Η ΕΥΡΩΠΗ ΩΣ ΗΠΕΙΡΟΣ, ΩΣ ΕΝΝΟΙΑ ΚΑΙ ΩΣ ΦΑΝΤΑΣΙΑ
Ο άνθρωπος ζει και κινείται εντός του χώρου. Η εγκατάσταση σ’ ένα τόπο εμπεριέχει την έννοια της οριοθέτησης του, του διαχωρισμού από τους αλλότριους τόπους , αυτούς που ζουν και κινούνται οι <>. Η οριοθέτηση επιτρέπει την οικειοποίηση και την εκμετάλλευση , με την οργάνωση εντός του χώρου κοινωνικών, οικονομικών, πολιτικών δραστηριοτήτων και θεσμών (Σκλιάς, 2013:37). Ταυτόχρονα εμπεριέχει και την δυνατότητα μεταβολής αυτών των ορίων , της επέκτασης ή της απώλειας εδαφών, ενώ συμβάλλει σε μεγάλο βαθμό και στην συγκρότηση μιας κοινής ταυτότητας των ανθρώπων που εγκαταβιώνουν σε αυτό τον τόπο.
Στην παρούσα εργασία θα σκιαγραφήσουμε, αξιοποιώντας την σχετική βιβλιογραφία, την έννοια, το <> και τα όρια της Ευρώπης καθώς και τις μεταβολές τους, όπως διαμορφώθηκαν στην διάρκεια της ιστορίας της, με στόχο να καταδείξουμε, ότι η Ευρώπη αποτελεί μια κυρίως πολιτισμική συγκρότηση συναρτώμενη με τις γενικότερες συνθήκες της κάθε περιόδου(Λεοντίδου,2015:57).
Η Ευρώπη αναδύεται γύρω από την ανατολική Μεσόγειο , μια περιοχή με επίκεντρο την νήσο Κρήτη και περιφέρειες που περιλαμβάνουν περιοχές της νοτίου Ευρώπης αλλά και την Αίγυπτο(Λεοντίδου,2015: 57). Η Κρήτη αποτελεί το κέντρο του Μινωικού πολιτισμού με όρους γεωγραφικούς, πολιτιστικούς και οικονομικούς, που σχετίζονται με την ναυτιλία , τις παραγωγικές δραστηριότητες και το εμπόριο σε ολόκληρη την περιοχή. Ο χώρος της Ευρώπης που ουσιαστικά περικυκλώνει την Μεσόγειο , υπόκειται σε μια φαντασιακή-μυθική θέσπιση , θεμελιωμένη στον λειτουργικό μύθο της αρπαγής της Ευρώπης από τον μεταμφιεσμένο σε ταύρο Δία(Λεοντίδου,2015:57). Η θέσπιση αυτή επιτρέπει στους ανθρώπους την πρόσληψη του χώρου, την άρθρωση ενός συνεκτικού νοήματος για τον κόσμο που τους περιβάλλει, την ανάπτυξη οργανωτικών δομών(Σκλιάς, 2015:38) και την μεθοδική δράση εντός των ορίων του (Λεοντίδου,2015: 57).
