ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ

ΟΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΚΑΤΑ ΤΟΝ 20^Ο ΑΙΩΝΑ

1.το αγροτικο ζητημα

• Μέχρι τον 19^ον αι. ο αγροτική οικονομία κυριαρχούσε στην ιστορία των ανθρώπων
• Με τη βιομηχανική επανάσταση  στο «δυτικό κόσμο», υποχωρεί η σημασία της αγρ. οικονομίας. Εδώ ανήκει η Ευρώπη και η Ελλάδα, που, όμως, προχωρά στη βιομηχανοποίηση με πιο αργά βήματα.
• Η μείωση της σημασίας της αγροτικής οικονομίας άνοιξε το δρόμο και στην αγρ. μεταρρύθμιση, πράγμα που ΣΗΜΑΙΝΕΙ: α) κατάργηση των μεγάλων ιδιοκτησιών, β) μοίρασμα των αξιοποιήσιμων εδαφών σε μικρές παραγωγικές μονάδες οικογενειακού χαρακτήρα.
• Στην Ελλάδα  το πρόβλημα της έγγειας ιδιοκτησίας δε δημιούργησε εντάσεις όπως στον υπόλοιπο ευρ. χώρο. Η διανομή των γαιών μετά το 1821-1828 δημιούργησε μικρές ή μεσαίες ιδιοκτησίες. Τα λίγα τσιφλίκια σε Εύβοια, και Αττική δε δημιουργούσαν προβλήματα.
• Μετά την εδαφική διεύρυνση το 1864 (Επτάνησα), 1881(Θεσσαλία), η Ελλάδα αντιμετώπισε το πρόβλημα της μεγάλης ιδιοκτησίας. Γιατί ; διότι τα τσιφλίκια της Θεσσαλίας αγοράστηκαν από πλούσιους Έλληνες του εξωτερικού οι οποίοι:  α) διατήρησαν το ξεπερασμένο θεσμό των κολίγων, β) άσκησαν πολιτικές και κοινωνικές πιέσεις προκειμένου να κερδοσκοπήσουν με την παραγωγή σιταριού. Πώς το έκαναν αυτό; Με το να επιδιώξουν τους υψηλούς δασμούς στο εισαγόμενο σιτάρι από την Ρωσία ώστε να καθορίζουν για το εγχώριο μεγαλύτερες τιμές,  μέσω τεχνητών ελλείψεων (πολιτική μονοπωλίου).
• Δημιουργία εντάσεων. Κατάληξη; Το 1907 ψηφίστηκαν νόμοι που επέτρεπαν την απαλλοτρίωση των μεγάλων ιδιοκτησιών και τη διανομή σε ακτήμονες. Δεν έλειψαν οι συγκρούσεις. Παράδειγμα; Το Κιλελέρ 1910.
• Το 1913 με την διεύρυνση της χώρας τα πράγματα περιπλέκονται λόγω των μουσουλμάνων πολιτών.
• Πότε έγιναν τα αποφασιστικά βήματα; Στη διάρκεια του Α΄ παγκ. πολέμου και στα χρόνια του «εθνικού διχασμού».  Ποιος τα αποφάσισε; Η κυβέρνηση Βενιζέλου.
• Διπλός στόχος της αγρ. μεταρρύθμισης:  α) η στήριξη και ο πολλαπλασιασμός των ελλ. ιδιοκτησιών στις νεοαποκτηθείσες περιοχές, β) η αποκατάσταση των προσφύγων που θα μείωνε τις κοινωνικές συγκρούσεις.
• Στοιχεία στατιστικής: αναδιανομή :  85% του εδάφους της Μακεδονίας, 68% της Θεσσαλίας,  40% του καλλιεργήσιμου εδάφους της χώρας. Μετά από λίγα χρόνια η μεταρρύθμιση θα ολοκληρωθεί και θα οδηγήσει σε καθεστώς μικροϊδιοκτησίας.
• Νέα προβλήματα : οι μικροκαλλιεργητές έπεσαν θύματα των εμπόρων, επειδή δυσκολεύονταν να εμπορευματοποιήσουν την παραγωγή τους. Πώς αντιμετωπίζεται αυτό; Ίδρυση Αγροτικής Τράπεζας, κρατικών οργανισμών παρέμβασης, συνεταιρισμών.

