Ηλία Ελένη, Διδάκτορας Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Ε.Κ.Π.Α.

Εισήγηση στο 6ο Διεθνές Επιστημονικό Συνέδριο Ι.Α.Κ.Ε. – Ηράκλειο 10-12 Ιουλίου 2020​.
Θέμα Συνεδρίου: “Επικοινωνία, πληροφόρηση, ενημέρωση και εκπαίδευση
στην ύστερη νεωτερικότητα”. Πρακτικά συνεδρίου, εκδ. ΙΑΚΕ 2021, (επιμ. Πανταζής Σπ. κ. ά.) τ. Α΄, σελ. 459-466.

https://iake.weebly.com/praktika2020.html

Περίληψη

Η ενασχόληση των μαθητών με τη δημιουργική γραφή κατά τη διάρκεια της φοίτησής τους στην υποχρεωτική εκπαίδευση, προσφέρει  βιώματα δημιουργικότητας, που προκαλούν απόλαυση και ικανοποίηση και  οδηγούν στην παραγωγή κειμένων υψηλών προδιαγραφών. Ένα από τα προσφορότερα κίνητρα για την καθολική όσο και ποιοτική συμμετοχή των μαθητών στη συγκεκριμένη διαδικασία, είναι η ανάδειξη του συνόλου των παραγόμενων παιδικών κειμένων. Αυτή καθίσταται καθόλα εφικτή κυρίως μέσα από την αξιοποίηση των ιστολογίων  του Πανελλήνιου Σχολικού Δικτύου, η οποία συνιστά επιλογή οικολογική και ταυτόχρονα οικονομική. Στην εργασία γίνεται ενδεικτική αναφορά σε δύο περιπτώσεις ιστολογίων, στα οποία έχουν αναρτηθεί πλήθος μαθητικών κειμένων. Στο πρώτο ιστολόγιο, αυτό ενός δημοσίου νηπιαγωγείου της Αττικής, περιλαμβάνονται ομαδικές και ατομικές αφηγήσεις οι οποίες προέκυψαν σύμφωνα με την  αρχή της φθίνουσας καθοδήγησης, που εφαρμόζεται στα κειμενοκεντρικά διδακτικά μοντέλα. Τα τέσσερα ομαδικά κείμενα που συνελέγησαν  δειγματοληπτικά για να παρατεθούν στην εργασία, παράχθηκαν με ερέθισμα παιδικές ζωγραφιές, μέσα από τη διαδικασία των ερωταποκρίσεων μεταξύ νηπίων και εκπαιδευτικού. Το σχετικό πρόγραμμα που σχεδιάστηκε από τον εκπαιδευτικό της τάξης, υλοποιήθηκε κατά τη διάρκεια ολόκληρου του σχολικού έτους. Το δεύτερο ιστολόγιο για το οποίο γίνεται λόγος, είναι αυτό μιας πολυπληθούς ομάδας του πανελλήνιου σχολικού δικτύου. Για την παρούσα εργασία επιλέγονται  από εκεί κείμενα μαθητών/μαθητριών διαφορετικών τάξεων δημοτικών σχολείων της Αττικής, της Κορινθίας και της Αργολίδας. Τα συγκεκριμένα παιδικά κείμενα γράφτηκαν σε μία έως τρεις συνεχόμενες διδακτικές ώρες,  στο πλαίσιο δραστηριοτήτων δημιουργικής γραφής που πραγματοποιήθηκαν κατά την επίσκεψη προσκεκλημένου συγγραφέα στα σχολεία. Τα δημοσιευμένα στα ιστολόγια παιδικά κείμενα αποδεικνύουν τη δημιουργικότητα, τον ενθουσιασμό και την απόλαυση των μαθητών που τα παρήγαγαν. Η χρησιμότητα των ιστολογίων ως βήματος δημιουργικής γραφής δεν περιορίζεται μόνο στους ίδιους τους μαθητές που δημοσιεύονται  τα κείμενά τους. Ολόκληρη η εκπαιδευτική κοινότητα και το ευρύτερο κοινωνικό περιβάλλον των μαθητών θα αισιοδοξεί και θα εμπνέεται από  τα επιτεύγματά τους στον τομέα της δημιουργικής γραφής.

 

Λέξεις κλειδιά: δημιουργική γραφή, ιστολόγια, μαθητές.

1. Εισαγωγή

Όταν κάποιος εκφράζει με τρόπο ενεργητικό τις συναισθηματικές και πνευματικές δυνατότητές του, οδηγείται στην ολοκλήρωση της προσωπικότητάς του, από την οποία προκύπτει η ευτυχία του (Φρομ, 1971). Η κατάκτηση της ευτυχίας, που συνδέεται κυρίως με τη σοφία, ορίζεται ως ο απώτατος σκοπός της ανθρώπινης ύπαρξης (Αριστοτέλης, χ.χ.). Στην περίπτωση των μαθητών, η εμπειρία της δημιουργικότητας εξασφαλίζει την απόλαυση, οπότε συντελεί στην ευτυχία τους κατά την εκπαιδευτική διαδικασία.

Η λογοτεχνία συνιστά την πλέον χαρακτηριστική περίπτωση όπου εκδηλώνεται η δημιουργικότητα της ανθρώπινης ύπαρξης (Κωτόπουλος, 2012). Οι διδακτικές παρεμβάσεις παραγωγής από μαθητές της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης πρωτότυπου αφηγηματικού λόγου υψηλών προδιαγραφών, που προτείνονται στην παρούσα εργασία, βασίζονται στις θεωρίες από το χώρο της αφηγηματολογίας και της κειμενογλωσσολογίας, σε συνδυασμό με τα χαρακτηριστικά της παιδικής ηλικίας, τα οποία παρουσιάζει η αναπτυξιακή ψυχολογία.  `

Προκειμένου οι μαθητές να συμμετέχουν καθολικά και πρόθυμα σε σχετικές δραστηριότητες δημιουργικής γραφής, προτείνεται ως αποτελεσματικότερο κίνητρο η αξιοποίηση και ανάδειξη των μαθητικών κειμένων (Ηλία και Ματσαγγούρας, 2006). Εδώ παρουσιάζεται  η πρόταση να δημοσιεύονται στα ιστολόγια του Πανελλήνιου Σχολικού Δικτύου (Π.Σ.Δ.) τα παραγόμενα στο πλαίσιο εκπαιδευτικών προγραμμάτων κείμενα, ως ένας από τους προσφορότερους τρόπους ανάδειξής τους. Γίνεται αναφορά σε δύο ιστολόγια, όπου περιλαμβάνονται ομαδικά και ατομικά αφηγηματικά κείμενα που παρήγαγαν μαθητές και μαθήτριες που φοίτησαν κατά την τελευταία δεκαετία σε διαφορετικά τμήματα ελληνικών δημοσίων νηπιαγωγείων και δημοτικών σχολείων.

Τα ιστολόγια του Π.Σ.Δ. προσφέρουν απεριόριστες δυνατότητες για ουσιαστική προσωπική έκφραση και επικοινωνία. Η συνειδητοποίηση από μέρους των μαθητών της αποτελεσματικότητας των συγκεκριμένων ιστολογίων ως βήματος δημιουργικής γραφής, ενισχύει τη διάθεσή τους να επιθυμούν και να επιδιώκουν τη συνεχή ενασχόλησή τους με σχετικά εκπαιδευτικά προγράμματα. Η ποιότητα των παιδικών κειμένων βελτιώνεται σταδιακά, ως συνέπεια της επαναλαμβανόμενης συμμετοχής των μαθητών σε δραστηριότητες δημιουργικής γραφής. Η εν λόγω εμπειρία συμβάλλει στον εθισμό τους στην απόλαυση που προσφέρει η δημιουργική γραφή και η δημιουργική έκφραση γενικότερα και καλλιεργεί τη διάθεσή τους να καταγράφουν και να δημοσιοποιούν το περιεχόμενο της δημιουργικής σκέψης τους.

2. Εστιάζοντας στη δημιουργική γραφή μαθητών σε δύο ιστολόγια του Π.Σ.Δ.

Τα ιστολόγια που έχουν δημιουργηθεί στο Π. Σ. Δ. από σχολεία, εκπαιδευτικούς και μαθητές, για να προβάλλουν το εκπαιδευτικό έργο τους,   ανέρχονται σε πολλές χιλιάδες ενώ έχουν συσταθεί από τα μέλη του δικτύου και εκατοντάδες ομάδες. Η  ένταξη σε ομάδες, προσφέρει στα μέλη τους τη δυνατότητα να ενημερώνουν και να ενημερώνονται ανελλιπώς για τις νέες αναρτήσεις και εκδηλώσεις τους.

Το πρώτο  από τα δύο ιστολόγια στα οποία εστιάζει η παρούσα εισήγηση,  φέρει το όνομα ekpaideutika programmata. literature and education-sch.gr.  Πρόκειται για ιστολόγιο δημοσίου νηπιαγωγείου της Αττικής, που δημιουργήθηκε το 2010, οπότε το συγκεκριμένο νηπιαγωγείο συμμετείχε σε πανελλήνιο μαθητικό διαγωνισμό, στην κατηγορία των ιστολογίων. Έκτοτε το ιστολόγιο λειτουργεί συστηματικά ως βήμα δημιουργικής γραφής των μαθητών του νηπιαγωγείου. Στα δέκα χρόνια λειτουργίας του έχουν αναρτηθεί σε αυτό διακόσια τρία ατομικά και εκατόν είκοσι επτά ομαδικά κείμενα νηπίων. Τα συγκεκριμένα κείμενα παράχθηκαν στο πλαίσιο δεκαέξι διαφορετικών εκπαιδευτικών προγραμμάτων.  Οι μαθητές  που τα κείμενά τους περιλαμβάνονται στο ιστολόγιο, αριθμητικά  ξεπερνούν τους διακόσιους.

