Η Θεολογία… στο σχολείο

Ὑπάρχουν δύο εἰκόνες τῆς Ἁγίας Τριάδος, ἡ Φιλοξενία τοῦ Ἀβραάμ καὶ μιά ἄλλη λαϊκή, πού εἰκονίζει τὸν Πατέρα σὰν γέρο ἀσπρομάλλη, τὸν Υἱὸ μὲ ἕνα πελώριο σταυρὸ καὶ τὸ Εὐαγγέλιο ἀ­νοικτό, ἐνῶ τὸ Ἅγιο Πνεῦμα μὲ μορφὴ περιστερᾶς αἰωρεῖται στὸ μέσον. Ποιά ἀπό τίς δύο εἶναι κατάλληλη γιὰ νὰ ἀπεικονίσει μὲ ὀρθόδοξο τρόπο τήν Ἁγία Τριάδα;

Ὁ Ἰωάννης Βράνος στὸ βιβλίο του «Θεωρία τῆς ἁγιο­γραφίας», ἀναφέρεται λεπτομερῶς στὸ θέμα αὐτὸ καὶ λέει τὰ ἑξῆς: Ἡ εἰκόνα πού ἐκφράζει καὶ ἐκπληρώνει ὅλους τοὺς δογματικοὺς ὅρους καὶ ἑρμηνεύει ζωγραφικὰ τὸ Τριαδικὸ δόγ­μα εἶναι ἡ Φιλοξενία τοῦ Ἀβραὰμ. Οἱ κύριοι ὅροι ποὺ ἑρμηνεύονται μὲ τὴν εἰκόνα αὐτή εἶναι τὸ «ὁμοούσιον», τὸ «ὁμόδοξον», τὸ «ὁμόχρονον». Ἐπίσης ἀπεικονίζε­ται μὲ θαυμαστὸ τρόπο ἡ Τριαδικότητα (οἱ τρεῖς ὑποστά­σεις) τῆς Οὐσίας καὶ ἡ Μοναδικότητα (τὸ ἑνιαῖο τῆς Οὐ­σίας) τῶν τριῶν ὑποστάσεων.

«Μέτοικος ὑπάρχων ὁ Ἀβραάμ

κατηξιώθη τυπικῶς ὑποδέξασθαι

ἑνικὸν μὲν Κύριον ἐν τρισὶν ὑποστάσεσιν

ὑπερούσιον, ἀνδρικαῖς δὲ μορφώσεσιν».

(Κανὼν Μεσονυκτικοῦ, ὠδὴ στ’).

Ἐκτὸς τοῦ ὅτι ἡ εἰκόνα αὐτή ἐκπληρώνει τοὺς δογματι­κοὺς ὅρους, ταυτόχρονα εἶναι καὶ μιά ἱστορική μαρτυρία, δὲν ἔχει κατασκευαστεῖ φανταστικά. Γι’ αὐτὸ μαζὶ μὲ τοὺς Ἀγ­γέλους ζωγραφίζονται ὁ Ἀβραάμ, ἡ Σάρρα, ἡ σκηνή, ἡ δρῦς τοῦ Μαμβρῆ καὶ ἡ τράπεζα μὲ τὰ φαγητά.

Ὅπως μᾶς πληροφορεῖ τὸ βιβλίο τῆς Γενέσεως (18, 1 κ. ἐξ.), ἐνῶ ὁ Ἀβραάμ καθόταν κοντὰ στή δρῦ τοῦ Μαμβρῆ, ὅπου εἶχε στήσει τή σκηνή του, τὸν ἐπισκέφτηκαν τρεῖς ἄνδρες ἄγνωστοι. Ὁ Ἀβραάμ τοὺς ὑποδέχτηκε μὲ ἐγκαρδιότητα καὶ στή συνέχεια τοὺς παρέθεσε πλούσια τράπεζα. Πά­νω στή συζήτηση οἱ ἐπισκέπτες τοῦ ἀνήγγειλαν ὅτι ἡ ἡλι­κιωμένη γυναίκα του θὰ ἀποκτήσει σύντομα παιδί.

Οἱ Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας στὸ βιβλικὸ αὐτὸ γεγονὸς εἶδαν μιά προτύπωση τῆς Ἁγίας Τριάδος. Γι’ αὐτὸ καὶ πολὺ γρήγορα τὸ γεγονὸς αὐτὸ ἀπεικονίστηκε ζωγραφικά. Ὁ Εὐσέβειος Καισαρείας ἀναφέρει ὅτι ἡ εἰκόνα αὐτὴ ὑπῆρχε καὶ ἐτιμᾶτο ἀπὸ τοὺς ἀρχαίους χρόνους (339 μ.Χ.).

