Η συμβολή των Ελλήνων του Πόντου στην Επανάσταση του 1821 και την απελευθέρωση της πατρίδας μας, αποτελεί, ίσως, ένα από τα πιο αποσιωπημένα κομμάτια της νεότερης ιστορίας μας. Εντούτοις η πραγματική διάσταση της καθοριστικής και πρωταγωνιστικής συμβολής των Ελλήνων που έδρασαν στη Ρωσία και οι περισσότεροι ήταν Ποντιακής καταγωγής, και χρηματοδότησαν, οργάνωσαν και πολέμησαν για την ελευθερία, δεν μπορεί να αμφισβητηθεί.
Ο Ηλίας Κανδήλης, ιδρυτής του Φροντιστηρίου της Χερσώνας στη νότια Ρωσία, ο οποίος αφήνει στον Αλέξανδρο Υψηλάντη 5.000 ρούβλια, για τους σκοπούς της Φιλικής Εταιρείας, ο Ιάκωβος Γρηγοράντης, γενικός «αρχιμεταλλουργός» των μεταλλείων της Αργυρούπολης, καθώς και η μεγάλη ποντιακή οικογένεια των Μουρούζηδων είναι λίγα μόνο από τα παραδείγματα των Ποντίων, που ενίσχυσαν με διάφορους τρόπους τον αγώνα.
Το 1814 όταν ιδρύεται η Φιλική Εταιρεία, στην Οδησσό, η πόλη κατοικείται από 4000 Έλληνες, εκ των οποίων το 80% είναι Πόντιοι. Μεταξύ των μυημένων, φαίνεται να συμπεριλαμβάνονταν και κρυπτοχριστιανοί, ενώ σημαντική εκπρόσωπος της Ποντιακής συμμετοχής υπήρξε η οικογένεια των Yψηλαντών, η οποία θυσίασε θέσεις, πλούτο και καριέρα για να μπει μπροστά στον αγώνα Ελευθερίας.
Η οικογένεια των Υψηλαντών καταγόταν από τον μικρασιατικό Πόντο. Από τα τέλη του 17ου αιώνα μετοίκησε στην Κωνσταντινούπολη αλλά ποτέ δεν λησμόνησε την ποντιακή της καταγωγή. Και αυτό αποδεικνύεται από το γεγονός ότι υπήρξε χρηματοδότης της ανέγερσης του Φροντιστηρίου της Τραπεζούντος.
Ο Αλέξανδρος Υψηλάντης ανέλαβε την Γενική Αρχηγεία της Φιλικής Εταιρείας. Στις 22 Φεβρουαρίου του 1822 πέρασε τον Προύθο επικεφαλής μερικών μόνο αντρών. Στις 24 Φεβρουαρίου κήρυξε την Επανάσταση. Η κρίσιμη μάχη έγινε στο Δραγατσάνι στις 7 Ιουνίου. Η ηρωική αντίσταση και η θυσία του «Ιερού Λόχου» με επικεφαλής τον Νικόλαο Υψηλάντη, σήμαναν την καταστολή της εξέγερσης. Περισσότεροι από 200 Ιερολοχίτες έπεσαν στη μάχη και 37 αιχμαλωτίστηκαν για να αποκεφαλιστούν αργότερα στην Κωνσταντινούπολη. Σώθηκαν 136, οι οποίοι θα καταλήξουν στις ρωσικές φυλακές. Ο Αλέξανδρος Υψηλάντης θα συλληφθεί από τους Αυστριακούς και θα παραμείνει στη φυλακή μέχρι το 1827. Από τους διασωθέντες Ιερολοχίτες εκτιμάται ότι οι 19 κατάγονταν από τον Πόντο. Προδομένος από εχθρούς και φίλους, φυλακίζεται και πεθαίνει λησμονημένος στη Βιέννη το 1828. Η συμβολή όμως του αρχηγού της Επανάστασης είναι αναμφισβήτητη.