Το δεύτερο από τα ιστολόγια, είναι αυτό  της ομάδας  Δημιουργικοί Eκπαιδευτικοί  (https://blogs.sch.gr/eisk), με αρκετές εκατοντάδες μέλη,  εκπαιδευτικούς πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης ποικίλων ειδικοτήτων.   Το  ιστολόγιο, που δημιουργήθηκε  το 2013,  συχνότατα φιλοξενεί μαθητικά κείμενα, που παράγονται στο πλαίσιο εκπαιδευτικών προγραμμάτων δημιουργικής γραφής σε διάφορα σχολεία.  Τα ατομικά μαθητικά κείμενα που έχουν αναρτηθεί σε αυτό είναι τριακόσια τριάντα έξι ενώ τα ομαδικά είναι εκατόν τριάντα τέσσερα.

 

Πίνακας 1: Μαθητικά κείμενα σε δύο ιστολόγια του Π.Σ.Δ.

 

Ιστολόγια	Τάξεις	Τμήματα	Ατομικά κείμενα	Ομαδικά κείμενα	Σύνολο κειμένων
ekpaideutika programmata. literature and education-sch.gr	Νηπιαγωγείο	10	203	127	330
blogs.sch.gr/eisk	Νηπιαγωγείο, Β΄, Δ΄, ΣΤ΄ Δημοτικού	22	336	134	470

 

3. Μεθοδολογία και διδακτικά βήματα

3.1. Εκπαιδευτικά προγράμματα δημιουργικής γραφής μακράς διάρκειας στο νηπιαγωγείο

Τα εφαρμοσμένα εκπαιδευτικά προγράμματα δημιουργικής γραφής του νηπιαγωγείου στου οποίου το ιστολόγιο αναφερόμαστε στην παρούσα εισήγηση, κινούνται στο σύνολό τους στο πλαίσιο των κειμενοκεντρικών μοντέλων διδασκαλίας της γραπτής έκφρασης. Τα μοντέλα αυτά διδάσκουν στους μαθητές τούς υπερπροτασιακούς κανόνες και τις δομές που διακρίνουν τα αφηγηματικά κείμενα του λόγου (Ματσαγγούρας, 2001). Έτσι, αποδεδειγμένα οι μαθητές  καθίστανται σταδιακά ικανότεροι στην παραγωγή αφηγηματικών κειμένων και στον τρόπο δόμησης της σκέψης  (Ματσαγγούρας και Κουλουμπαρίτση, 1999).

Βασικές προϋποθέσεις της διεξαγωγής των προγραμμάτων συνιστούν ο παιγνιώδης χαρακτήρας τους, ώστε να ανταποκρίνονται στην ανάγκη της παιδικής φύσης για παιχνίδι (Χουιζίνγκα, 1989), καθώς και η συλλογική αλληλεπίδραση (Γουγουλάκης, 2012) των νηπίων. Για την παραγωγή των αφηγηματικών κειμένων, τα νήπια απαντούν ατομικά ή ομαδικά (Huck, Hepler Hickman, 1979) σε διαδοχικές ερωτήσεις που ο εκπαιδευτικός ως προσεκτικός ακροατής απευθύνει (Pascucci και Rossi, 2002), σε σχέση με τις προηγούμενες αποκρίσεις που έχει λάβει, για τα δρώντα πρόσωπα, καθώς και για τον τόπο και το χρόνο δράσης τους. Οι ερωτήσεις του εκπαιδευτικού μειώνονται σταδιακά, καθώς οι απαντήσεις των νηπίων γίνονται πληρέστερες, σύμφωνα με τη διδακτική αρχή της φθίνουσας καθοδήγησης (Ματσαγγούρας, 2001). Τα ομαδικά μαθητικά κείμενα χωρίζονται σε δύο επιμέρους κατηγορίες. Πρόκειται αφενός για αυτά που παράγονται από σταθερές ολιγομελείς υποομάδες, καθορισμένες με συγκεκριμένα κριτήρια, διαφορετικά για κάθε εκπαιδευτικό πρόγραμμα. Αφετέρου πρόκειται για τα κείμενα στην παραγωγή των οποίων συμμετέχουν ελεύθερα όλοι οι μαθητές του τμήματος.

Οι ιστορίες που παράγονται από τα νήπια, καταγράφονται από τον εκπαιδευτικό, είτε με την αξιοποίηση της τεχνολογίας είτε με τον παραδοσιακό τρόπο γραφής, ως ενιαία κείμενα. Αμέσως μετά από την καταγραφή τού κάθε κειμένου ο εκπαιδευτικός το διαβάζει στα νήπια, ώστε εκείνα να διαπιστώσουν την ορθότητα της καταγραφής. Με τον τρόπο αυτό συνειδητοποιούν την ιδιότητα του γραπτού λόγου να αναπαριστά τον προφορικό και έτσι να διασώζει με ακρίβεια τη σκέψη τους. Τα διάφορα εκπαιδευτικά προγράμματα ολοκληρώνονται με την ανάρτηση στο σχολικό ιστολόγιο του πλήρους κειμένου της σχολικής θεατρικής παράστασης, η οποία προκύπτει από το σύνολο των ιστοριών που παρήγαγαν τα νήπια, καθώς οι παραστάσεις κατά κανόνα συμβάλλουν στο άνοιγμα του σχολείου στην ευρύτερη κοινωνία (Γραμματάς, 2014).

Ειδικότερα στο συγκεκριμένο εκπαιδευτικό πρόγραμμα από το οποίο προέρχονται τα αφηγηματικά κείμενα που συνελέγησαν  δειγματοληπτικά και παρατίθενται στη συνέχεια, ως ερέθισμα αξιοποιούνται οι ζωγραφιές των ίδιων των νηπίων. Το θέμα της ζωγραφικής τους είναι ελεύθερο και τα νήπια γνωρίζουν εκ των προτέρων ότι με βάση τις ζωγραφιές τους θα εκτυλιχθούν ομαδικές ιστορίες των συμμαθητών τους. Σε αυτές τις ιστορίες επιδιώκεται η πρωτοτυπία και ενθαρρύνεται το χιούμορ (Τζαφεροπούλου, 1995). Κάθε νήπιο επιλέγει μία από όλες τις ζωγραφιές που δημιούργησε σε διάστημα δυο-τριών συνεχόμενων εβδομάδων, και ακολούθως πραγματοποιείται κλήρωση ανάμεσα στις επιλεγμένες ζωγραφιές, για να  καθοριστεί η σειρά με την οποία θα χρησιμοποιηθούν για την παραγωγή των ιστοριών. Ετοιμάζονται τόσοι λαχνοί με αριθμούς όσες και οι ζωγραφιές και κάθε νήπιο τραβά έναν αριθμό, που αναγράφεται πάνω στη ζωγραφιά του, καθορίζοντας τη σειρά με την οποία θα χρησιμοποιηθεί αυτή. Η διαδικασία της παραγωγής των ιστοριών πραγματοποιείται με ελεύθερη συμμετοχή του συνόλου των μαθητών του τμήματος. Η ανάρτηση στο ιστολόγιο του σχολείου των ομαδικών αφηγηματικών κειμένων, που συνοδεύονται από τις αντίστοιχες ζωγραφιές,  ακολουθεί άμεσα.

3.2. Εκπαιδευτικά προγράμματα δημιουργικής γραφής ημερήσιας διάρκειας στο Δημοτικό

Αρκετά από τα προγράμματα  στο πλαίσιο των οποίων έχουν δημιουργηθεί  τα παιδικά κείμενα που φιλοξενούνται στο ιστολόγιο της ομάδας Δημιουργικοί Εκπαιδευτικοί, έχουν υλοποιηθεί στη διάρκεια μίας έως τριών συνεχόμενων διδακτικών ωρών, κατά την επίσκεψη σε σχολικές τάξεις προσκεκλημένων συγγραφέων. Αφετηρία τέτοιων προγραμμάτων συνιστά συνηθέστερα κάποιο λογοτεχνικό έργο και βασικός στόχος τους η καλλιέργεια της φιλαναγνωσίας, που επιχειρείται μέσα από παιγνιώδεις προσεγγίσεις (Ποσλανιέκ, 1992). Η ανάγνωση οποιουδήποτε λογοτεχνήματος, καθώς απαιτεί εντατικές αντιληπτικές διεργασίες, έχει ως αποτέλεσμα να αποκομίζουν οι αναγνώστες την εντύπωση ότι εμπλέκονται ά­μεσα στα αφηγηματικά δρώμενα (Iser, 1990), ότι ταυτίζονται με τους ήρωες (Booth, 1987). Ωστόσο, κάθε αναγνώστης ανταποκρίνεται στο λογοτεχνικό έργο  με ξεχωριστό, μοναδικό  τρόπο, (Τζιόβας, 1987), οπότε το έργο καθίσταται πολυδιάστατο, ανεξάντλητο ως προς τα νοήματα που εμπεριέχει (Alter, 1985).

