Του Ματθαιου Τσιμιτακη
Το 2005, ο εξελικτικός βιολόγος Dean Hamer, ερευνώντας τη γενετική βάση της εξάρτησης από το κάπνισμα, βρήκε αυτό που αποκάλεσε: το «γονίδιο του θεού». Ενα γονίδιο που φιλοδοξούσε να δώσει απαντήσεις για το αίσθημα της θρηκευτικής πίστης και την τάση του ανθρώπου προς την πνευματικότητα. Ασχετα αν αυτό ήταν έγκυρο ή όχι, σηματοδοτούσε την έναρξη μια νέας διαμάχης μεταξύ επιστήμης και θρησκείας. Αυτή τη φορά με νέα όπλα, τη γενετική και τις επιστήμες του εγκεφάλου απ’ τη μια και τη θεωρία του «ευφυούς σχεδιασμού» από την άλλη. Ενας πόλεμος που αναμένεται να είναι σκληρός, καθώς οι παραδοσιακοί φραγμοί του ιερού και απαραβίαστου της ζωής καταργούνται.
Από την εποχή του Καρτέσιου ακόμα, θρησκεία και επιστήμη έχουν τους διακριτούς τους ρόλους στην ανθρώπινη ιστορία. Η θρησκεία αφηγείται την –κατ’ αυτήν– ουσία του κόσμου (την αιτία του), ενώ η επιστήμη μάς εξηγεί πώς αυτός λειτουργεί. Τα πεπερασμένα όρια της επιστήμης απ’ τη μια και ο ασαφής εμπειρικός λόγος της θρησκευτικής σκέψης από την άλλη, μας επιτρέπουν να ζούμε πατώντας με το ένα πόδι στη λογική ερμηνεία του κόσμου και με το άλλο στο θαύμα.
Τα προβλήματα αρχίζουν όταν η μια μπαίνει στα χωράφια της άλλης, κάτι που αναπόφευκτα συμβαίνει σε κάθε εποχή. Κοπέρνικος, Γαλιλαίος και Δαρβίνος πολεμήθηκαν σκληρά κατά τον Μεσαίωνα από την Καθολική Εκκλησία, όπως και κάθε ιδέα που αποδομούσε την εικόνα του κόσμου που κληρονόμησε η ανθρωπότητα από την αρχαιότητα ή αμφισβητούσε τον λόγο του Ευαγγελίου.
Στην εποχή μας ο ανταγωνισμός αυτός εκφράζεται χαρακτηριστικά με τη θεωρία του «ευφυούς σχεδιασμού» που μάχεται τη Δαρβινική Θεωρία της Εξέλιξης στα αμερικανικά σχολεία και ζητήματα βιοηθικής που εγείρουν οι βιοτεχνολογίες.
Από την πλευρά της επιστήμης πάλι, μια σειρά από τομείς όπως η νευροθεολογία, η ανθρωπολογία, οι επιστήμες του εγκεφάλου, η βιολογία της συμπεριφοράς και η γενετική προσπαθούν να δώσουν μια νέα ερμηνεία στο φαινόμενο της πίστης, εκσυγχρονίζοντας ουσιαστικά την πολεμική του αθεϊσμού.
Το «γονίδιο του θεού» του Dean Hamer αποτελεί μια χαρακτηριστική απόπειρα της επιστήμης να κατανοήσει και να ελέγξει το αίσθημα της πίστης. Το γονίδιο VMAT2 ελέγχει τα χημικά σήματα που στέλνονται στον εγκέφαλο μέσω μιας πρωτεΐνης που παράγει. Ουσιαστικά εμπλέκεται στο πώς νιώθουμε. Παραλλαγές του γονιδίου αυτού συνδέονται με το αίσθημα της πνευματικότητας και τη μεταφυσική. Για τον Hamer η πνευματικότητα έχει γενετική βάση. Η θεωρία αυτή είναι βεβαίως αδύναμη και δεν εξηγεί αν πράγματι παίζουν ρόλο τα γονίδια, ποιον ακριβώς ρόλο παίζουν και γιατί, όμως συναντά εκείνους τους επιστήμονες που θεωρούν ότι η πίστη ενυπάρχει μέσα μας είτε λόγω κατασκευής είτε λόγω… ατυχήματος. Για τον Scott Atran, Αμερικανό ανθρωπολόγο, το φαινόμενο της πίστης «είναι μια οικογένεια νοητικών φαινομένων που αποτελείται από την ασυνήθιστη σύνθεση συνηθισμένων νοητικών καθημερινών λειτουργιών». Με απλά λόγια, η θρησκευτική πίστη προέκυψε εξελικτικά, ανεξάρτητα από τη θέλησή μας, ως υποπροϊόν.
Κοινωνικά τα αίτια
Για κάποιους ψυχολόγους και νευροψυχολόγους πρόκειται για νεύρωση που έχει κοινωνικά κυρίως αίτια.
