Μερικοί ερευνητές υποστηρίζουν ότι το Ιnternet από τη φύση του οδηγεί τελικά στην κοινωνική απομόνωση
ΓΙΑΝΝΗΣ ΚΑΤΕΡΕΛΟΣ ΑΝ. ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ, ΠΑΝΤΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΑΙ ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΠΜΣ ΔΥΝΗΤΙΚΕΣ ΚΟΙΝΟΤΗΤΕΣ, ΠΑΝΤΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ
Ο Fukuyama στο βιβλίο του Οur post-human future παίρνει θέση απέναντι σε ένα πρόβλημα που κινείται από στόμα σε στόμα στην εποχή μας: σε ποιον βαθμό η τεχνολογία μπορεί να αλλάξει την ανθρώπινη φύση και συμπεριφορά χωρίς να παρεισφρέουν αρνητικές επιπτώσεις ως προς το «μετα-ανθρώπινο» μέλλον μας. Ανεξάρτητα από το είδος της τεχνολογίας, η επιστημονική σκέψη υπήρξε πάντοτε καχύποπτη απέναντι στις επιπτώσεις που θα μπορούσε να έχει στην ίδια την ανθρώπινη φύση και, αναπόφευκτα, σε αυτό που ορίζουμε ως φυσιολογικό… Για την ψυχολογία εντοπίστηκε άμεσα η ανάγκη επικέντρωσης σε αυτόν τον «νέο» χώρο, τον κυβερνοχώρο, ιδιαίτερα με γνώμονα δύο άξονες: πρώτον, τα όρια της φυσιολογικής συμπεριφοράς στον κυβερνοχώρο και, δεύτερον, τις διαδικασίες και τους όρους αλληλεπίδρασης μεταξύ του («κανονικού») χώρου και του κυβερνοχώρου. Ο ίδιος ο κυβερνοχώρος είναι ένας μη τόπος, ένας ανύπαρκτος τόπος, και υπάρχει μόνον ως «ψευδαίσθηση»: Αν και δεν υπάρχει, είμαστε σίγουροι ότι είναι εκεί… Μια τέτοια αντίληψη αναμφίβολα δημιουργεί πολλές ερωτήσεις σε παραδοσιακούς χώρους της Ψυχολογίας, όπως η διαχείριση της πληροφορίας ή του συναισθήματος, η επικοινωνία, οι διαπροσωπικές σχέσεις και εν τέλει η «αλήθεια» του βιώματος που προκύπτει μέσα σε ένα τέτοιο πλαίσιο. Αυτός ο νεότατος κλάδος της Ψυχολογίας προσδιορίστηκε ως Ψυχολογία του Διαδικτύου ή Κυβερνοψυχολογία.
Πρέπει να σημειώσουμε ότι και σε προηγούμενες εφευρέσεις (π.χ. το τηλέφωνο ή η τηλεόραση) διατυπώθηκαν ενστάσεις σχετικά με τη χρήση ή, μάλλον, την κατάχρησή τους. Ειδικότερα για την τηλεόραση, πολλές μελέτες αναδεικνύουν ότι η κατάχρηση κάποιων μέσων (ειδικότερα αυτών που μπορούν να μεταφέρουν εικόνα και ήχο) μπορεί να οδηγήσει σε φαινόμενα εθισμού: ενός τεχνολογικού εθισμού. Η όλο και ισχυρότερη εξάρτηση του ανθρώπου από την τεχνολογία φαίνεται τόσο από τις όλο και υψηλότερες πωλήσεις ανάλογων προϊόντων και υπηρεσιών όσο και από την έλλειψη που φαίνεται να δημιουργεί απλά και μόνον η πιθανή διακοπή τους. Η προβληματική χρήση του Ιnternet, ως διαταραχή της συμπεριφοράς, αρχίζει να εμφανίζεται στα μέσα της δεκαετίας του ’90 και συμπίπτει με την ευρεία διάδοση των Η/Υ και την εισαγωγή του WWW στο Ιnternet. Τα προεόρτια αυτής της προβληματικής συμπεριφοράς τοποθετούνται στη δεκαετία του ’80 και αναφέρονται στα ηλεκτρονικά παιχνίδια (τα «ουφάκια»), για τα οποία, ορισμένοι έφηβοι, φαίνονταν να ακολουθούν μια εθιστική συμπεριφορά: οι έφηβοι «μαθαίνουν» να αντιδρούν σε μια ενδεχόμενη ανταμοιβή των κόπων τους. Ετσι ο «εθισμένος» τείνει να αντιλαμβάνεται τον Η/Υ σαν μια πηγή χαράς και διασκέδασης ενώ, πολλές φορές, δεν αποδίδει τα ίδια χαρακτηριστικά στις αλληλεπιδράσεις με τους συνανθρώπους του. Αρα προτιμά την παρέα του Η/Υ από την παρέα των συμμαθητών του…