Το εκπαιδευτικό πρόγραμμα δημιουργικής γραφής από το οποίο προέρχονται τα αναρτημένα στο συγκεκριμένο ιστολόγιο παιδικά κείμενα που παρατίθενται στα αποτελέσματα της παρούσας εισήγησης, ξεκίνησε με την ανάγνωση του όγδοου (VIII) κεφαλαίου του βιβλίου «Ο Μικρός Πρίγκιπας» (Exupery, 1968). Ακολουθούν αυτούσια δυο χαρακτηριστικά αποσπάσματα από το κεφάλαιο, που χρησιμοποιήθηκε ως ερέθισμα δημιουργικής γραφής για τους μαθητές:

1. i) «Γρήγορα έκανα πιο καλή γνωριμία μ’ αυτό το λουλούδι. Πάνω στον πλανήτη του Μικρού Πρίγκιπα βρίσκονταν από πάντα λουλούδια πολύ απλά, στολισμένα με μια σειρά μόνο πέταλα, που δεν πιάναν καθόλου τόπο και δεν πείραζαν κανένα. Φανερώνονταν κάποιο πρωί μέσα στα χόρτα, κι ύστερα σβήνανε το βράδυ. Αλλά τούτο δω είχε φυτρώσει μια μέρα, από ένα σπόρο φερμένον ποιος ξέρει από πού…» (σ. 32-33)
2. ii) «Έτσι, απ’ την αρχή, το λουλούδι τον είχε βασανίσει με την κάπως μυγιάγγιχτη ματαιοδοξία του. Μια μέρα, λόγου χάρη, … είπε στο Μικρό Πρίγκιπα:… – Το βράδυ να με βάλετε κάτω από γυάλα. Κάνει πολύ κρύο εδώ που ζείτε. Οι εγκαταστάσεις δε λειτουργούν καλά. Εγώ απ’ εκεί που έρχομαι… Αλλά δεν απόσωσε. Είχε φτάσει με τη μορφή σπόρου. Δεν μπορούσε να είχε γνωρίσει το παραμικρό από τους άλλους κόσμους» (σ. 34-35).

Θέμα των παιδικών κειμένων που παράχθηκαν αναφορικά με αυτά τα  αποσπάσματα, συνιστά ο κήπος από τον οποίο προήλθε ο σπόρος του τριαντάφυλλου, που άνθισε στον πλανήτη του μικρού πρίγκιπα.

4. Αποτελέσματα

4.1. Αναρτημένα ομαδικά κείμενα νηπίων στο ιστολόγιο “ekpaideutika programmata”

α) Ένα αγοράκι παίρνει το δρόμο που πηγαίνει στο ουράνιο τόξο. Θέλει να δει από κοντά τα χρώματά του και να τα μετρήσει, επειδή από μακριά φαίνονται θολά. Έτσι θα το ζωγραφίσει πιο ωραία. Μόλις το αγόρι φτάνει στο ουράνιο τόξο, μετράει τα χρώματα και τα βρίσκει εφτά. Σκαρφαλώνει πάνω στο ουράνιο τόξο και κάνει τσουλήθρα. Του βάζει κι ένα σκοινί, για να κάνει κούνια. Αφού παίζει για τέσσερις-πέντε ώρες, γυρίζει πίσω για να πει στους φίλους του και στην αδερφή του ότι το ουράνιο τόξο είναι πάντα εκεί και τους περιμένει. Έτσι την άλλη μέρα όταν τελειώνει το μασκέ πάρτι στο σχολείο, όλα τα παιδιά μαζί πάνε μασκαρεμένα να παίξουν με το ουράνιο τόξο. Κάνουν τσουλήθρα και κούνια, μονόζυγο και τραμπολίνο. Είναι τόσο όμορφα, που θα πηγαίνουν κάθε μέρα μετά τα μαθήματά τους κι έτσι το ουράνιο τόξο δεν θα είναι πια μόνο του.

β) Μια οικογένεια βρίσκει ένα χάρτη της πόλης, που δείχνει το δρόμο για κάποιο θησαυρό. Τον ακολουθούν και φτάνουν στο διαμέρισμα μιας πολυκατοικίας. Ένας φίλος του μπαμπά νοικιάζει το διαμέρισμα, για να μπορέσουν να μπουν μέσα να ψάξουν για το θησαυρό. Ψάχνει όλη η οικογένεια και το αγόρι βρίσκει νομίσματα. Όμως είναι σοκολατένια και όχι πραγματικός θησαυρός. Τα παιδιά νιώθουν πολύ όμορφα που ο θησαυρός είναι σοκολατένιος, οι γονείς τους όμως όχι, που έκαναν τζάμπα κόπο για κάτι σοκολατάκια. Τρώνε σοκολατένια νομίσματα κάθε μέρα και σε δύο μήνες τα έχουν τελειώσει όλα. Από τη στιγμή που πήραν το χάρτη, τους παρακολουθεί ένας πειρατής. Είναι μασκαράς και όχι αληθινός. Αυτός έχει κρύψει στο διαμέρισμα τα σοκολατένια νομίσματα, αυτός έχει φτιάξει το χάρτη. Τα κάνει αυτά, γιατί του αρέσει να κοροϊδεύει τους ανθρώπους και να γελάει. Το έχει κάνει πολλές φορές και πάντα ξεγελάει τους άλλους.

γ) Το κοριτσάκι με την οικογένειά του φτάνουν σε ένα δάσος. Ο μπαμπάς το ήξερε αυτό το δάσος από τότε που ήταν στρατιώτης. Είχε ανακαλύψει εκεί μια σπηλιά. Δεν μπορούσε όμως τότε να την εξερευνήσει, επειδή ήταν εμπόδιο οι παγίδες και οι δράκοι της σπηλιάς. Ήταν τεράστιοι δράκοι, με φτερά και κοφτερά δόντια κι έβγαζαν φωτιές από το στόμα τους. Ο μπαμπάς πήρε την οικογένειά του και ήρθαν πάλι τώρα στο δάσος, επειδή πιστεύει ότι οι δράκοι δεν θα υπάρχουν πια. Περιμένει ότι θα έχουν πεθάνει, αφού θα τους καταράστηκε η μάγισσα που αυτή η σπηλιά είναι δική της. Όμως η μάγισσα δεν έχει καταραστεί τους δράκους. Τους έχει υπνωτίσει κι έτσι κάνουν ό, τι θέλει εκείνη. Όταν φτάνει στο δάσος η οικογένεια, οι δράκοι ευτυχώς κοιμούνται. Αλλά η μάγισσα είναι ξύπνια και μαγειρεύει ένα μαγικό φίλτρο για τα θύματά της. Όταν βλέπει την οικογένεια, ξυπνά αμέσως τους δράκους, σκουντώντας τους με τη μαγική σκούπα της. Η μάγισσα υπνωτίζει και την οικογένεια, για να κάνουν ό, τι θέλει αυτή. Να την σερβίρουν, να της κουβαλάνε νερό από τη λίμνη, να μαγειρεύουν για τους δράκους. Ο μπαμπάς μια νύχτα παρακολουθεί κρυφά τη μάγισσα, που κάνει τα μαγικά της. Έτσι, μετά παίρνει το μαγικό νερό της μάγισσας και ραντίζει και αυτήν και τους δράκους, για να υπακούν εκείνον. Ύστερα ο μπαμπάς βάζει τους δράκους και φορτώνουν στο αυτοκίνητο όλα τα πράγματα της οικογένειας και φεύγουν για το σπίτι τους.

δ) Είναι Χειμώνας και στον κήπο έχει πάγο. Κάνει πολύ κρύο αλλά το κοριτσάκι έχει φορέσει τα πατίνια του, για να κάνει πατινάζ. Όμως γλιστράει και πέφτει. Ο μπαμπάς που παρακολουθεί από το παράθυρο, πηγαίνει αμέσως το κοριτσάκι στο νοσοκομείο, για να το γιατρέψουν. Όταν μετά από μέρες το κοριτσάκι γυρίζει ξανά στο σχολείο, όλοι οι φίλοι του μαζεύονται γύρω του, γιατί έχουν να του πουν ένα μυστικό. Όταν έλειπε από το σχολείο, πήγε εκεί μια νεράιδα πετώντας. Όλα τα παιδιά την είδαν, η κυρία τους όμως δεν την έβλεπε. Η νεράιδα είπε στα παιδιά ότι το κοριτσάκι θα γίνει καλά και να μην ανησυχούν. Το κοριτσάκι είχε δει κι αυτό τη νεράιδα, γιατί εκείνη είχε περάσει πρώτα από το νοσοκομείο. Μόλις το κοριτσάκι την είδε, φώναξε στο μπαμπά του: «Μπαμπά κοίτα μια νεράιδα με φτερά!». Ο μπαμπάς όμως δεν έβλεπε τίποτα.  Η νεράιδα δεν του φανερώθηκε, έμεινε αόρατη. Εξήγησε στο κοριτσάκι ότι αν θα την έβλεπε κάποιος μεγάλος, θα το μάθαινε όλος ο κόσμος. Οι νεράιδες δεν θέλουν να ξέρουν οι μεγάλοι ότι υπάρχουν, επειδή κάποιοι άνθρωποι είναι κακοί και τους φοβούνται. Κι αν μια νεράιδα πάθει κακό, θα χάσουν όλες οι νεράιδες τις δυνάμεις τους κι η γη θα καταστραφεί. (Τα κείμενα παρήγαγαν μαθητές του κλασικού τμήματος του 1^ου Νηπιαγωγείου Ασπροπύργου, κατά το σχολικό έτος 2014-2015. Αναρτήθηκαν στο σχολικό ιστολόγιο στις 27 Φεβρουαρίου 2015).

4.2. Αναρτημένα κείμενα μαθητών Δημοτικού στο ιστολόγιο της ομάδας «Δημιουργικοί Εκπαιδευτικοί»

Τα παρακάτω κείμενα αναρτήθηκαν στις 9 Μαΐου του 2014. Αναφέρονται σε ένα κήπο, στα φυτά που τον αποτελούν και στην επίδραση του κήπου σε διάφορα φανταστικά αφηγηματικά πρόσωπα. Είτε παρουσιάζουν τα πρόσωπα να χαίρονται την ομορφιά του κήπου είτε να τον καταστρέφουν και στη συνέχεια να καταστρέφονται και τα ίδια.