Στήν Ἱερὰ Μονὴ τῆς Πάτμου ὑπάρχει εἰκόνα τῆς Ἁγίας Τριάδος τοῦ 12ου αἰώνα. Οἱ τρεῖς Ἄγγελοι ἔχουν τὴν ἴδια μορφή, τὶς ἴδιες κινήσεις, τὴν ἴδια ἀπόχρωση. Ὁ μέσος Ἄγγελος κρατάει εἰλητάριο καὶ ὑπερέχει ὡς πρὸς τὸ μέγεθος. Αὐτὸ δείχνει σαφῶς ὅτι ὁ μεσαῖος  Ἄγγελος ἀπεικονίζει τὸν Χριστό, διότι τὰ στοιχεῖα αὐτὰ εἶναι τὰ χαρακτηριστικὰ δείγματα τῆς εἰκονογραφίας Του.

Πολλοὶ ἀγιογράφοι ζωγραφίζουν τὸν ἕναν Ἄγγελο κατὰ τέτοιο τρόπο ὥστε νὰ ἐγγίζει τὸ φωτοστέφανό του μὲ τὸ φω­τοστέφανο τοῦ Πατρός. Μ’ αὐτὸ τὸν τρόπο ἐπιδιώκουν νὰ συμβολίσουν τὴν ἐκπόρευση τοῦ Ἁγίου Πνεύματος μόνο ἀπό τὸν Πατέρα, ὅπως ἀναφέρει τὸ ὀρθόδοξο δόγμα. Γιὰ τὰ ἐνδύματα τῶν Ἀγγέλων πολλοὶ ἁγιογράφοι χρησιμοποιοῦν τρία μόνο χρώματα καὶ τὰ ἐναλλάσσουν ρυθμικὰ στούς χι­τῶνες καὶ στὰ ἱμάτια τῶν Ἀγγέλων. Ἔτσι κατορθώνεται ἡ ζωγραφικὴ ἀπόδοση τῆς περιχώρησης”.

Ἡ ἄλλη εἰκόνα, ἡ λαϊκή, εἶναι ἐντελῶς ἀκατάλληλη γιά τὴν ἔκφραση τοῦ Τριαδικοῦ δόγματος, διότι καταργεῖ τοὺς δογματικοὺς ὅρους. Ἡ διαφορὰ τῆς ἡλικίας τῶν τριῶν προ­σώπων καταργεῖ τὸ «ὁμόχρονον», τὸ «συνάναρχον» καὶ τὸ «συναΐδιον». Καταργεῖται ἐπίσης τὸ «ὁμόδοξον» καὶ τὸ «ὁμότιμον», διότι ἄλλη τιμὴ ἀνήκει στὸ γέροντα Πατέρα καὶ ἄλλη στὸ νεαρὸ Χριστὸ καὶ ἄλλη στὸ πτηνό, ποὺ συμβολί­ζει τὸ πνεῦμα. Διαφορὰ ἐπίσης ὑπάρχει καὶ στήν οὐσία, ἐφόσον ἄλλη εἶναι ἡ οὐσία ἡ ἀνθρώπινη καὶ ἄλλη τοῦ πτη­νοῦ, τῆς περιστερᾶς (Ἀρειανισμός).

Ὁ τύπος αὐτὸς τῆς λαϊκῆς εἰκόνας τῆς Ἁγίας Τριάδος, ὅπως παρατηρεῖ ὁ Γ. Σωτηρίου, ἀναφέρεται στούς ἐσχάτους Βυζαντινοὺς χρόνους, καὶ μάλιστα στούς μεταβυζαντινούς, καὶ εἶναι ἐμφανεῖς οἱ δυτικὲς ἐπιδράσεις τίς ὁποῖες ἔχει ὑπο­στεῖ. Μὲ τὴν εἰκόνα αὐτὴ οἱ παπικοὶ προσπάθησαν νὰ ἀπο­τυπώσουν τὸ Filioque.

Ἀπό τό βιβλίο:Τί ξέρεις ἐσύ γιά τίς εἰκόνες; (Αἰσθητική -ἱστορική- θεολογική προσέγγιση (Ἐρωταποκρίσεις), ἐκδ. «ΕΤΟΙΜΑΣΙΑ» Ἱερᾶς Μονῆς Τιμίου Προδρόμου, Καρέας 2000, σελ. 99-102