2. τα πρωτα βηματα του εργατικου κινηματος

• Προς τα τέλη του 19^ου αι. υπάρχουν στην Ελλάδα σοσιαλιστικές ομάδες και εργατικές ομαδοποιήσεις, που η επιρροή τους όμως είναι μικρή σε σχέση με την επιρροή που έχουν τα αντίστοιχα κινήματα στις βιομηχανικές χώρες τις Δύσης και στα Βαλκάνια.
• Γιατί αυτή η αναντιστοιχία; α) Λόγω απουσίας μεγάλων βιομ. μονάδων στην Ελλάδα, β) στα μεγάλα δημόσια έργα πολλοί εργάτες προέρχονταν από το εξωτερικό, γ) πολλοί εργάτες ήταν βραχύβιας απασχόλησης, δ) στο ιδεολογικό τομέα επικρατούσε η  «Μεγάλη Ιδέα»
• Που δούλευαν πιο σταθερά εργάτες; Στις μεταλλευτικές επιχειρήσεις, εκεί  έγιναν οι πρώτες εξεγέρσεις (Λαύριο 1896).
• Έτσι πήγαμε μέχρι τους Βαλκανικούς. Η προσάρτηση της Θεσσαλονίκης  αποτέλεσε σταθμό για το εργατικό κίνημα, γιατί η  πόλη είχε βιομηχανικό υπόβαθρο και κοσμοπολίτικο χαρακτήρα.
• Στη Θεσσαλονίκη υπήρχε πολυεθνική εργατική οργάνωση, η Φεντερασιόν, που συμμετείχαν  σοσιαλιστές και η ανοιχτή σε νέες ιδέες εβραϊκή κοινότητα.
• Πότε ωρίμασε το ελλην. Εργατικό κίνημα; Κατά τη διάρκεια του Α΄ παγκ. Πολέμου, με την εμπλοκή της χώρας σε  διεθνείς υποθέσεις, η ρωσική επανάσταση.
• Προς το τέλος του Α΄ παγκ. Πολέμου ιδρύθηκε η ΓΣΕΕ, το ΣΕΚΕ που μετά τη Γ΄ Κομμουνιστική Διεθνή μετονομάστηκε σε ΚΚΕ.

3. Οι οικονομικες συνθηκες κατά την περιοδο 1910-1922.