α) «Το κορίτσι με τα λουλούδια»: Κάποτε ήταν ένα κορίτσι που αγαπούσε τα λουλούδια. Κάθε πρωί έβγαινε στον κήπο του σπιτιού του και τα πότιζε. Όταν γυρνούσε από το σχολείο, τα πότιζε ξανά. Κάθε απόγευμα με τη μαμά του έπαιρναν καινούρια σποράκια λουλουδιών. Μια μέρα όμως όλα τα λουλούδια ξεράθηκαν ξαφνικά. Το κοριτσάκι μόλις τα είδε, φώναξε στη μαμά του: «Μαμά, τα λουλούδια μας ξεράθηκαν». Τότε η μαμά είπε να πάρουν άλλα λουλούδια. Έφτασαν στο μαγαζί με τα λουλούδια αλλά ήταν κλειστό. Το πρωί όταν ξύπνησε, είδε όλα τα λουλούδια ανθισμένα. «Ευτυχώς ήταν μόνο ένα όνειρο», σκέφτηκε. (Το κείμενο παρήγαγαν τέσσερεις  μαθήτριες της Β΄ τάξης δημοτικού σχολείου του Ναυπλίου).

β) Είμαι ένα σύκο. Στον κήπο που ζούσα, ήμουν πολύ ευτυχισμένο. Όπως έμενα ατέλειωτες ώρες κρεμασμένο στα κλαδιά της μητέρας μου της συκιάς, μπορούσα να κάνω κούνια. Ύστερα άρχισε όλη αυτή η τρέλα των κατοίκων του σπιτιού να καταστρέψουν τον κήπο, για να μεγαλώσουν το σπίτι. Έκοψαν τη μητέρα μου τη συκιά κι εγώ και όλα μου τα αδέρφια αρχίσαμε να σαπίζουμε και γρήγορα θα πεθάνουμε. Τι κρίμα! (Ατομικό κείμενο μαθητή της Στ΄ τάξης δημοτικού σχολείου της Κορίνθου).

γ) Ένας άνθρωπος που ήταν τραγουδιστής, κατάστρεψε τον κήπο του, για να φτιάξει μια πισίνα. Έτσι ζούσε μέσα στο γκρι. Δεν είχε πια ήλιο και ποτέ δεν ήταν άνοιξη αλλά μόνο φθινόπωρο και χειμώνας. Τα Χριστούγεννα δεν ερχόταν ο Αϊ-Βασίλης ούτε παιδιά να πουν τα κάλαντα. Στα pet shop δεν τον άφηναν να πάρει ούτε σκύλο ούτε γάτα, γιατί δεν είχε ήλιο ούτε χώρο για να παίζουν τα ζώα. Και το σημαντικότερο είναι ότι δεν είχε πια θαυμαστές και έτσι δεν τον καλούσαν να δίνει  συναυλίες. Άφησε γένια κι έγινε χοντρός. Κατάντησε εργένης χωρίς δουλειά, που έπαιζε βιντεοπαιχνίδια κι έβλεπε τηλεόραση, τρώγοντας πατατάκια και παραγγέλνοντας πίτσα με όλα τα φώτα σβησμένα και τις κουρτίνες κλειστές. (Ατομικό κείμενο μαθήτριας Δ΄ τάξης δημοτικού σχολείου της Νέας Μάκρης).

5. Συζήτηση

Σε αντίθεση με τις έντυπες εκδόσεις, όπου ο οικονομικός παράγοντας επιβάλλει περιορισμούς στον αριθμό των σελίδων, στην περίπτωση των ιστολογίων δίνεται η δυνατότητα ανάρτησης του συνόλου των μαθητικών συμμετοχών. Άλλη μία σημαντική διαφοροποίηση από το έντυπο δημοσίευμα, συνιστά η δυνατότητα που παρέχεται μέσα από το ιστολόγιο, να συμπληρώνονται και να επικαιροποιούνται τα ήδη δημοσιευμένα κείμενα. Αυτό επιτρέπει τη διαρκή αλληλεπίδραση του συντάκτη με το κείμενο και τη συνειδητοποίηση της εξέλιξης της σκέψης του.

Η παρουσίαση των παραγόμενων παιδικών κειμένων προσφέρει την ευκαιρία στους δημιουργούς τους να ανατρέχουν στο ιστολόγιο οποιαδήποτε στιγμή στην κατοπινή τους ζωή, για να τα ξαναδιαβάσουν. Επίσης, όλοι οι μαθητές μπορούν τόσο στο παρόν όσο και στο μέλλον, να αναζητούν στο ιστολόγιο τα κείμενα των φίλων τους. Αυτή η διαδικασία μάλιστα μπορεί να πραγματοποιείται και ομαδικά στη σχολική τάξη κατά τα επόμενα χρόνια. Για παράδειγμα, οι μαθητές να διαβάζουν  μαζί με τους συμμαθητές και τους δασκάλους τους στο Δημοτικό Σχολείο τα κείμενα, που δημιούργησαν ως νήπια.

Η εμπειρία της δημοσίευσης στα σχολικά ιστολόγια μαθητικών κειμένων, που παράχθηκαν στο πλαίσιο εκπαιδευτικών προγραμμάτων, θα μπορούσε να οδηγήσει τους μαθητές στη χρησιμοποίηση των προσωπικών ιστολογίων τους για την ανάρτηση και άλλων δικών τους κειμένων δημιουργικής γραφής. Επίσης,  η επικοινωνία μεταξύ μαθητών στο πλαίσιο των ιστολογίων, θα γινόταν σημαντικά ουσιαστικότερη, αν λάμβανε τη μορφή ανατροφοδοτούμενων και αλληλοσυμπληρούμενων πρωτότυπων, ευφάνταστων ιστοριών, εμπνεόμενων από προσωπικές εμπειρίες, προσδοκίες και επιθυμίες ή κοινά λογοτεχνικά αναγνώσματα.

6. Συμπεράσματα

Από την ποσότητα και την ποιότητα των αναρτημένων στα δύο ιστολόγια μαθητικών κειμένων, προκύπτουν συμπεράσματα για τη χρησιμότητα των ιστολογίων ως βήματος δημιουργικής γραφής, όχι μόνο για τους μαθητές που συμμετέχουν με αναρτημένα κείμενα αλλά και για όλη την εκπαιδευτική κοινότητα και το ευρύτερο κοινωνικό περιβάλλον τους.

Τόσο το ιστολόγιο της σχολικής μονάδας όσο και αυτό της ομάδας των  εκπαιδευτικών, προσφέρουν τη δυνατότητα της διάσωσης και ανάδειξης των παραγόμενων μαθητικών κειμένων, στο πλαίσιο εκπαιδευτικών προγραμμάτων δημιουργικής γραφής.  Έτσι βιώνουν όλοι οι μαθητές τη χαρά και την  ικανοποίηση της διάδοσης των αποτελεσμάτων αυτής της δημιουργικής τους δραστηριότητας, εκτός της σχολικής αίθουσας, σε άτομα του οικογενειακού και του ευρύτερου περιβάλλοντός τους.

Μέσα από τη συνύπαρξη των διαφορετικών κειμένων στο ίδιο ιστολόγιο, προκύπτει αβίαστα η πρωτοτυπία τους, η ανεξάντλητη φαντασία των δημιουργών τους. Επίσης, η ιδιαιτερότητα κάθε ατομικής προσέγγισης, αναδεικνύει τη μοναδικότητα κάθε μαθητή, μέσα σε πλαίσιο αμοιβαίας αποδοχής και σεβασμού. Ένα επιπλέον πλεονέκτημα της ανάρτησης των παιδικών κειμένων στα ιστολόγια, είναι η αμεσότητα. Οι μαθητές διαβάζουν τα κείμενα με οικογένεια και φίλους όταν η συλλογική δημιουργική εμπειρία της συμμετοχής τους στα σχετικά προγράμματα είναι πάρα πολύ πρόσφατη. Έτσι συνδέεται στην αντίληψή τους η απόλαυση της διαδικασίας της παραγωγής των κειμένων με τη δυνατότητα της διάδοσής τους μέσω της γραφής και της αξιοποίησης της τεχνολογίας.

Όλοι οι επισκέπτες των ιστολογίων διαπιστώνουν την καθολική ανταπόκριση και ταυτόχρονα την ισότητα των μαθητών στα σχετικά εκπαιδευτικά προγράμματα. Οι μαθητές εκφράζονται μέσα από το συλλογικό αυτό βήμα, απευθυνόμενοι σε ολόκληρο τον κόσμο. Στις  ιδιαιτερότητες της προσέγγισης του ενιαίου θέματος από κάθε διαφορετικό μαθητή, αναδεικνύεται η ταυτότητά του. Γονείς, κατοπινοί δάσκαλοι, άτομα από το οικογενειακό, το φιλικό και το ευρύτερο κοινωνικό περιβάλλον των παιδιών αλλά και άγνωστοι άνθρωποι με ενδιαφέρον για τις σκέψεις και τα συναισθήματά τους, γνωρίζουν μέσα από τα καταγεγραμμένα κείμενα πιο ουσιαστικά τη νεότερη γενιά, τις προσδοκίες και τις επιθυμίες της, οπότε και «επικοινωνούν» ουσιαστικότερα μαζί της.

Βιβλιογραφία (Βιβλιογραφικές αναφορές)

Ελληνόγλωσση

Alter, J. (1985). Προς τι η διδασκαλία της λογοτεχνίας; Η Διδασκαλία της Λογοτεχνίας  (Ι.Ν. Βασιλαράκης,μτφρ.)  Αθήνα: Επικαιρότητα, 63-74.

Αριστοτέλης (χ.χ.). Ηθικά Νικομάχεια, Β΄ (Κ. Ζάμπας, μτφρ.) Αθήνα: Ευθεία.

Γουγουλάκης, Π. (2012). Κοινωνικές ικανότητες, κοινωνικό κεφάλαιο και εκπαίδευση. Επιστήμη και Κοινωνία,  29, 37-53.

Γραμματάς, Θ. (2014). Το θέατρο στην εκπαίδευση. Καλλιτεχνική έκφραση και παιδαγωγία. Αθήνα: Διάδραση.

Exupery, A. (1968). Ο Μικρός Πρίγκιπας (Σ. Τσίρκας, Μτφρ.).  Αθήνα: Ηριδανός.