Εντός των ορίων αυτών, σταδιακά, η συνένωση οικισμών οδηγεί στην δημιουργία της πόλης –κράτους στην δικαιοδοσία της οποίας εντάσσεται μια ευρύτερη περιοχή η οποία εφοδιάζει την πόλη με την αγροτική της παραγωγή . Η ίδια η πόλη εξελίσσεται σε μια αστική περιοχή , διοικητικό και στρατιωτικό κέντρο(Σκλιάς, 2015:38). Η πολιτική οντότητα της πόλης –κράτους δεν είχε σαφή όρια μεταξύ αστικής και αγροτικής περιοχής ,ενώ επίσης δεν διέθετε καθορισμένα εξωτερικά σύνορα, πλην των τειχών του άστεως (Λεοντίδου, 2015: 57), εφόσον μια τέτοια οριοθέτηση δεν αποτελούσε βασικό μέλημα των ανθρώπων. Τα όρια συνήθως καθορίζονταν από γεωγραφικούς παράγοντες όπως όρη, ποτάμια, ακτογραμμές.(Σκλιάς,2015:39)
Η έννοια της Ευρώπης , την περίοδο αυτή, δεν καθορίζεται από την ύπαρξη σταθερών συνόρων αλλά από πολιτιστικούς κυρίως παράγοντες . Η αυτοσυνειδησία που αναπτύσσεται μέσα στον <> χώρο αντιδιαστέλλει και διαχωρίζει τον οικείο αυτό χώρο από τους τόπους των ξένων, των <>(Σκλιάς, 2015:39). Η αίσθηση της κοινής ταυτότητας των Ελλήνων ξεπερνά ,επίσης, τον πολιτικό κατακερματισμό των πόλεων- κρατών και δημιουργεί την αίσθηση της ενότητας(Σκλιάς, 2015:39), με κέντρο πάντα την Μεσόγειο(Λεοντίδου,2015: 57).
Η αχανής αυτοκρατορία του Μεγάλου Αλεξάνδρου, τα Ελληνιστικά βασίλεια που την διαδέχθηκαν αλλά και η δημιουργία της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας(Σκλιάς, 2015:39) διαφοροποιούν την έννοια της Ευρώπης και παράγουν διαφορετικές διαδικασίες ενοποίησης και οριοθέτησης του ευρωπαϊκού χώρου ο οποίος διακρίνεται από την τεράστια έκταση του και από τις έντονες φυλετικές και πολιτισμικές διαφοροποιήσεις του(Σκλιάς, 2015:39).
Τα παράλια της βόρειας Αφρικής , η Μέση Ανατολή , η Μικρά Ασία και τμήματα της ασιατικής ενδοχώρας, η βαλκανική , η ιταλική και η ιβηρική χερσόνησος , περιοχές της κεντρικής και δυτικής Ευρώπης στα βόρεια, αποτελούν την Ευρώπη με επίκεντρο την Μεσόγειο , γύρω από την οποία αναπτύσσονται οι κύριες πόλεις και οι περισσότερες οικονομικές δραστηριότητες(Λεοντίδου, 2015: 57).Το διακύβευμα των μεγάλων αυτοκρατοριών ήταν η διατήρηση του ελέγχου και η διασφάλιση της διοικητικής ενότητας του χώρου , γι’ αυτό και τα σύνορα ταυτίζονται με φυσικά εμπόδια ή καθορίζονται με όρους διοικητικούς. Ως σύνορο αναγνωρίζεται το σημείο πέραν του οποίου η διοικητική οργάνωση και η οικονομική εκμετάλλευση δεν ήταν στον συγκεκριμένο χρόνο εφικτή(Σκλιας, 2015:40).
Η διαίρεση της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας σε Ανατολική –Βυζαντινή και Δυτική διαφοροποιεί εκ νέου την έννοια της Ευρώπης. Στην Δύση οι συνεχείς βαρβαρικές εισβολές καταλύουν οποιαδήποτε έννοια συνόρων και συνοχής , οι μετακινήσεις των πληθυσμών είναι διαρκείς και η Ευρώπη γίνεται ένας χώρος που καθορίζεται από ένα πλήθος διαδρομών οι οποίες ξεκινούν από το βορρά για να καταλήξουν στις εύφορες εκτάσεις της Δυτικής και νότιας Ευρώπης(Σκλιάς, 2015:40).
Αντίθετα οι Βυζαντινοί έχουν μια σταθερότερη αντίληψη του οικείου χώρου που εκφράζεται με την οριοθέτηση των συνόρων του κράτους. Οικοδομούν οχυρά κοντά στα σύνορα για την προστασία του πληθυσμού σε περίπτωση εισβολής , δεν παρεμποδίζουν την διέλευση των εχθρών, όμως αποτρέπουν την μόνιμη εγκατάσταση τους εντός της κρατικής επικράτειας και κατά συνέπεια διασφαλίζουν την κυριότητα και την διοικητική τους αυτοτέλεια(Σκλιάς, 2015:40).