• 1920 – 1922: εμφανίζεται νέα πολιτική αντίληψη, ο βενιζελισμός.  Τι πρεσβεύει; Στον οικονομικό τομέα θεωρούσε το ελληνικό κράτος μοχλό έκφρασης και ανάπτυξης του ελληνισμού. Πώς θα γίνονταν αυτό;  Αν το ελληνικό κράτος επεδίωκε την ενσωμάτωση του εκτός συνόρων ελληνισμού και με ενιαία εθνική και κρατική υπόσταση να διεκδικήσει τη θέση του στο σύγχρονο κόσμο.
• Προϋποθέσεις βενιζελισμού: α) θεσμικός εκσυγχρονισμός που θα καθιστούσε το κράτος πιο αποτελεσματικό και αξιόπιστο, β) προσήλωση στην ιδέα της ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων.
• Ο Βενιζέλος ήταν μόνος του σε αυτό το εγχείρημα;  Όχι! Συσπείρωνε δίπλα του μια δραστήρια αστική τάξη που πλούτιζε σε όλη τη λεκάνη της Αν. Μεσογείου ( Νότια Ρωσία, Δούναβη, Ρουμανία, Πόντο, Μ. Ασία, Κων/λη, Σμύρνη, Θεσσαλονίκη, Αίγυπτο, Σουδάν, Αλεξάνδρεια). Φιλοδοξία της ήταν να κυριαρχήσει και πολιτικά.
• Διασφάλιση αυτού του πλούτου :  η δημιουργία ενός ισχυρού εθνικού κέντρου, μιας περιφερειακής δύναμης που θα παρέμβαινε για να προστατεύσει τα συμφέροντα των πολιτών της.
• Αυτές οι επιδιώξεις εκφράστηκαν και μέσα από την Μεγάλη Ιδέα, δίνοντας ερείσματα πολιτικά, οικονομικά, ιδεολογικά, για τη διεκδίκηση της Μεγάλης Ελλάδας.
• Χαρακτηριστικό : στα χρόνια της επίτευξης του πιο πάνω στόχων ήταν οι πλεονασματικοί προϋπολογισμοί. Π.χ. το 1911 τα έσοδα ήταν 240.000.000 δρχ. και τα έξοδα 181.000.000 δρχ. παρά τις στρατιωτικές δαπάνες.
• Το 1910 η αγροτική κρίση αντιμετωπίστηκε με την υπερπόντια μετανάστευση. Η μετανάστευση στις Η.Π.Α.: α) μείωσε τις κοινωνικές εντάσεις που δημιούργησε η σταφιδική κρίση, β) ενίσχυσε την οικονομία της υπαίθρου μέσω των εμβασμάτων των μεταναστών.
• Το κόστος των βαλκανικών πολέμων δεν  κλόνισε την εθνική οικονομία. Επιπλέον η Ελλάδα βγήκε κερδισμένη γιατί: α) ενσωμάτωσε πλούσιες περιοχές, αύξηση εδαφών κατά 70% (Ήπειρο, Δυτική & Κεντρική Μακεδονία, Νησιά Αιγαίου & Κρήτη) και εκατομμύρια κατοίκους, αύξηση κατά 80%, β) μεγάλες οικονομικές προοπτικές ; τα νέα εδάφη ήταν πεδινά και αρδευόμενα  = άριστες προοπτικές για γεωργική παραγωγή.    προβλημα: παρουσία ισχυρών μειονοτικών ομάδων σε αυτές τις περιοχές. Στην Ήπειρο το 1914, 166.000 Έλληνες, 38.000 μουσουλμάνοι (αλβανικής καταγωγής), μερικές χιλιάδες Εβραίοι.
• αποτελεσμα: η Ελλάδα υπολογίσιμη δύναμη, με αυξημένη εμπιστοσύνη στις αγορές χρήματος και πιστώσεων.

4. ο α παγκοσμιος πολεμος.