Ηλία, Ε.  και Ματσαγγούρας Η. (2006). Από το παιχνίδι στο λόγο: Παραγωγή παιδικών κειμένων μέσα από παιγνιώδεις δραστηριότητες. Στο Π. Παπούλια-Τζελέπη, Α. Φτερνιάτη, Κ. Θηβαίος (Επιμ.), Έρευνα και Πρακτική του Γραμματισμού στην Ελληνική Κοινωνία. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, 307-317.

Κωτόπουλος, Τ. (2012). Η «νομιμοποίηση» της δημιουργικής γραφής, ΚΕΙΜΕΝΑ, 15, http://keimena.ece.uth.gr

Ματσαγγούρας, Η. και Κουλουμπαρίτση, Α. (1999). Ένα Πρόγραμμα Διδασκαλίας της Κριτικής Σκέψης: Θεωρητικές Αρχές και Εφαρμογές στην Παραγωγή του Γραπτού Λόγου, Ψυχολογία, 6(3), 299-396.

Ματσαγγούρας, Η. (2001). Η Σχολική Τάξη, Β΄ Κειμενοκεντρική Προσέγγιση του γραπτού λόγου. Αθήνα.

Pascucci, M. και Rossi, F. (2002). ΄Oχι μόνο γραφέας, Γέφυρες, 6, 16-23.

Ποσλανιέκ, Κ. (1992). Να δώσουμε στα παιδιά την όρεξη για διάβασμα (Στ. Αθήνη, μτφρ.) Αθήνα: Καστανιώτης.

Τζαφεροπούλου, Μ. (1995).  Το χιούμορ στο σχολείο: Θεωρία και πράξη. Διαδρομές, 40,   318-322.

Τζιόβας, Δ. (1987). Μετά την αισθητική. Θεωρητικές δοκιμές κι ερμηνευτικές αναγνώσεις της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας. Αθήνα: Γνώση.

Φρομ, Ε. (1971). Ο φόβος μπροστά στην ελευθερία (Δ. Θεοδωρακάτος, μτφρ.) Αθήνα: Μπουκουμάνης.

Χουιζίνγκα, Γ. (1989). Ο άνθρωπος και το παιχνίδι (Σ. Ροζάκης – Γ. Λυκιαρδόπουλος, μτφρ.) Αθήνα: Γνώση.

Ξενόγλωσση

Booth, W.C. (1987). The Rhetoric of Fiction. Middlesex: Penguin Books.

Huck, C., Hepler, S. and Hickman, J. (1979). Children’s Literature in the Elementary School. Austin: Holt, Rinehart and Winston.

Iser, W. (1990). The Implied Reader. Patterns of Communication in Prose Fiction from Bunyan to Beckett. Baltimore and London: The Johns Hopkins University Press.

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 1

Παρεμφερές άρθρο μου, δημοσιευμένο στο περιοδικό Ο ΔΗΜΟΦΩΝ ,  http://dimofon.gr/magazine/

Τίτλος: Tο blog ως «βήμα» δημιουργικής γραφής για μαθητές. Τρεις περιπτώσεις στο Πανελλήνιο Σχολικό Δίκτυο 

Ελένη Α. Ηλία

1. Εισαγωγή

Προκειμένου οι μαθητές να συμμετέχουν καθολικά και πρόθυμα σε εκπαιδευτικές δραστηριότητες δημιουργικής γραφής, προτείνεται ως αποτελεσματικότερο κίνητρο η αξιοποίηση και ανάδειξη των μαθητικών κειμένων (Ηλία και Ματσαγγούρας, 2006). Εδώ παρουσιάζεται  η πρόταση να δημοσιεύονται στα ιστολόγια του Πανελλήνιου Σχολικού Δικτύου (Π.Σ.Δ.) τα παραγόμενα στο πλαίσιο εκπαιδευτικών προγραμμάτων κείμενα, ως ένας από τους προσφορότερους τρόπους ανάδειξής τους. Γίνεται αναφορά σε τρία ιστολόγια ισάριθμων ομάδων του Π.Σ.Δ., στα οποία περιλαμβάνονται ομαδικά και ατομικά αφηγηματικά κείμενα που παρήγαγαν μαθητές δημοσίων νηπιαγωγείων και δημοτικών σχολείων.

Τα ιστολόγια του Π.Σ.Δ. προσφέρουν απεριόριστες δυνατότητες για ουσιαστική προσωπική έκφραση και επικοινωνία. Η συνειδητοποίηση από μέρους των μαθητών της αποτελεσματικότητας των συγκεκριμένων ιστολογίων ως βήματος δημιουργικής γραφής, ενισχύει τη διάθεση  να επιθυμούν και να επιδιώκουν τη συνεχή ενασχόληση με σχετικά εκπαιδευτικά προγράμματα. Η ποιότητα των κειμένων βελτιώνεται σταδιακά, ως συνέπεια της επαναλαμβανόμενης συμμετοχής των μαθητών σε δραστηριότητες δημιουργικής γραφής. Η εν λόγω εμπειρία συμβάλλει στον εθισμό τους στην απόλαυση που προσφέρει η δημιουργική γραφή και η δημιουργική έκφραση γενικότερα και καλλιεργεί τη διάθεσή τους να καταγράφουν και να δημοσιοποιούν το περιεχόμενο της δημιουργικής σκέψης τους.

 2. Εστιάζοντας στα Ιστολόγια τριών ομάδων

του Πανελλήνιου Σχολικού Δικτύου

Από τα πολλές χιλιάδες μέλη του Πανελληνίου Σχολικού Δικτύου, εκπαιδευτικούς και μαθητές,   έχουν συσταθεί εκατοντάδες ομάδες. Η  ένταξη σε ομάδες, προσφέρει στα μέλη τους τη δυνατότητα να ενημερώνουν και να ενημερώνονται ανελλιπώς για τις νέες αναρτήσεις και εκδηλώσεις τους.

Το πρώτο από τα τρία ιστολόγια στα οποία εστιάζει το παρόν άρθρο,  είναι το   https://blogs.sch.gr/paidikakeimena/ Πρόκειται για το ιστολόγιο της ομάδας με το όνομα ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΑ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΗΣ ΓΡΑΦΗΣ από την Ελένη Ηλία-sch.gr, που δημιούργησα το 2020. Σε αυτό  το ιστολόγιο έχουν αναρτηθεί συνολικά περίπου διακόσια εξήντα ατομικά και εκατόν είκοσι επτά ομαδικά κείμενα μαθητών και εκπαιδευτικών (δασκάλων και νηπιαγωγών), που παράχθηκαν στο πλαίσιο δεκάδων διαφορετικών εκπαιδευτικών προγραμμάτων.  Τα κείμενα αυτά σε αρκετές περιπτώσεις είναι ενσωματωμένα σε αναρτημένα άρθρα και εισηγήσεις  που έχουν ήδη δημοσιευτεί σε επιστημονικά περιοδικά και σε τόμους πρακτικών συνεδρίων. Σε άλλες περιπτώσεις τα κείμενα δημιουργικής γραφής περιλαμβάνονται στο Παράρτημα των σχετικών άρθρων.

Το δεύτερο από τα ιστολόγια για το οποίο γίνεται λόγος, είναι το https://blogs.sch.gr/eisk της ομάδας  Δημιουργικοί Eκπαιδευτικοί.  Η ομάδα αριθμεί περισσότερα από εννιακόσια μέλη,  εκπαιδευτικούς πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης ποικίλων ειδικοτήτων.   Το  ιστολόγιο, που δημιουργήθηκε  το 2013,  συχνότατα φιλοξενεί μαθητικά κείμενα, που παράγονται στο πλαίσιο εκπαιδευτικών προγραμμάτων δημιουργικής γραφής σε διάφορα σχολεία.  Τα ατομικά μαθητικά κείμενα που έχουν αναρτηθεί σε αυτό είναι τριακόσια τριάντα έξι ενώ τα ομαδικά είναι εκατόν τριάντα τέσσερα.

Το τρίτο από τα ιστολόγια, είναι το https://blogs.sch.gr/eilia/ της ομάδας meta_ton_mikro_prigipa  Το ιστολόγιο δημιουργήθηκε το 2019, προκειμένου να  φιλοξενήσει κείμενα που παράχθηκαν από αναγνώστες του βιβλίου μου «Μετά τον Μικρό Πρίγκιπα» (εκδ. Ηριδανός, 2012), οι οποίοι συμμετείχαν σε δώδεκα διαφορετικά εκπαιδευτικά προγράμματα, που επικεντρώνονται στο συγκεκριμένο βιβλίο. Ο αριθμός των ατομικών και ομαδικών σχετικών κειμένων ανέρχεται σε αρκετές δεκάδες.

3. Μεθοδολογία και διδακτικά βήματα

3.1. Εκπαιδευτικά προγράμματα δημιουργικής γραφής μακράς διάρκειας

Τα συγκεκριμένα εκπαιδευτικά προγράμματα δημιουργικής γραφής έχουν εφαρμοστεί στο νηπιαγωγείο. Κινούνται στο σύνολό τους στο πλαίσιο των κειμενοκεντρικών μοντέλων διδασκαλίας της γραπτής έκφρασης. Τα μοντέλα αυτά διδάσκουν στους μαθητές τούς υπερπροτασιακούς κανόνες και τις δομές που διακρίνουν τα αφηγηματικά κείμενα του λόγου (Ματσαγγούρας, 2001). Έτσι, αποδεδειγμένα οι μαθητές  καθίστανται σταδιακά ικανότεροι στην παραγωγή αφηγηματικών κειμένων και στον τρόπο δόμησης της σκέψης  (Ματσαγγούρας και Κουλουμπαρίτση, 1999).