Ο ευρωπαϊκός χώρος στην Δύση ως χώρος ενός μεγάλου πλήθους μετακινήσεων αναγκαστικά συγκροτείται, κατά τον πρώιμο Μεσαίωνα, γύρω από τον μόνο σταθερό θεσμό που είχε απομείνει , την Εκκλησία(Σκλιάς, 2015:41). Επίσης η εξάπλωση του Ισλάμ αφαιρεί από την έννοια της Ευρώπης την βόρεια Αφρική και την Μέση Ανατολή , ενώ προσφέρει και τον αντιθετικό πόλο στην ευρωπαϊκή αυτοσυνειδησία(Λεοντίδου,2015:60).Η ισχυροποίηση της φεουδαρχίας και η ανάγκη σταθερής οριοθέτησης του χώρου για την οικονομική του εκμετάλλευση(Σκλιάς, 2015:41), οι σταυροφορίες, η επανακατάληψη της Ισπανίας , η σύζευξη πολιτικής και εκκλησιαστικής εξουσίας συγκροτεί την έννοια της Ευρώπης ως μιας χριστιανικής ηπείρου(Σκλιάς, 2015:41).
Η θεολογική θεμελίωση της Ευρώπης επιτρέπει τον αυτοπροσδιορισμό της αφενός ως ενός ενιαίου και συνεκτικού χώρου, αφετέρου προσφέρει τα απαραίτητα ιδεολογικά στηρίγματα για την προσπάθεια απελευθέρωσης της κατακτημένης Ανατολής. Η ανάληψη αυτής της προσπάθειας δείχνει την έντονη επιθυμία της επέκτασης των συνόρων πέραν της ηπειρωτικής Ευρώπης , την αποκατάσταση μιας Ευρώπης που δεν υπήρχε πια παρά μόνο στην φαντασία των ευρωπαίων. Η αποτυχία, όμως, αυτής της προσπάθειας καθορίζει τα όρια μιας Ευρώπης, που έχει πλέον οριστικά διαχωρισθεί από την Αφρική και την Ασία.(Λεοντίδου,2015: 60)
Η εμφάνιση των ανεξάρτητων και ισχυρών πόλεων που τεμάχισαν τον ευρωπαϊκό χώρο στην ιταλική χερσόνησο(Λεοντίδου,2015:60), η ανάπτυξη των εμπορικών αστικών ενώσεων όπως η Χανσεατική που διαμόρφωσαν πάλι μια Ευρώπη δικτύων(Λεοντίδου,2015:60) και κυρίως η θρησκευτική μεταρρύθμιση με τον διαχωρισμό της ηπείρου σε Προτεσταντική και Ρωμαιοκαθολική μετέβαλε στα τέλη του μεσαίωνα εκ νέου την έννοια του ενιαίου ευρωπαϊκού χώρου και δημιούργησε τις προϋποθέσεις για την ανάπτυξη της εθνικής συνείδησης στις βόρειες χώρες (Σκλιάς, 2015:41-42).Εντούτοις το κέντρο της Ευρώπης παραμένει ο μεσογειακός χώρος και οι γύρω του περιοχές(Λεοντίδου,2015: 60).
Η παρακμή των ιταλικών πόλεων, η κατάληψη της Κωνσταντινούπολης από τους Οθωμανούς και η συστηματική επέκταση των Ευρωπαίων στην Αμερικανική ήπειρο μετακινεί το κέντρο της Ευρώπης αρχικά προς τα δυτικά (Πορτογαλία, Ισπανία) και αργότερα στα τέλη του 16ου αιώνα προς τον Βορρά. Η ανάπτυξη του υπερπόντιου εμπορίου ,τα επιστημονικά και τεχνολογικά επιτεύγματα, η ραγδαία άνοδος της βιοτεχνικής και βιομηχανικής παραγωγής, η ανάπτυξη του αστικού πληθυσμού δίνουν την πρωτοκαθεδρία στις βόρειες χώρες , την Αγγλία και την Γερμανία(Λεοντίδου, 2015: 64).Στην Ευρώπη του 18ου αιώνα η επιδίωξη εγκαθίδρυσης των εθνών-κρατών δημιουργεί μια νέα πολιτική οντότητα με ανάγκη αυστηρού καθορισμού των συνόρων της, ώστε να είναι σε θέση να ελέγξει το εσωτερικό της και να επιβάλλει την κυρίαρχη εθνική κουλτούρα(Σκλιάς, 2015:42-43).