Ο Richard Dawkins, εξελικτικός βιολόγος του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης, γράφει στο best seller του «η Πλάνη του Θεού», ότι η θρησκευτική πίστη είναι ένα υποπροϊόν της ανθρώπινης εξέλιξης: «παράγωγο ενός εξελικτικού ατυχήματος, παράλογο και κοινωνικά βλαβερό». Ο Ντόκινς πιστεύει πως ήταν ευκολότερο για το ανθρώπινο ον να πιστεύει αφού δεν μπορούσε να εξηγήσει τα φυσικά φαινόμενα, όμως θα πρέπει να απαλλαγεί πλέον από αυτό. Ο Αμερικανός φιλόσοφος Daniel Dennett συνηγορεί θεωρώντας πως σε 25 χρόνια από σήμερα οι θρησκείες δεν θα προκαλούν κανένα δέος στον κόσμο, αφού οι επιστήμες θα έχουν πείσει γι’ αυτό τους ανθρώπους (σ.σ.: παρ’ όλο που σήμερα τα ποσοστά των θρησκευόμενων ανά τον κόσμο είναι μεγαλύτερα από ό,τι 30 χρόνια πριν). Ο Νομπελίστας φυσικός Steven Weinberg δηλώνει ότι «πρέπει οι επιστήμονες να κάνουν τα πάντα προκειμένου να αδυνατίσουν την επιρροή των θρησκειών στην κοινωνία. Αυτή θα είναι ίσως και η μεγαλύτερη συμβολή τους στον πολιτισμό».
Οι απόπειρες της επιστήμης να εξηγήσει το φαινόμενο της πίστης είναι βεβαίως αδύναμες επιστημονικά ακόμα, όπως άλλωστε είναι και η απόπειρα των χριστιανών νεοσυντηρητικών να εγκαθιδρύσουν νέα επιστημονικά μοντέλα πιο συμβατά με τις δικές τους αντιλήψεις για τον κόσμο (ευφυής σχεδιασμός). Η επιστήμη στις μέρες μας παραβιάζει για άλλη μια φορά τα όρια του «ιερού», δημιουργώντας ζωή στο εργαστήριο (με τις βιοτεχνολογίες) και αφαιρώντας έτσι ένα ακόμα αποκλειστικό προνόμιο του θεού. Αυτό φέρνει σε αμηχανία τις θρησκείες, ακόμα κι αν όλοι γνωρίζουν πως δεν απαντά στα βαθύτερα υπαρξιακά ερωτήματα του ανθρώπου, όπως κάνουν οι θρησκείες.
«Οι άθεοι υλιστές εκτός των πλαισίων της επιστήμης»
Στην ιστορία των θρησκειών και των επιστημών έχουν υπάρξει –καθόλου τυχαία– αφενός βαθιά θρησκευόμενοι άνθρωποι με σπουδαία συμβολή στην επιστημονική σκέψη (από τον Αγιο Αυγουστίνο έως τον διάσημο γενετιστή Γκρέγκορ Μέντελ), αφετέρου επιστήμονες με βαθιά θρησκευτική πίστη (ο Κουρτ Γκέντελ έγραψε μια μαθηματική απόδειξη περί της ύπαρξης του Θεού). Και βεβαίως το αντίθετο. Φονταμενταλιστές κληρικοί που αρνήθηκαν οποιαδήποτε αλήθεια στην επιστήμη, αλλά και φονταμενταλιστές επιστήμονες που πολέμησαν τους θρησκευτικούς μύθους με κάθε τρόπο. Την περασμένη Τετάρτη, στο Μέγαρο της Αρχαιολογικής Εταιρείας, διοργανώθηκε Συμπόσιο της Ακαδημίας Αθηνών με τίτλο: «Επιστήμη, τεχνολογία και ανθρώπινες αξίες». Ανάμεσα στους προσκεκλημένους ομιλητές από όλο τον κόσμο ήταν και ο John Polkinghorne, αγγλικανός ιερέας και ταυτόχρονα διακεκριμένος φυσικός, καθηγητής του Cambridge και μέλος της Βασιλικής Ακαδημίας.
— Συγκρούονται επιστήμη και θρησκεία στις μέρες μας;
— Αν η επιστήμη πέτυχε είναι επειδή δεν επιχειρεί να απαντήσει σε κάθε ερώτηση γι’ αυτόν τον κόσμο. Απαντάει στο πώς, όχι στο γιατί ή στο αν υπάρχει κάποιος σκοπός στο τέλος. Ολοι γνωρίζουμε πως στην πραγματικότητα, αν θέλεις να καταλάβεις τη ζωή σου, πρέπει να τα ρωτήσεις και να απαντήσεις και τα δυο. Τα χρειάζεσαι και τα δυο. Κανένας δεν μπορεί να ζήσει μόνο με τις επιστημονικές γνώσεις. Οι άθεοι υλιστές βγαίνουν εκτός των πλαισίων και της επιστήμης. Ολοι έχουν μια μεταφυσική οπτική για τον κόσμο.
— Υπάρχει το στοιχείο της πίστης στην επιστήμη;
— Βεβαίως, αφού τόσο οι επιστήμονες όσο και οι ιερείς αναζητούν την αλήθεια μέσω συγκεκριμένων πεποιθήσεων. Οι επιστήμονες αφιερώνονται σε ένα αντικείμενο και στην ιδέα ότι ο κόσμος μπορεί να κατανοηθεί και βασίζονται σε αξιώματα. Σκεφτείτε την κβαντομηχανική ή τα υποατομικά σωματίδια, στα οποία εργάστηκα εγώ. Οταν τα πρωτοέμαθαν οι άνθρωποι αυτά ακούγονταν ανόητα, όμως τώρα ξέρουμε ότι ισχύουν. Τα quark είναι μια αλήθεια που δεν έχει δει κανείς, ας πούμε. Δείτε και το big bang όμως, πόσο κοντά βρίσκεται στην πεποίθηση ότι υπάρχει μια αιτία πίσω από τη δημιουργία του κόσμου.
Πηγή: http://news.kathimerini.gr/4dcgi/_w_articles_world_1_06/05/2007_225810