Ο αδελφός του Δημήτριος Υψηλάντης συνεχίζει την πατριωτική παράδοση της οικογένειας. Μη λησμονούμε ότι ο παππούς τους Αλέξανδρος Υψηλάντης, καρατομήθηκε από τους Οθωμανούς, όντας ηγεμόνας στη Μολδοβλαχία. Ο Δημήτριος με την έναρξη της επανάστασης ανέλαβε να αντιπροσωπεύσει τον αδερφό του, Αλέξανδρο Υψηλάντη, ως πληρεξούσιος του Γενικού επιτρόπου Αρχής στο Μωριά. Στις 20 Ιουνίου του 1821 ανέλαβε την αρχιστρατηγία των επαναστατών και προσπάθησε να οργανώσει τακτικό στρατό. Η προσπάθεια του όμως να περιορίσει την ισχύ των κοτζαμπάσηδων είχε σαν αποτέλεσμα την εκδίωξη του. Ο λαός απαίτησε την αποκατάσταση του και ύστερα από προσπάθειες του Κολοκοτρώνη επανήλθε. Κατά τη διάρκεια του Αγώνα έλαβε μέρος στην πολιορκία του Ναυπλίου και του Άργους, στην εκστρατεία εναντίον της Αθήνας, στη μάχη των Δερβενακίων, στη μάχη στους Μύλους μαζί με το Μακρυγιάννη και στην μάχη στη Πέτρα, η οποία ήταν η τελευταία της Επανάστασης.
Ένας Πόντιος, ο Αλέξανδρος Υψηλάντης άρχισε την Επανάσταση και ένας άλλος Πόντιος, ο αδελφός Δημήτριος την τελείωσε.
Για να τιμηθεί ο Υψηλάντης, το φιλελληνικό κίνημα τις ΗΠΑ, έδωσε το 1826 το όνομά του σε μία πόλη στο Μίσιγκαν.
Στα επαναστατικά στρατεύματα στον ελληνικό Νότο θα συναντήσουμε Πόντιους αγωνιστές. Ο Γεώργιος Θ. Κανδηλάπτης (Κάνις) γράφει: «Ουχ ήττον και πολλοί νέοι Πόντιοι μέσον Ρωσίας και Ρουμανίας κατήλθον εις την Ελλάδα και επολέμησαν γενναίως εν Ηπείρω και Στερεά Ελλάδα…»
Ο εντοπισμός τους είναι δύσκολος γιατί αναφέρονται ως προερχόμενοι από τη Μικρά Ασία. Σε μια μελέτη για τους Μικρασιάτες αγωνιστές Κ. Μ. Κωνσταντινίδη «Η συμβολή των Μικρασιατών εις την εθνική αναγέννησιν», που δημοσιεύτηκε το 1940 στο περιοδικό Μικρασιατικά Χρονικά, ο Έλληνας ιστορικός Οδυσσέας Λαμψίδης κατάφερε να εντοπίσει 17 Πόντιους αγωνιστές και να δημοσιεύσει με πλήρη τεκμηρίωση τα ονόματά τους. Ο εντοπισμός τους έγινε από τον τοπωνυμικό χαρακτηρισμό τους, όπως για παράδειγμα, Τραπεζανλής, Τραπεζούντιος, Μαυροθαλασσίτης, Σιναπλής, Κιουμουσχανελής.
Γεγονότα:
1789: Ιδρύεται η Οδησσός (από τους 3.150 αρχικούς κατοίκους της οι 2.500 ήταν Έλληνες του Πόντου). Πολλοί Έλληνες του Πόντου αλλά και της Άσπρης Θάλασσας (έτσι ονόμαζαν την Μεσόγειο) άρχισαν να μεταναστεύουν προς τις παραδουνάβιες ηγεμονίες ύστερα από την συνθήκη του Κιουτσούκ Καϊναρτζή της Μολδοβλαχίας (1774).
1814: Ιδρύεται η Φιλική Εταιρεία, στην Οδησσό. Μεταξύ των μυημένων, στον μικρασιατικό Πόντο φαίνεται να συμπεριλαμβάνονταν και κρυπτοχριστιανοί. Σημαντική εκπρόσωπος της ποντιακής συμμετοχής υπήρξε η οικογένεια των Yψηλαντών. Η οικογένεια των Yψηλαντών ενσάρκωσε με τον πλέον αποκαλυπτικό τρόπο το γεγονός της στράτευσης όλων των Ελλήνων στο στόχο της πολιτικής αποκατάστασης του υπόδουλου γένους.