Από τα μέσα του 19ου αιώνα , οι ανταγωνισμοί των ευρωπαϊκών δυνάμεων για τον έλεγχο των πλουτοπαραγωγικών πηγών εντός και εκτός της Ευρώπης(Σκλιάς, 2015:45), ο ιμπεριαλισμός ως κυρίαρχη πολιτική επέκτασης της επιρροής κυρίως σε οικονομικό επίπεδο(Σκλιάς, 2015:45),η θεωρία του ζωτικού χώρου, της επιβολής των ισχυρών και πολυπληθών κρατών σε βάρος των πιο αδύναμων γειτονικών τους, προκαλούν μια νέα συγκρότηση της έννοιας της Ευρώπης ως Ευρώπης των εθνών–κρατών(Σκλιάς, 2015:46).
Η εδαφική επικράτεια των εθνών και τα γεωγραφικά χαρακτηριστικά τους σε συνάρτηση με τις οικονομικές δομές , την τεχνολογία, τους φυσικούς πόρους, την θρησκεία και την πολιτιστική παράδοση αναλύονται διεξοδικά και αποτελούν αντικείμενο της Γεωπολιτικής με σκοπό την προώθηση των εθνικών συμφερόντων και την χάραξη εθνικών πολιτικών(Σκλιάς, 2015:47). Ετσι, ενώ το <> της Ευρώπης έχει μετακινηθεί οριστικά στο βορρά και ο νότος περιθωριοποιείται(Λεοντίδου,2015:64) και η Γεωγραφία μεταβάλλεται και εγκαταλείπει την κοιτίδα της.
Η λήξη του 2ου Παγκοσμίου Πολέμου βρίσκει την Ευρώπη διαιρεμένη σε Ανατολική υπό την κυριαρχία της Ε.Σ.Σ.Δ και σε Δυτική υπό την ηγεμονία των ΗΠΑ. Η διαίρεση είναι εξαιρετικά βαθιά , διότι το σύνορο μεταξύ ανατολικής και δυτικής Ευρώπης δεν διαχωρίζει μόνο έθνη ή κράτη , αλλά πολιτικές ιδεολογίες, οικονομικές πρακτικές και κοινωνικές κοσμοθεωρήσεις (Σκλιάς, 2015:47) . Το σύνορο αυτό , εμβληματικά ορατό στο τείχος του Βερολίνου , χωρίζει μια Ευρώπη που δεν αποτελεί πλέον το κέντρο του κόσμου , το οποίο έχει μετακινηθεί αμετάκλητα πέραν του Ατλαντικού(Σκλιάς, 2015:47).
Η προσπάθεια αποτροπής μελλοντικών συρράξεων μεταξύ των ευρωπαϊκών κρατών, η ανάγκη οικονομικής ανασυγκρότησης αλλά και η ανάσχεση της σοβιετικής επιρροής οδηγούν στην δημιουργία του ΝΑΤΟ και κυρίως της Ευρωπαϊκή Οικονομικής Κοινότητας του προπομπού της σημερινής Ευρωπαϊκής Ενωσης(Σκλιάς, 2015:47). Είναι μάλιστα τόσο σημαντική η εξέλιξη της Ευρωπαϊκής Ενωσης για τον ευρωπαϊκό χώρο που τείνει σήμερα να ταυτίζεται η έννοια της Ευρώπης με την έννοια της Ευρωπαϊκής Ενωσης(Λεοντίδου, 2015:59).
