενός πράγματος, μιας ιδέας το συσχετίζουμε με κάτι άλλο πολύ γνωστό που έχει την ίδια ιδιότητα σε μεγαλύτερο βαθμό. Η σύγκριση γίνεται με τις παρομοιαστικές λέξεις: σαν, καθώς, όπως.

Όταν αναλύουμε μια παρομοίωση, προσδιορίζουμε:

α) το αναφορικό μέρος της παρομοίωσης (την εικόνα) που εισάγεται με λέξεις όπως: σαν, όπως, πως, καθώς…

β) το δεικτικό μέρος της παρομοίωσης (την αφήγηση) που εισάγεται με λέξεις όπως: έτσι, παρόμοια…

γ) τον κοινό όρο ανάμεσα στην εικόνα και στην αφήγηση

αλλά και επισημαίνουμε τις σχέσεις μεταξύ του αναφορικού και δεικτικού μέρους.

• Μεταφορά: Μεταφορά έχουμε όταν μια λέξη δεν τη χρησιμοποιούμε με την κυριολεκτική της σημασία, αλλά με μιαν άλλη διαφορετική σημασία που λέγεται μεταφορική.

• Μετά τις σκηνές έντασης (έριδα Αγαμέμνονα – Αχιλλέα) που προηγήθηκαν ακολουθεί μία σκηνή χαλάρωσης (συμπόσιο θεών) για τον ακροατή-αναγνώστη, που λειτουργεί ως ένα ευχάριστο διάλειμμα μέσα στην πολεμική διήγηση.

Εξαιρετικά ζωντανές εικόνες:

 

ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΜΟΣ ΗΡΩΩΝ

• Χαρακτηρισμός ή Ηθογράφηση των ηρώων του έπους: Προκύπτει με βάση

• τις πράξεις τους και τη συμπεριφορά τους
• τα λόγια τους
• τις σκέψεις τους και τα συναισθήματά τους
• τα σχόλια-κρίσεις του ποιητή-αφηγητή γι αυτούς
• τα σχόλια-κρίσεις των άλλων ηρώων του έργου

ΠΗΓΗ