Είναι σαφές ότι μερικές ιδιότητες του Ιnternet παρουσιάζουν ιδιαίτερο ψυχολογικό ενδιαφέρον: πρώτον, η «ηλεκτρονική» αμεσότητά του και, δεύτερον, η ανωνυμία του. Η αμεσότητά του, τόσο στον χώρο όσο και στον χρόνο, θεωρείται το μεγαλύτερο πλεονέκτημά του: οι χρήστες του μπορούν να επικοινωνούν μεταξύ τους (με ήχο και εικόνα εφόσον το επιθυμούν) με ανύπαρκτη καθυστέρηση χρόνου… Εν τούτοις, αυτή η ευκολία είναι το κλειδί για την αμφίβολη επίδραση που έχει το Ιnternet στην «παραδοσιακή» επικοινωνία. Ποιος ο λόγος να υποστεί κάποιος την «ταλαιπωρία» να μετακινηθεί για να έρθει σε πρόσωπο-με-πρόσωπο επαφή με κάποιον άλλον; Μήπως η ηλεκτρονική επικοινωνία έχει σημαντικές «κοινωνικές» ελλείψεις και, κατ’ αυτόν τον τρόπο, επιδεινώνει την ήδη ελλιπή επικοινωνία που έχουμε μεταξύ μας στις σύγχρονες κοινωνίες; Σε πρόσφατη μελέτη που αφορά τις επιπτώσεις της χρήσης του Ιnternet σε εφήβους, διαπιστώνεται ότι οι έφηβοι το χρησιμοποιούν περισσότερο σαν «τηλέφωνο» παρά σαν κάτι το νέο και ρηξικέλευθο που θα μπορούσε να εισαγάγει νέους όρους στην επικοινωνία μεταξύ τους… Από αυτή την άποψη, «όλα αλλάζουν για να παραμείνουν τα ίδια»! Μολαταύτα, άλλοι ερευνητές υποστηρίζουν ότι το Ιnternet είναι ένα μέσο που, εγγενώς, οδηγεί στην κοινωνική απομόνωση! Η άποψη αυτή τεκμηριώνεται από το γεγονός ότι ο χρόνος που έχουμε είναι σχετικά περιορισμένος και το Ιnternet, με τη χρονική ανελαστικότητά του, μας αγχώνει και μας προσανατολίζει στο να επιλέγουμε την πληροφορία σύμφωνα με τις ήδη υπάρχουσες απόψεις μας. Ετσι, τελικά, μάλλον απομακρυνόμαστε περισσότερο από αυτούς που διαφωνούν μαζί μας εφόσον, εθελοντικώς πλέον, «πνιγόμαστε» στην πληροφορία που μας επικυρώνει.
Χωρίς αμφιβολία, η δεύτερη ιδιότητα του Ιnternet (η «ανωνυμία») παρουσιάζει μεγαλύτερο ενδιαφέρον. Ειδικότερα όταν συνδυαστεί με την πρώτη, τότε το Ιnternet προσφέρει την ευκαιρία στον καθένα μας να… αλλάζει εαυτόν και να παίρνει διάφορους ρόλους κατά το δοκούν. Ιδιαίτερα στην παιδική ηλικία, αλλά και στην εφηβεία, πολλά παιχνίδια επιτρέπουν στους ανηλίκους να δοκιμάζουν διάφορους τρόπους συμπεριφοράς χωρίς να πρέπει να υποστούν πιθανές κυρώσεις ή να βλάψουν τον εαυτό τους ή άλλους ανθρώπους. Αυτή η διαδικασία είναι σημαντικότατο μέρος της ανάπτυξής τους και σε καμία περίπτωση δεν πρέπει να τους στερείται. Το «μπέρδεμα» που μπορεί να προκύψει ανάμεσα σε μια «πραγματική» ζωή και σε μια «εικονική» ζωή είναι ένα από τα μεγαλύτερα ερωτήματα που απασχολούν τους ψυχολόγους. Η απόσυρση από την πραγματική ζωή και η αντικατάστασή της από μια διαδικτυακή ζωή είναι μια μορφή διαταραχής: πρόκειται για μια προβληματική συμπεριφορά. Η αυτο-αποδιδόμενη εικόνα του εαυτού μας μπορεί να έχει πολλές όψεις: ο δημόσιος εαυτός και ο πραγματικός εαυτός ή, ο ιδανικός, ο πρέπων και ο δρων εαυτός. Μπορεί ακόμη να έχουμε και «σκοτεινές» πλευρές και σε αυτή την περίπτωση το Ιnternet μπορεί να προσφέρει ένα εφαλτήριο για την εφαρμογή στην πραγματική ζωή.