• Η Ελλάδα μπήκε στον Α΄ παγκ. Πόλεμο κάτω από δυσχερείς συνθήκες που είχαν μεγάλο οικονομικό και κοινωνικό κόστος. Ποιες ήταν αυτές;  α)  Διχασμός = Βενιζέλος κατά του παλατιού και ιδιαίτερα κατά του, καταρχήν, πρίγκιπα και μετέπειτα βασιλιά Κων/νου, β) η δαπανηρή επιστράτευση του 1915, γ) δημιουργία της κυβέρνησης της Εθνικής Άμυνας στη Θεσσαλονίκη και τη διάσπαση της χώρας σε δύο ουσιαστικά κράτη[1], δ) ο συμμαχικός αποκλεισμός.
• Το 1917 τα πράγματα ομαλοποιήθηκαν, αλλά η χώρα δεν μπορούσε να σηκώσει το δυσβάσταχτο οικονομικό βάρος του πολέμου. Γι’ αυτό οι μεγάλες δυνάμεις προχώρησαν σ’ ένα ιδιόμορφο δανεισμό
• Γαλλία              300.000.000 φράγκα,  Μ. Βρετανία               12.000.000 λίρες Αγγλίας,  Η.Π.Α                50.000.000 δολάρια Η.Π.Α.  όμως, ο δανεισμός αυτός ήταν θεωρητικός : αυτό σημαίνει ότι τα χρήματα αυτά δε δόθηκαν ποτέ στην χώρα μας, δεν εκταμιεύτηκαν ποτέ δηλαδή. Απλά θεωρήθηκαν κάλυμμα[2] (ένα είδος αποθέματος σε χρυσό και συνάλλαγμα, που όμως δεν κατείχε η χώρα) για την έκδοση πρόσθετου χαρτονομίσματος με το οποίο ο Βενιζέλος θα χρηματοδοτούσε την πολεμική συμμετοχή της χώρας στο μακεδονικό μέτωπο, στην εκστρατεία στην Ουκρανία και την Κριμαία[3], στην Μ. Ασία .
• Συνέπειες του ιδιόμορφου αυτού δανεισμού: α) τον 11/1920 ο Βενιζέλος χάνει τις εκλογές και την εξουσία ανέλαβαν τα φιλοβασιλικά κόμματα που επανέφεραν στην χώρα τον, ανεπιθύμητο στους Συμμάχους, εξόριστο  βασιλιά Κων/νο. Οι Σύμμαχοι ως αντίποινα, απέσυραν την κάλυψη στο ελληνικό χαρτονόμισμα και ένα μεγάλο τμήμα της νομισματικής κυκλοφορίας έμενε χωρίς αντίκρισμα (δεν ανταποκρίνονταν δηλαδή, στην πραγματική οικονομική δυνατότητα της χώρας), β) από το 1918 ο κρατικός ισολογισμός παρουσιάζει παθητικό, ενώ η παρουσία στην Μ. Ασία μεταβάλλεται σε σκληρό και δαπανηρό πόλεμο, γ) τον 3/1922 φτάνουμε σε οικονομικό αδιέξοδο που αντιμετωπίζεται με απρόσμενο τρόπο, μ’ ένα πρότυπο εσωτερικό, αναγκαστικό δάνειο που πήρε τη μορφή της διχοτομησης του χαρτονομισματος: το αριστερό τμήμα εξακολουθούσε να κυκλοφορεί στο 50% της αναγραφόμενης αξίας, ενώ το δεξιό ανταλλάχθηκε με ομόλογα Δημοσίου. Το κράτος εξοικονόμησε 1.200.000.000 δρχ. και το ίδιο επαναλήφθηκε το 1926.

5. η οικονομικη ζωη 1922-1936.

• Μετά τη μικρασιατική καταστροφή : 1.230.000 Έλληνες χριστιανοί και 45.000 Αρμένιοι πρόσφυγες ήρθαν στην Ελλάδα και 610.000 μουσουλμάνοι έφυγαν για την Τουρκία. Οι πρόσφυγες ανάγκασαν την Ελλάδα να κάνει νέα αρχή.
• Οι χρόνιες ανεπάρκειες της ελληνικής διοίκησης απαιτούνταν να ξεπεραστούν. Το 1923/1924 οι θάνατοι από τη φυματίωση, την ελονοσία, πολλαπλασιάστηκαν. Η πολιτική αστάθεια, τα μίση του διχασμού, η ανακήρυξη της πρώτης ελληνικής δημοκρατίας[4], οι στρατιωτικές επεμβάσεις[5], οι απόπειρες πραξικοπήματος[6], μείωναν τη δυνατότητα της κρατικής διοίκησης. Βέβαια το κράτος αντιμετώπισε με επάρκεια τα προβλήματα αν κρίνει κανείς το μέγεθός τους. Αξιοποίησε με τον καλύτερο τρόπο τις μουσουλμανικές περιουσίες που ανέρχονταν σε 5 – 10 δισεκατομμύρια δρχ, καθώς και την εξωτερική βοήθεια.

