Ένας από τους πιο σπουδαίους θεωρητικούς φυσικούς του 20υ αιώνα είναι ο νομπελίστας αμερικανός Ρίτσαρντ Φάινμαν.  Η συμβολή του σε τομείς της Φυσικής όπως είναι η Κβαντική Ηλεκτροδυναμική, η ερμηνεία της υπερρευστότητας του ηλίου, η πρόβλεψη τής ύπαρξης των  κουάρκς υπήρξε καθοριστική. Ο Φάινμαν φημίζεται για την δυνατότητά του να εξηγεί  τα θέματα της Φυσικής  ακόμα και τα πιο δύσκολα με τρόπο που θα μπορούσε να τα καταλάβει και κάποιος που είναι αμύητος στις δύσκολες θεωρίες της. Είναι φημισμένες οι διαλέξεις στη Φυσική (Feynman Lectures) που έδωσε στην δεκαετία του ’60.

Σε μια από τις πρώτες διαλέξεις προσπαθώντας να εμηνεύσει με  πια μέθοδο οι φυσικοί καταφέρνουν  να κατανοήσουν πως ο φυσικός κόσμος γύρω μας λειτουργεί χρησιμοποίησε το παρακάτω ανάλογο:
Φανταστήτε λέει ο Φάινμαν ότι η περίπλοκη διάταξη κινουμένων πραγμάτων που συνθέτουν ότι νομίζουμε “κόσμο” μοιάζει με μια μεγάλη παρτίδα σκάκι μεταξύ των θεών, και πως εμείς είμαστε οι θεατές του παιχνιδιού. Δεν γνωρίζουμε τους κανόνες του παιχνιδιού, το μόνο που μας επιτέπεται είναι το παρακολουθούμε. Φυσικά, αν το παρατηρήσουμε αρκετό καιρό, ίσως τελικά να ανακαλύψουμε ορισμένους από τους κανόνες του. Οι κανόνες του παιχνιδιού είναι αυτό που εννούμε βασική φυσική.

Ωστόσο, ακόμη και αν γνωρίζουμε όλους τους κανόνες, ίσως να μην ήμασταν σε θέση να κατανοήσουμε για ποιο λόγο εκτελείται ένα άνοιγμα, μια συγκεκριμένη κίνηση, απλώς και μόνο επειδή κάτι τέτοιο είναι εξαιρετικά πολύπλοκο κα η νόησή μας περιορίσμένη. Αν παίζετε σκάκι, θα γνωρίζετε ότι, παρόλο που είναι εύκολο να μάθεις όλους τους κανόνες, συχνά είναι πολύ δύσκολο να επιλέξεις τη σωστή κίνηση ή να καταλάβεις γιατί ένας παίκτης κινήθηκε μ’ένα συγκεκριμένο τρόπο. Έτσι συμβαίνει και στη φύση, αν και σε μεγαλύτερο βαθμό. ωστόσο είναι πιθανό να μπορέσουμε τουλάχιστον να ανακαλύψουμε όλους τους κανόνες. Πράγματι, σήμερα δεν έχουμε στη διάθεση μας όλους τους κανόνες. (Κάπου κάπου γίνεται κάποια κίνηση –ας πούμε, ένα ροκέ- την οποία εξακολουθούμε να μην καταλαβαίνουμε.) Και πέρα από το γεγονός ότι δεν γνωρίζουμε ακόμη τους κανόνες, οι εξηγήσεις που ουσιαστικά μπορούμε να δώσουμε μέσω των κανόνων είναι πολύ περιορισμένες, όλες σχεδόν οι καταστάσεις εμφανίζονται τόσο πολύπλοκες που δεν μπορούμε να παρακολουθήσουμε τη ροή του παιχνιδιού μέσω των κανόνων –πόσο μάλλον να διακρίνουμε τι πρόκειται να συμβεί στη συνέχεια. Επομένως, πρέπει να περιοριστούμε στα πιο βασικά ερωτήματα που αφορούν τους κανόνες, θεωρούμε ότι «κατανοούμε» τον κόσμο.

Πως μπορούμε να κρίνουμε εάν οι κανόνες που «εικάζουμε» είναι όντως σωστοί, όταν αδυνατούμε να κάνουμε μια πολύ καλή ανάλυση του παιχνιδιού; Χονδρικά με τρεις τρόπους. Πρώτον, ίσως να υπάρχουν περιπτώσεις στις οποίες η ίδια η φύση έχει προσχεδιάσει να είναι απλή –η την διευθετούμε εμείς έτσι ώστε να εμφανίζεται απλή –και να περιλαμβάνει τόσα λίγα συστατικά που να μπορούμε να προβλέψουμε με ακρίβεια τι πρόκειται να συμβεί –και κατ’ αυτό τον τρόπο να ελέγξουμε κατά πόσο λειτουργούν οι κανόνες μας. (Μπορεί σε μια γωνιά της σκακιέρας να γίνονται κινήσεις ανάμεσα σε πολύ λίγα κομμάτια, και αυτή αντιστοιχεί σε μια κατάσταση που μπορούμε να κατανοήσουμε πλήρως.)