Βασικές προϋποθέσεις της διεξαγωγής των προγραμμάτων συνιστούν ο παιγνιώδης χαρακτήρας τους, ώστε να ανταποκρίνονται στην ανάγκη της παιδικής φύσης για παιχνίδι (Χουιζίνγκα, 1989), καθώς και η συλλογική αλληλεπίδραση (Γουγουλάκης, 2012) των νηπίων. Για την παραγωγή των αφηγηματικών κειμένων, τα νήπια απαντούν ατομικά ή ομαδικά (Huck, Hepler Hickman, 1979) σε διαδοχικές ερωτήσεις που ο εκπαιδευτικός ως προσεκτικός ακροατής απευθύνει (Pascucci και Rossi, 2002), σε σχέση με τις προηγούμενες αποκρίσεις που έχει λάβει, για τα δρώντα πρόσωπα, καθώς και για τον τόπο και το χρόνο δράσης τους. Οι ερωτήσεις του εκπαιδευτικού μειώνονται σταδιακά, καθώς οι απαντήσεις των νηπίων γίνονται πληρέστερες, σύμφωνα με τη διδακτική αρχή της φθίνουσας καθοδήγησης (Ματσαγγούρας, 2001). Τα ομαδικά μαθητικά κείμενα χωρίζονται σε δύο επιμέρους κατηγορίες. Πρόκειται αφενός για αυτά που παράγονται από σταθερές ολιγομελείς υποομάδες, καθορισμένες με συγκεκριμένα κριτήρια, διαφορετικά για κάθε εκπαιδευτικό πρόγραμμα. Αφετέρου πρόκειται για τα κείμενα στην παραγωγή των οποίων συμμετέχουν ελεύθερα όλοι οι μαθητές του τμήματος.

Οι ιστορίες που παράγονται από τους μαθητές, καταγράφονται από τον εκπαιδευτικό, είτε με την αξιοποίηση της τεχνολογίας είτε με τον παραδοσιακό τρόπο γραφής, ως ενιαία κείμενα. Αμέσως μετά από την καταγραφή τού κάθε κειμένου ο εκπαιδευτικός το διαβάζει στα νήπια, ώστε εκείνα να διαπιστώσουν την ακρίβεια της καταγραφής. Με τον τρόπο αυτό συνειδητοποιούν την ιδιότητα του γραπτού λόγου να αναπαριστά τον προφορικό και έτσι να διασώζει αυτούσια τη σκέψη τους. Τα διάφορα εκπαιδευτικά προγράμματα ολοκληρώνονται με την ανάρτηση στο σχολικό ιστολόγιο του πλήρους κειμένου της σχολικής θεατρικής παράστασης, η οποία προκύπτει από το σύνολο των ιστοριών που παρήγαγαν τα νήπια, καθώς οι παραστάσεις κατά κανόνα συμβάλλουν στο άνοιγμα του σχολείου στην ευρύτερη κοινωνία (Γραμματάς, 2014).

3.2. Εκπαιδευτικά προγράμματα δημιουργικής γραφής ημερήσιας διάρκειας

Αρκετά από τα προγράμματα  στο πλαίσιο των οποίων έχουν δημιουργηθεί  τα παιδικά κείμενα που φιλοξενούνται στα ιστολόγια, έχουν υλοποιηθεί στη διάρκεια μίας έως τριών συνεχόμενων διδακτικών ωρών, κατά την επίσκεψη σε σχολικές τάξεις προσκεκλημένων συγγραφέων. Αφετηρία τέτοιων προγραμμάτων συνιστά συνηθέστερα κάποιο λογοτεχνικό έργο και βασικό στόχο τους η καλλιέργεια της φιλαναγνωσίας, που επιχειρείται μέσα από παιγνιώδεις προσεγγίσεις (Ποσλανιέκ, 1992). Η ανάγνωση οποιουδήποτε λογοτεχνήματος, καθώς απαιτεί εντατικές αντιληπτικές διεργασίες, έχει ως αποτέλεσμα να αποκομίζουν οι αναγνώστες την εντύπωση ότι εμπλέκονται άμεσα στα αφηγηματικά δρώμενα (Iser, 1990), ότι ταυτίζονται με τους ήρωες (Booth, 1987). Ωστόσο, κάθε αναγνώστης ανταποκρίνεται στο λογοτεχνικό έργο  με ξεχωριστό, μοναδικό  τρόπο, (Τζιόβας, 1987), οπότε το έργο καθίσταται πολυδιάστατο, ανεξάντλητο ως προς τα νοήματα που εμπεριέχει (Alter, 1985).

4. Αποτελέσματα

Εντελώς ενδεικτικά παρατίθενται εδώ αναρτημένα στα ιστολόγια ατομικά και ομαδικά κείμενα που παρήγαγαν μαθητές Δημοτικού, στο πλαίσιο εκπαιδευτικών προγραμμάτων ημερήσιας διάρκειας, κατά την επίσκεψη στις τάξεις τους  προσκεκλημένου συγγραφέα.

Τα τέσσερα πρώτα κείμενα δημιούργησαν ισάριθμες υποομάδες μαθητών της Β΄ τάξης Δημοτικού Σχολείου του Ναυπλίου, με ερέθισμα σκίτσο από εικονογράφηση παιδικού βιβλίου.

Το κορίτσι με τα λουλούδια

Κάποτε ήταν ένα κορίτσι που αγαπούσε τα λουλούδια. Κάθε πρωί έβγαινε στον κήπο του σπιτιού του και τα πότιζε. Όταν γυρνούσε από το σχολείο, τα ξαναπότιζε. Κάθε απόγευμα με τη μαμά του έπαιρναν καινούρια σποράκια λουλούδια. Μια μέρα όμως όλα τα λουλούδια ξεράθηκαν ξαφνικά. Το κοριτσάκι μόλις τα είδε, φώναξε στη μαμά του: Μαμά, τα λουλούδια μας ξεράθηκαν. Τότε η μαμά είπε να πάρουν άλλα λουλούδια. Έφτασαν στο μαγαζί με τα λουλούδια αλλά ήταν κλειστό. Το πρωί όταν ξύπνησε, είδε όλα τα λουλούδια ανθισμένα. Ευτυχώς, ήταν μόνο ένα όνειρο, σκέφτηκε.

Ο ουρανός με τα εκατό σύννεφα

Μια φορά κι έναν καιρό ζούσε ένα κοριτσάκι που κάθε βράδυ από το παράθυρο του δωματίου του κοιτούσε τον ουρανό. Οι γονείς του απορούσαν και το ρωτούσαν τι βλέπει κάθε βράδυ από το παράθυρο. Όλο απορούσαν αλλά το κοριτσάκι δεν τους έλεγε τίποτα. Μια μέρα, όπως κοιτούσε από το παράθυρο τον ουρανό, το τράβηξε ένα φως και το ανέβασε ψηλά. Εκεί βρήκε τα εκατό σύννεφα, που του ζήτησαν να μείνει μαζί τους. Πριν προλάβει να τα ρωτήσει τι έγινε, εμφανίστηκαν μπροστά του και οι γονείς του. Έτσι το κοριτσάκι απάντησε στα σύννεφα με ένα μεγάλο «Ναι».

Αγάπη

Κάποτε ήταν ένα κοριτσάκι, που είχε αγαπήσει τον Μικρό Πρίγκιπα. Μια μέρα ο Μικρός Πρίγκιπας είδε το Κοριτσάκι να κάνει κούνια. Το πλησίασε και το κοριτσάκι όπως έκανε κούνια, του είπε ότι τον αγαπάει. Το μικρό αγόρι εκείνη την ώρα είπε στο κοριτσάκι «κι εγώ σ’ αγαπώ»!

Οι νεράιδες γεννιούνται

Μια φορά η Αναστασία ήθελε να δει τη γιαγιά της που ζούσε στην Αμερική αλλά δεν μπορούσε να πάει γιατί ήταν πολύ μακριά και η μαμά της φοβόταν να την αφήσει. Το κοριτσάκι της έλεγε, μην ανησυχείς μαμά, άμα ζητήσω ένα φιλί για καληνύχτα, θα μου το δώσει η γιαγιά. Θα μου δώσει και φαγητό και νερό. Η μαμά της πείστηκε και τη συμβούλεψε να προσέχει πολύ. Το κοριτσάκι έφτασε στη γιαγιά, που της είπε: Αναστασία, μου έλειψες πολύ, σ’ αγαπώ, μα πρέπει να γυρίσεις πίσω. Την πήγε πίσω κι έζησαν αυτοί καλά κι εμείς καλύτερα.

Τα δεκατρία αναρτημένα στα ιστολόγια ατομικά κείμενα που ακολουθούν, δημιούργησαν μαθητές της Στ΄ τάξης σε Δημοτικό Σχολείο της Κορίνθου, επίσης με ερέθισμα λογοτεχνικό βιβλίο.

Α. Στον ανθισμένο κήπο

Πεταλούδα: Σήμερα ήρθε ξανά στον κήπο αυτό το κορίτσι. Μάλιστα τραγούδησε κιόλας. Εμείς χορεύαμε ενώ τα σαλιγκάρια κοιτούσαν σαστισμένα το θαυμαστό βαλς των λουλουδιών.

Τζιτζίκι: Βοήθεια, βοήθεια, σας παρακαλώ! Τώρα είμαι μόνο μου μέσα σ’ ένα σπιρτόκουτο. Δεν μπορώ ούτε να κουνηθώ. Οι φίλοι μου ούτε καν έρχονται να με βοηθήσουν. Έσωσαν μόνο τον εαυτό τους.

Β. Στον κήπο που καταστρέφεται

Τριαντάφυλλο: Τι κάνεις εκεί ρε μπάρμπα; Δεν βλέπεις το ωραίο χρώμα μου και την ευωδιαστή μυρωδιά μου; Θα με χαλάσεις έτσι άκαρδα; Ντροπή σου! Και σε είχα για μετρημένο άνθρωπο. Ίιιι! Πού είσαι Τούλα (φωνάζω στο κοριτσάκι). Έλα να με σώσεις σε παρακαλώ!