Σ ε μια κλασική πλέον μελέτη, οι Κraut & συνεργάτες παρουσιάζουν την παρατεταμένη χρήση του Ιnternet ως επιβλαβή για τον βαθμό συμμετοχής των χρηστών στην κοινωνική ζωή αλλά και για τη γενικότερη αίσθησή τους ως προς το ευ ζην. Τα αποτελέσματα αυτά χαρακτηρίστηκαν ως «παράδοξο» εφόσον το Ιnternet, κανονικά, θα έπρεπε να διευκόλυνε την επικοινωνία και, έτσι, να δρα περιοριστικά σε τέτοια φαινόμενα… Πιο συγκεκριμένα, το «παράδοξο» αυτό φάνηκε να φωτίζεται από μια έντονη διαφοροποίηση: η εκτεταμένη χρήση του Ιnternet λειτουργεί σαν μεγεθυντικός φακός απέναντι σε ήδη υπάρχοντα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας των χρηστών. Ετσι, το Ιnternet κάνει τους εξωστρεφείς πιο εξωστρεφείς και τους εσωστρεφείς ακόμα πιο εσωστρεφείς.
Θα πρέπει να σημειωθεί ότι η προβληματική διαδικτυακή συμπεριφορά παρουσιάζει όλα τα χαρακτηριστικά ενός «θετικού» εθισμού: οι θετικοί εθισμοί είναι συμπεριφορές που χαρακτηρίζονται «θετικές» σε σχέση με τα άτομα (π.χ. η γυμναστική ή η ενασχόληση με το Ιnternet) και μπορεί να υποκαθιστούν άλλες συμπεριφορές που θα μπορούσαν να ήταν πολύ πιο καταστροφικές γι’ αυτά. Εν τούτοις, αυτοί οι εθισμοί παρουσιάζουν το εξής παράδοξο: ενώ αφορούν θετικές συμπεριφορές, είναι οι συνέπειες μιας κατάχρησής τους που δημιουργεί προβλήματα στο άτομο. Ετσι, η κατάχρησή τους φέρει κοινωνικές δυσλειτουργίες αλλά και σωματικές ενοχλήσεις. Οσον αφορά το Ιnternet, φέρει διάφορα ονόματα, όπως ο εθισμός του υπολογιστή, διαταραχή εθισμού στο Διαδίκτυο, ιντερνετομανία ή παθολογική χρήση Ιnternet…
Ομως αυτή η «αφθονία» πολυπολιτισμικής επικοινωνίας που προσφέρουν κάποια online παιχνίδια είναι μια πολύ μεγάλη ευκαιρία ακόμα και για ψυχοθεραπευτικούς λόγους: ειδικά για τα άτομα που χαρακτηρίζονται από χαμηλή αυτοεκτίμηση ή από έντονα συναισθήματα ενοχών και γενικευμένου άγχους, η «ιντερνετοθεραπεία» μπορεί να είναι μια λύση… Δεδομένου ότι μπορούμε να διαλέξουμε το «πρόσωπό» μας και να το δοκιμάσουμε σε «διαδικτυακές» (αλλά εξόχως κοινωνικές) συνθήκες, είναι θεμιτό να εξετάσουμε το ενδεχόμενο της (ελεγχόμενης) συμμετοχής.
Πηγή: http://www.vimaideon.gr