1819: Μυείται στα μυστικά της Φιλικής Εταιρίας ο Σίλβεστρος Λαζαρίδης, διάκονος του Χαλδίας Σωφρονίου και μετέπειτα μητροπολίτη Χαλδίας. Ο Σίλβεστρος στη συνέχεια μυεί το μητροπολίτη Σωφρόνιο, τον Αρχιμεταλουργό Ιάκωβο Γρηγοράντη κ.α. Τον ίδιο χρόνο μυείται και ο διδάσκαλος του γένους Ηλίας Κανδήλης ο οποίος αφήνει στον Αλ. Υψηλάντη 5.000 ρούβλια, για τους σκοπούς της Εταιρείας.
1820: Απρίλιος. Ο Αλέξανδρος Υψηλάντης γίνεται γενικός έφορος της αρχής, δηλαδή αναλαμβάνει την ηγεσία της φιλικής εταιρείας.
Μάρτιος. Συγκροτείται ο Ιερός Λόχος, με τη συμμετοχή πολλών Ποντίων Ελλήνων. Ο Aχιλλέας Aνθεμίδης αναφέρει ότι ο σουλτάνος θεώρησε τον Ιερό Λόχο ως ευξεινοποντιακή στρατιωτική μονάδα και ότι με αυτήν την πρόφαση εξόντωσε τους προκρίτους της Aργυρούπολης του Πόντου. Αναφέρει επίσης ότι με φιρμάνι απαγορεύτηκε στον πληθυσμό της Aργυρούπολης και άλλων περιοχών να υδροδοτείται από τις βρύσες κατά την επέτειο της μάχης του Δραγατσανίου.
1821: Ιούνιος. Μάχη του Δραγατσανίου, οι Ιερολοχίτες ηττώνται. Πόντιοι μαχητές του Ιερού Λόχου καταφεύγουν στη Ρωσία μετά την ήττα.
Δυστυχώς, δεν έχουμε πολλές μαρτυρίες για το θέμα της συμβολής των Ελλήνων του Πόντου σε έμψυχο δυναμικό. Η ολοκληρωτική σχεδόν πολιτιστική καταστροφή των γραπτών μνημείων κατά τους διωγμούς των Ελλήνων στο χρονικό διάστημα 1914-1922 συνεπέφερε και την καταστροφή των μαρτυριών. Σε γραπτά όμως κείμενα αγωνιστών του ’21 πολλές φορές γίνεται μνεία για «Μαυροθαλασσίτες», «Τραπεζούντιους», «Σινωπείς», «Αργυρουπολίτες». Αυτοί υπήρξαν εθελοντές νέοι και καπεταναίοι που πολέμησαν γενναία στον αιματηρό αγώνα της ανεξαρτησίας.
Η γνώση της συμβολής των Ποντίων στην ελληνική επανάσταση αποτελεί ένα χρέος το οποίο πρέπει να υλοποιηθεί μέσα από την εκπαίδευση, τα σωματεία, τους φορείς. Είναι ένα χρέος προς τους Έλληνες της Ανατολής, το οποίο πρέπει να περάσει και σε άλλες, πρόσφατες συνιστώσες της ιστορίας τους, όπως είναι η Γενοκτονία. Για αυτήν που πρέπει να αγωνιστούν όλοι μέχρι την αναγνώριση από το θύτη και τελική δικαίωση.
Πηγές: εφημερίδα «Ποντιακή Γνώμη» και Σύλλογος Ποντίων Ξάνθης, Οδ. Λαμψίδου, «Έλληνες Πόντιοι εις την εθνεγερσίαν του 1821», Αρχείον Πόντου, τόμ. 33, Αθήνα, 1975-1976, ΕΛΕΥΘΕΡΟΣ ΠΟΝΤΟΣ, ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, naousanews.gr