Κοριτσάκι: Μπροστά στα μάτια μου έβλεπα μέρα με τη μέρα να καταστρέφονται οι τριανταφυλλιές. Δεν μπορούσα να κάνω τίποτα μα κάθε μέρα έλπιζα πως όταν κοιτάξω από το παράθυρο, θα είναι όπως παλιά… Ποτέ δεν έγινε όμως αυτό.

Μοσχομπίζελο: Την ώρα που μπήκε μέσα αυτός ο αγριάνθρωπος, φοβήθηκα, νόμιζα ότι θα διαλύσει όλο το παρτέρι. Μπήκε μέσα με νεύρα και άρχισε να τα πατάει όλα. Ο κήπος διαλυόταν, δεν ήξερα τι να κάνω, πατούσε όλη την οικογένειά μου. Ήταν ένας εφιάλτης. Μέχρι που σκότωσε και κάποια από τα παιδιά. Δεν θέλω να το ξαναζήσω ποτέ αυτό.

Δέντρο: Σας παρακαλώ, βοηθήστε με! Ας με ποτίσει κάποιος κι ας φτιάξει αυτόν εδώ τον κήπο, να βλέπω να παίζουν πολλά παιδιά και να χαιρόμαστε κι εγώ και τα παιδιά.

Παιδί : Αχ ωραία! Ήρθαν όλα μας τα πράγματα. Το σπίτι είναι όμως λίγο μικρό, δεν θα χωρέσουν όλα αυτά τα χρήσιμα πράγματα. Δεν πειράζει, θα τα βάλουμε στην αποθήκη, στη βεράντα και στον κήπο, στη θέση των λουλουδιών.

Κοριτσάκι: Είναι πολύ δύσκολο να βλέπω τον κήπο μου να είναι διαφορετικός. Αλλά το πιο δύσκολο είναι να βλέπω τη συκιά μου κομμένη. Αυτή η μέρα θα μου μείνει αξέχαστη. Λυπάμαι ακόμη περισσότερο όσο το σκέφτομαι. Αυτό που με προβληματίζει όμως είναι ότι κανένας δεν διαμαρτυρήθηκε μαζί μου. Μάλλον κανένας δεν νοιάζεται πια για τη φύση.

Σύκο: Είμαι ένα σύκο. Πριν αρχίσει όλη αυτή η τρέλα όλων να καταστρέψουν τον κήπο, ήμουν πολύ ευτυχισμένο. Περνούσα ατέλειωτες ώρες κρεμασμένο στα κλαδιά της μητέρας μου, της συκιάς, συζητώντας με το Κοριτσάκι. Μου άρεσαν πολύ αυτές οι συζητήσεις. Επίσης μου άρεσε που μπορούσα να κάνω κούνια, όπως ήμουν κρεμασμένο. Αλλά μετά άρχισαν να έρχονται όλοι αυτοί και να χαλάνε την ομορφιά του κήπου. Τώρα που έκοψαν τη συκιά, εγώ θα αρχίσω να σαπίζω κι ύστερα θα πεθάνω. Τι κρίμα!

Κοριτσάκι: Αυτή η μέρα ήταν αξέχαστη, πώς θα μπορούσα να την ξεχάσω; Ήταν η μέρα που κατέστρεψαν τον κήπο μου, η χειρότερη της ζωής μου. Ένιωθα σαν να ξερίζωναν ένα μέρος της καρδιάς μου… τόση λύπη με πλημμύρισε. Πανικόβλητη, παρακολουθούσα την καταστροφή των μοναδικών μου φίλων, της μοναδικής μου οικογένειας. Ύστερα στο τέλος της μέρας ξάπλωσα με δάκρυα στα μάτια. Ξάπλωσα και αποκοιμήθηκα στο χώμα.

Πισίνα: Γεια σας, είμαι η πισίνα. Βρίσκομαι εδώ μερικές εβδομάδες. Πριν από μένα βρίσκονταν τριαντάφυλλα. Ο ιδιοκτήτης μου με φροντίζει αρκετά καλά. Τα περνάω υπέροχα.

Γ. Στον κήπο στο μέλλον

Δέντρο: Τώρα που ο κήπος έχει φτιαχτεί ξανά ύστερα από την καταστροφή του, βλέπω το κοριτσάκι να κάνει κούνια ευτυχισμένο πάνω στα γέρικα αλλά γερά κλαδιά μου. Είναι μαγευτικό πράγμα αυτός ο μαγικός κήπος που μοιάζει σαν δάσος. Τα πουλάκια λαλούν και η ώρα περνάει γρήγορα. Είμαι πραγματικά ευτυχισμένο και τυχερό δέντρο.

Λουλούδι: Μου αρέσει που κάθομαι εδώ, φυτρωμένο κάτω από τα κλαδιά αυτής της μεγάλης μηλιάς. Κάθε μέρα έρχεται ένα κοριτσάκι, που είναι σαν την Άνοιξη αυτοπροσώπως. Να δείτε πώς λάμπει, πώς μιλάει στ’ αδέρφια μου τα λουλούδια. Όταν κάθεται στην κούνια του μεγάλου δέντρου κι ανεμίζουν τα μαλλιά της, είναι σκέτος άγγελος.

5. Συζήτηση

Σε αντίθεση με τις έντυπες εκδόσεις, όπου ο οικονομικός παράγοντας επιβάλλει περιορισμούς στον αριθμό των σελίδων, στην περίπτωση των ιστολογίων δίνεται η δυνατότητα ανάρτησης του συνόλου των μαθητικών συμμετοχών. Άλλη μία σημαντική διαφοροποίηση από το έντυπο δημοσίευμα, συνιστά η δυνατότητα που παρέχεται μέσα από το ιστολόγιο, να συμπληρώνονται και να επικαιροποιούνται τα ήδη δημοσιευμένα κείμενα. Αυτό επιτρέπει τη διαρκή αλληλεπίδραση του συντάκτη με το κείμενο και τη συνειδητοποίηση της εξέλιξης της σκέψης του.

Η παρουσίαση των παραγόμενων κειμένων προσφέρει την ευκαιρία στους δημιουργούς τους να ανατρέχουν στο ιστολόγιο οποιαδήποτε στιγμή στην κατοπινή τους ζωή, για να τα ξαναδιαβάσουν. Επίσης, όλοι οι μαθητές μπορούν τόσο στο παρόν όσο και στο μέλλον, να αναζητούν στο ιστολόγιο τα κείμενα των φίλων τους. Αυτή η διαδικασία μάλιστα μπορεί να πραγματοποιείται και ομαδικά στη σχολική τάξη κατά τα επόμενα χρόνια. Για παράδειγμα, οι μαθητές να διαβάζουν  μαζί με τους συμμαθητές και τους δασκάλους τους στο Δημοτικό Σχολείο τα κείμενα που δημιούργησαν ως νήπια.

Η εμπειρία της δημοσίευσης στα σχολικά ιστολόγια μαθητικών κειμένων, που παράχθηκαν στο πλαίσιο εκπαιδευτικών προγραμμάτων, θα μπορούσε να οδηγήσει τους μαθητές στη χρησιμοποίηση των προσωπικών ιστολογίων τους για την ανάρτηση και άλλων δικών τους κειμένων δημιουργικής γραφής. Επίσης,  η επικοινωνία μεταξύ μαθητών στο πλαίσιο των ιστολογίων, θα γινόταν σημαντικά ουσιαστικότερη, αν λάμβανε τη μορφή ανατροφοδοτούμενων και αλληλοσυμπληρούμενων πρωτότυπων, ευφάνταστων ιστοριών, εμπνεόμενων από προσωπικές εμπειρίες, προσδοκίες και επιθυμίες ή κοινά λογοτεχνικά αναγνώσματα.

6. Συμπεράσματα

Από την ποσότητα και την ποιότητα των αναρτημένων μαθητικών κειμένων στα ιστολόγια των τριών ομάδων, προκύπτουν συμπεράσματα για τη χρησιμότητα των ιστολογίων ως βήματος δημιουργικής γραφής, όχι μόνο για τους μαθητές που συμμετέχουν με αναρτημένα κείμενα αλλά και για όλη την εκπαιδευτική κοινότητα και το ευρύτερο κοινωνικό περιβάλλον τους.

Τα ιστολόγιο προσφέρουν τη δυνατότητα της διάσωσης και ανάδειξης των παραγόμενων μαθητικών κειμένων, στο πλαίσιο εκπαιδευτικών προγραμμάτων δημιουργικής γραφής.  Έτσι βιώνουν όλοι οι μαθητές τη χαρά και την  ικανοποίηση της διάδοσης των αποτελεσμάτων αυτής της δημιουργικής τους δραστηριότητας, εκτός της σχολικής αίθουσας, σε άτομα του οικογενειακού και του ευρύτερου περιβάλλοντός τους.

Μέσα από τη συνύπαρξη των διαφορετικών κειμένων στο ίδιο ιστολόγιο, προκύπτει αβίαστα η πρωτοτυπία τους, η ανεξάντλητη φαντασία των δημιουργών τους. Επίσης, η ιδιαιτερότητα κάθε ατομικής προσέγγισης, αναδεικνύει τη μοναδικότητα κάθε μαθητή, μέσα σε πλαίσιο αμοιβαίας αποδοχής και σεβασμού. Ένα επιπλέον πλεονέκτημα της ανάρτησης των παιδικών κειμένων στα ιστολόγια, είναι η αμεσότητα. Οι μαθητές διαβάζουν τα κείμενα με οικογένεια και φίλους όταν η συλλογική δημιουργική εμπειρία της συμμετοχής τους στα σχετικά προγράμματα είναι πάρα πολύ πρόσφατη. Έτσι συνδέεται στην αντίληψή τους η απόλαυση της διαδικασίας της παραγωγής των κειμένων με τη δυνατότητα της διάδοσής τους μέσω της γραφής και της αξιοποίησης της τεχνολογίας.