Κατά συνέπεια τα σύνορα της Ευρώπης ταυτίζονται σε ένα βαθμό με τα σύνορα της διαρκώς διευρυμένης Ευρωπαϊκής Ενωσης, ενώ το κέντρο βρίσκεται στον ισχυρό οικονομικά και τεχνολογικά βορρά. Εσωτερικά η συνθήκη Σένγκεν διασφαλίζει την απρόσκοπτη μετακίνηση , καταργώντας τα διακρατικά σύνορα και εξασφαλίζοντας την προστασία των κοινών εξωτερικών συνόρων(Σκλιάς, 2015:48-49).Η ρευστότητα των συνόρων αλλά και των εννοιολογήσεων συνολικά αποτυπώνεται στο γεγονός ότι η συνθήκη Σένγκεν περιλαμβάνει και χώρες που δεν ανήκουν στην Ευρωπαϊκή Ενωση(Σκλιάς, 2015:49).
Ενώ , όμως, οι ενδοκρατικές θεσμοθετήσεις και η διακρατική συγκρότηση της πολύμορφης Ευρώπης τείνουν να εξομοιωθούν δημιουργώντας ένα πολιτικά ενιαίο όλον (Σκλιάς, 2015:48), τo παράδοξο της δεύτερης χιλιετίας είναι ότι ουσιαστικά η Ευρώπη αποτελεί ένα παλίμψηστο λιγότερο ή περισσότερο αλληλεπικαλυπτόμενων συνόρων και αναπαραστάσεων της <>. Η Ευρώπη των 12, των 15 ή των 27, της επανένωσης των δύο Γερμανιών, που όμως δεν περιλαμβάνει την Νορβηγία ή την Ελβετία(Σκλιάς, 2015:49), η Ευρώπη της Σένγκεν, της Ποδοσφαιρικής Ομοσπονδίας, της Γιουροβίζιον που περιλαμβάνει το Ισραήλ , μια <> που διευρύνεται ή περιορίζεται ανάλογα με τον τρόπο που ιεραρχούνται οι πολιτικοί και οικονομικοί στόχοι της.
Συνοψίζοντας, η έννοια της Ευρώπης καθορίζεται ανά εποχή σε αντιδιαστολή με ότι θεωρείται μη ευρωπαϊκό. Κατά συνέπεια, αφενός η έννοια <>είναι ρευστή και έχει διαφορετικό νόημα ανάλογα με την ιστορική περίοδο, αφετέρου η ευρωπαϊκή ταυτότητα η ενότητα και η οριοθέτηση του χώρου αποτελούν ένα κυρίως πολιτιστικό δημιούργημα. Το <> , επίσης, της Ευρώπης μετακινήθηκε από την Μεσόγειο στο βορρά λόγω της μεταβολής των οικονομικών συνθηκών. Σήμερα η Ε.Ε. βρίσκεται σε μια εξελικτική διαδικασία με διακύβευμα εάν οι εθνικές προσλήψεις της <> αποτελέσουν παράγοντα περαιτέρω ενοποίησης του ευρωπαϊκού χώρου ή διαχωρισμού και κατακερματισμού.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
1. Λεοντίδου, Λ., 2011, Αγεωγράφητος Χώρα: Ελληνικά είδωλα στους επιστημολογικούς αναστοχασμούς της ευρωπαϊκής γεωγραφίας, Προπομπός, Αθήνα.
2. Σκλιάς, Π., 2013, «Οριοθέτηση της «Ευρώπης» και ανάδυση της ΕΕ» στο Λεοντίδου Λ., Πετροπούλου Κ., Σκλιάς Π., Κουρλιούρος Η., Αράπογλου Β., Αφουξενίδης Α., Τσάμπρα Μ., Λουκάκη Α. και Γριτζάς Γ. Γενική Γεωγραφία, Ανθρωπογεωγραφία και Υλικός Πολιτισμός της Ευρώπης: Ευρωπαϊκές Γεωγραφίες, Τεχνολογία και Υλικός Πολιτισμός,