Ένας δεύτερος, καλός τρόπος να ελέγξουμε τους κανόνες μας μέσω λιγότερων ειδικών κανόνων που απορρέουν από τους πρώτους. Για παράδειγμα, ο αξιωματικός υπακούει στον κανόνα να κινείται διαγωνίως. Μπορεί, λοιπόν, κανείς να συναγάγει, πως ένας συγκεκριμένος αξιωματικός θα βρίσκεται πάντοτε σε λευκό τετράγωνο. Έτσι, ακόμη και χωρίς να είμαστε σε θέση να παρακολουθούμε τις λεπτομέρειες, μπορούμε ανά πάσα στιγμή να ελέγξουμε την ιδέα μας σχετικά με την κίνηση του αξιωματικού κοιτώντας κατά πόσο βρίσκεται πάνω σε λευκό τετράγωνο. Ασφαλώς, για μεγάλο διάστημα θα πιστοποιούμε ότι όντως βρίσκεται εκεί, ώσπου εντελώς ξαφνικά, θα ανακαλύψουμε πως βρίσκεται πάνω σε μαύρο τετράγωνο. (Αυτό που συνέβη, προφανώς, είναι ότι στο μεταξύ ο συγκεκριμένος αξιωματικός απειλήθηκε και αποχώρησε, ενώ ένα άλλο πιόνι προήχθη στα μετόπισθεν του αντιπάλου και μετατράπηκε σε αξιωματικό πάνω σε μαύρο τετράγωνο.) Έτσι συμβαίνει και στη φυσική. Για μεγάλο διάστημα μπορεί να έχουμε στη διάθεσή μας έναν κανόνα που να λειτουργεί άψογα σε όλες τις περιπτώσεις, ακόμη κι αν δεν είμαστε σε θέση να παρακολουθούμε όλες τις λεπτομέρειες, και τελικά, κάποια στιγμή, πιθανόν να ανακαλύψουμε έναν νέο κανόνα. Από την πλευρά της βασικής φυσικής, τα φαινόμενα που παρουσιάζουν το μεγαλύτερο ενδιαφέρον είναι ασφαλώς εκείνα που εμφανίζονται στις νέες περιοχές, στις περιοχές δηλαδή που δεν λειτουργούν οι κανόνες –όχι σ’ εκείνες στις οποίες λειτουργούν! Κι αυτός είναι ο τρόπος με τον οποίο ανακαλύπτουμε νέους κανόνες.

Ο τρίτος τρόπος με τον οποίο κρίνουμε την ορθότητα των ιδεών μας δεν είναι ιδιαίτερα ακριβής, πιθανόν όμως είναι ο πιο έγκυρος απ’ όλους. Πρόκειται για την μέθοδο της χονδρικής προσέγγισης. Μολονότι μπορεί να είμαστε σε θέση να κατανοήσουμε γιατί ο Αλιέχιν μετακίνησε αυτό το συγκεκριμένο κομμάτι, ίσως να μπορούμε να εξηγήσουμε σε χονδρικές γραμμές πως ο λόγος που συγκεντρώνει τα πιόνια του γύρω από τον βασιλιά είναι, λίγο πολύ, για να τον προστατέψει, εφόσον αυτό είναι το πιο λογικό να κάνει κάποιος στη συγκεκριμένη περίπτωση. Κατά τον ίδιο τρόπο, μπορούμε συχνά να κατανοούμε λίγο-πολύ τη φύση, χωρίς να είμαστε σε θέση να παρατηρούμε τι ακριβώς κάνει κάθε μικρό κομμάτι ξεχωριστά, μέσω του τρόπου που αντιλαμβανόμαστε πως παίζεται το παιχνίδι.

Βιβλιογραφία:

• http://el.wikipedia.org/wiki/Ρίτσαρντ_Φίλλιπς_Φάινμαν
• Richard Feynman, Έξι Εύκολα Κομμάτια, Εκδόσεις Κάτοπτρο, Αθήνα 1998.
• Το βίντεο με την συνέντευξη του Φέυνμαν στο BBC το 1981 για την επιστημονική μέθοδος στην Φυσική και το σκάκι βρίσκεται στην διεύθυνση: http://www.youtube.com/watch?v=o1dgrvlWML4

Επιμέλεια Κειμένου:

Ανδρέας Ρηγάτος Δρ. Φυσικός,

μέλος Δ.Σ. Σκακιστικού Ομίλου Αιγάλεω