Όλοι οι επισκέπτες των ιστολογίων διαπιστώνουν την καθολική ανταπόκριση και ταυτόχρονα την ισότητα των μαθητών στα σχετικά εκπαιδευτικά προγράμματα. Οι μαθητές εκφράζονται μέσα από το συλλογικό αυτό βήμα, απευθυνόμενοι σε ολόκληρο τον κόσμο. Στις  ιδιαιτερότητες της προσέγγισης του ενιαίου θέματος από κάθε διαφορετικό μαθητή, αναδεικνύεται η ταυτότητά του. Γονείς, κατοπινοί δάσκαλοι, άτομα από το οικογενειακό, το φιλικό και το ευρύτερο κοινωνικό περιβάλλον των παιδιών αλλά και άγνωστοι άνθρωποι με ενδιαφέρον για τις σκέψεις και τα συναισθήματά τους, γνωρίζουν μέσα από τα καταγεγραμμένα κείμενα πιο ουσιαστικά τη νεότερη γενιά, τις προσδοκίες και τις επιθυμίες της, οπότε και «επικοινωνούν» ουσιαστικότερα μαζί της.

Βιβλιογραφία

Alter, J. (1985). Προς τι η διδασκαλία της λογοτεχνίας; Η Διδασκαλία της Λογοτεχνίας  (Ι.Ν. Βασιλαράκης,  μτφρ.)  Αθήνα: Επικαιρότητα, 63-74.

Booth, W.C. (1987). The Rhetoric of Fiction. Middlesex: Penguin Books.

Γουγουλάκης, Π. (2012). Κοινωνικές ικανότητες, κοινωνικό κεφάλαιο και εκπαίδευση. Επιστήμη και Κοινωνία,  29, 37-53.

Γραμματάς, Θ. (2014). Το θέατρο στην εκπαίδευση. Καλλιτεχνική έκφραση και παιδαγωγία. Αθήνα: Διάδραση.

Exupery, A. (1968). Ο Μικρός Πρίγκιπας (Σ. Τσίρκας, Μτφρ.).  Αθήνα: Ηριδανός.

Ηλία, Ε.  και Ματσαγγούρας Η. (2006). Από το παιχνίδι στο λόγο: Παραγωγή παιδικών κειμένων μέσα από παιγνιώδεις δραστηριότητες. Στο Π. Παπούλια-Τζελέπη, Α. Φτερνιάτη, Κ. Θηβαίος (Επιμ.), Έρευνα και Πρακτική του Γραμματισμού στην Ελληνική Κοινωνία. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, 307-317.

Huck, C., Hepler, S. and Hickman, J. (1979). Children’s Literature in the Elementary School. Austin: Holt, Rinehart and Winston.

Iser, W. (1990). The Implied Reader. Patterns of Communication in Prose Fiction from Bunyan to Beckett. Baltimore and London: The Johns Hopkins University Press.

Κωτόπουλος, Τ. (2012). Η «νομιμοποίηση» της δημιουργικής γραφής, ΚΕΙΜΕΝΑ, 15, http://keimena.ece.uth.gr

Ματσαγγούρας, Η. και Κουλουμπαρίτση, Α. (1999). Ένα Πρόγραμμα Διδασκαλίας της Κριτικής Σκέψης: Θεωρητικές Αρχές και Εφαρμογές στην Παραγωγή του Γραπτού Λόγου, Ψυχολογία, 6(3), 299-396.

Ματσαγγούρας, Η. (2001). Η Σχολική Τάξη, Β΄ Κειμενοκεντρική Προσέγγιση του γραπτού λόγου. Αθήνα.

Pascucci, M. και Rossi, F. (2002). ΄Oχι μόνο γραφέας, Γέφυρες, 6, 16-23.

Ποσλανιέκ, Κ. (1992). Να δώσουμε στα παιδιά την όρεξη για διάβασμα (Στ. Αθήνη, μτφρ.) Αθήνα: Καστανιώτης.

Τζιόβας, Δ. (1987). Μετά την αισθητική. Θεωρητικές δοκιμές κι ερμηνευτικές αναγνώσεις της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας. Αθήνα: Γνώση.

Χουιζίνγκα, Γ. (1989). Ο άνθρωπος και το παιχνίδι (Σ. Ροζάκης – Γ. Λυκιαρδόπουλος, μτφρ.) Αθήνα: Γνώση.

 

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 2

Το παζλ του κήπου:  Εκπαιδευτικό πρόγραμμα, βασισμένο στο βιβλίο Μετά τον Μικρό Πρίγκιπα

 

1^ο στάδιο: Μετά την ανάγνωση του κεφαλαίου με τίτλο «Ο κήπος των αισθήσεων» είτε από τον εκπαιδευτικό είτε από τους μαθητές, οι τελευταίοι το εικονογραφούν τμηματικά. Κάθε παράγραφος αναφέρεται σε ένα διαφορετικό μέρος-στοιχείο του κήπου. Κάθε μαθητής επιλέγει να εικονογραφήσει μία διαφορετική παράγραφο. Όταν όλες οι ζωγραφιές τοποθετηθούν μαζί, συνθέτουν το παζλ του κήπου. Η τοποθέτηση γίνεται ομαδικά από τους μαθητές ύστερα ενδεχομένως από δοκιμές, με βάση την αφηγηματική περιγραφή. Με τη συμβολή της τεχνολογίας το παζλ απαθανατίζεται, καθώς στο επόμενο στάδιο θα τροποποιηθεί σημαντικά. Το 1^οστάδιο θα μπορούσε να συνδυαστεί με δραματοποίηση. Κάθε μαθητής έχοντας μπροστά του αναρτημένο το παζλ, υποδύεται το παιδί ή τα διάφορα φυτά και αναφέρεται σε α΄ ενικό πρόσωπο στις εντυπώσεις του από τη ζωή στον κήπο. Όλες οι αφηγήσεις είτε καταγράφονται με τη συμβολή της τεχνολογίας είτε αποδίδονται στη συνέχεια με τη μορφή γραπτού κειμένου από τον ίδιο το μαθητή.

 

 

2^ο στάδιο: Διαβάζονται σε διαδοχικές συνεδρίες τα κεφάλαια  του δεύτερου μέρους, κατά τον ίδιο τρόπο με αυτόν στο 1^ο στάδιο. Τα παιδιά εικονογραφούν είτε ατομικά είτε χωρισμένα σε υποομάδες το καθένα από τα κεφάλαια αυτά. Οι ζωγραφιές αντικαθιστούν σταδιακά τα κομμάτια του παζλ. Έτσι αποδίδεται εικαστικά η σταδιακή καταστροφή του κήπου από τους ανθρώπους που τον κατοικούν διαδοχικά.

Κατά την ολοκλήρωση του β΄ μέρους όλα τα κομμάτια που είχαν τοποθετηθεί αρχικά στο παζλ έχουν αντικατασταθεί, αποδίδοντας την ολοσχερή καταστροφή του κήπου. Και αυτή η εικόνα του κατεστραμμένου κήπου απαθανατίζεται ώστε να είναι ανά πάσα στιγμή διαθέσιμη για σύγκριση με την προηγούμενη.

Σε αυτό το 2^ο στάδιο, με ερέθισμα το παζλ του κήπου, όπως έχει πλέον διαμορφωθεί ύστερα από τις παρεμβάσεις και τις δραστηριότητες των κατοίκων, η δραματοποίηση περιλαμβάνει εκτός από τους ρόλους του παιδιού και των φυτών αυτούς ακόμη  των διαφόρων κατοίκων, που σε α΄ ενικό πρόσωπο παρουσιάζουν τις εντυπώσεις τους από την αλληλεπίδρασή τους με τον κήπο.

Κάθε μαθητής επιλέγει το ρόλο που θα υποδυθεί και αναφέρεται στον κατεστραμμένο κήπο μέσα από την οπτική του ρόλου του. Υπάρχει επίσης η δυνατότητα να αναφερθεί γραπτά στην αναγνωστική εμπειρία του ως συγκεκριμένο αφηγηματικό πρόσωπο και στη συνέχεια να διαβάσει στην ολομέλεια το κείμενό του. Σε επόμενη φάση οι μαθητές μοιράζονται όλους τους ρόλους, δηλαδή του παιδιού, των φυτών και των κατοίκων και αυτοσχεδιάζουν. Η παντομίμα ή οι διάλογοι μεταξύ τους βιντεοσκοπούνται, για να αξιοποιηθούν με ποικίλους τρόπους σε επόμενες φάσεις.

3^ο στάδιο: Οι μαθητές θέτουν ως στόχο τους την αποκατάσταση-αναγέννηση του κήπου. Συνθέτουν ομαδικά μια ιστορία με το θέμα αυτό, κάνοντας ειδική μνεία σε καθένα από τα μέρη-στοιχεία του κήπου. Καταγράφουν την ιστορία τους, την εικονογραφούν και αντικαθιστούν για μια ακόμη φορά τα κομμάτια του παζλ.  Σε αυτό το τελευταίο στάδιο τα παιδιά αποδίδουν ως θεατρικό δρώμενο την ιστορία τους αναφορικά με την αποκατάσταση του κήπου. Επαναλαμβάνουν αρκετές φορές τη διαδικασία και παρουσιάζουν στο τέλος την ιστορία τους με μορφή ανοιχτής θεατρικής παράστασης.

Επισημάνσεις

Κάθε στάδιο έχει αυτοτέλεια, ώστε η ολοκλήρωσή του να μπορεί να συνιστά και ολοκλήρωση του περιβαλλοντικού προγράμματος.

Επίσης κάθε στάδιο μπορεί να εμπλουτιστεί με πολλά επιπλέον στοιχεία στον τομέα των δραστηριοτήτων, με βάση τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της ομάδας που θα το υλοποιήσει, π.χ. μουσική επένδυση για κάθε παζλ ή σύνθεση τραγουδιού (μελωδίας και στίχων).