6. η ελληνικη οικονομια στο μεσοπολεμο.

• Η Ελλάδα του μεσοπολέμου 1919-1939, παρά το κόστος που της προκάλεσε η μικρασιατική συμφορά, απέκτησε πλεονεκτήματα : α) είχε ομογενοποιηθεί εθνικά, οι μειονότητες αποτελούσαν μόνο το 7% του πληθυσμού της, β) είχε ολοκληρώσει την αγροτική μεταρρύθμιση και την αστικοποίησή της με το 1/3 του πληθυσμού να κατοικεί στα αστικά κέντρα, γ) είχε βελτιώσει τις υποδομές και τις αναπτυξιακές πολιτικές της, δ) συγκέντρωση Ελλήνων στα πλαίσια του εθνικού κράτους και εξάλειψη του ελληνικού κοσμοπολιτισμού που συχνά ήταν το αίτιο να αντιμετωπίζεται η Ελλάδα ως πεδίο δευτερεύον ανάπτυξης οικονομικών δραστηριοτήτων, ε) οι πρόσφυγες είχαν φέρει μαζί τους γνώσεις τον πολιτισμό τους και μεγάλη διάθεση για εργασία.

7. οι μεγαλες επενδυσεις.

• Ο ερχομός των προσφύγων ανέδειξε την ανάγκη επενδύσεων στις υποδομές της χώρας. Παράδειγμα το πολεοδομικό σύστημα της Αθήνας που τον ερχομό των προσφύγων ξεπέρασε το 1.000.000 και φυσικά δεν μπορούσε να αρδεύεται με το Ρωμαϊκό Αδριάνειο υδραγωγείο. Το 1925 η αμερικανική εταιρεία ΟΥΛΕΝ ανέλαβε τη λύση του προβλήματος με την κατασκευή του φράγματος και της τεχνητής λίμνης του Μαραθώνα.
• Την ίδια εποχή η βρετανική εταιρεία ΠΑΟΥΕΡ ανέλαβε την εγκατάσταση μονάδων παραγωγής ηλεκτρικού ρεύματος στην Αθήνα  αλλά και τη δημιουργία σύγχρονου δικτύου αστικών συγκοινωνιών, βασισμένο στα ηλεκτροκίνητα τραμ και λεωφορεία.
• Γερμανικές εταιρείες επένδυσαν στο τηλεφωνικό δίκτυο, στους δρόμους και στη διευθέτηση των χειμάρρων
• Έγιναν προσπάθειες και στην υπόλοιπη χώρα με εγγειοβελτιωτικά έργα.

---

[1] Ο Βενιζέλος μετά την εκδίωξη της κυβέρνησής του από το βασιλιά Κων/νο, κατέφυγε πρώτα στην Κρήτη και έπειτα στη Θεσσαλονίκη όπου και σχημάτισε νέα κυβέρνηση. Ταυτόχρονα ο βασιλιάς είχε ορκίσει κυβέρνηση της αρεσκείας του στην Αθήνα. Έτσι η χώρα χωρίστηκε στα δύο, έχοντας δύο κυβερνήσεις, μία στη Θεσσαλονίκη και μια στην Αθήνα.

[2] Για την έκδοση χαρτονομίσματος η κάθε χώρα απαιτούνταν να έχει και το ανάλογο απόθεμα σε χρυσό ή συνάλλαγμα που αντιπροσώπευαν την οικονομική δυνατότητά της.

[3] Κατά των Ρώσων επαναστατών του 1917.

[4] 1924

[5] Δικτατορία Πάγκαλου

[6] Πραξικόπημα = όταν μη εκλεγμένες, άρα μη νομιμοποιούμενες, δυνάμεις (κυρίως ο στρατός) καταλύουν τη νόμιμα από το λαό εκλεγμένη κυβέρνηση και παράνομα, καταχρηστικά και με βίαια μέσα καταλαμβάνουν την εξουσία.